نګاهی علمی به پدیده ی خواب دیدن


در گذشته خواب دیدن بعنوان رویدادی عجیب و ناشناخته برای مردم مطرح بوده که مباحث آن در حوزه ها مختلف فلسفه، کلام و فرهنگ بومی هر منطقه مشهود است. در این زمینه صحبت ها و عقاید مختلف و گاهاُ متضادی نقل شده و بقول امروزی ها خواب دیدن همانند بسیاری موضوعات دیگر بشر در گذشته بصورت یک یا چند پارادایم (Paradigm) مطرح بوده است. اما امروزه علم و تکنولوژی توانسته پرده از راز این رخداد بردارد و به مجموعه صحبت ها، نظرها و شایعات گذشته پایان دهد. علوم مربوط به سیستم عصبی بدن انسان، روان پزشکی، روان شناسی و متخصصین مغز با کمک فن آوری های نوین در مهندسی پزشکی توانسته اند موضوع خواب دیدن و مسائل مربوط به آن را تجزیه و تحلیل دقیقی نمایند. دانستن بعضی نتایج این تحقیقات باعث خواهد شد من و شما نگاهی بهتری نسبت به پدیده خواب دیدن کسب کنیم و شنیدن هر حرفی و نقلی درباره این موضوع را براحتی نپذیریم. ذیلا برخی از این موارد ذکر می شود.





  • فروید در یک تعریف خلاصه شده، معتقد بود که دیدن خواب و رویا، در حقیقت بازتاب ِ شکل فشرده و گاهاً درهم پیچیده امیالی است که در زندگی عادی امکان وقوع آنها مشکل ساز خواهد بود. برای همین، تمناها ها و آرزوی های سرکوب شده به صورت رویا، در زمانی که، وجدان و خودآگاه ما به خواب رفته است سر باز می کند. از نظر وی موضوعاتی که در خواب دیده می شوند در حوزه شخصیت، افکار و احساسات خود فرد باید معنی شوند. دقیقا برعکس چیزی که اکثر هموطنان ما باور دارند یعنی خواب خود را به عوامل بیرون از خود مرتبط می دانند. مثلا اگر من در خواب پدرم را دیدم این موضوع هیچ ربطی به پدرم نخواهد داشت. البته می تواند به رابطه من و پدرم مربوط باشد. لذا این جمله غلط است که بگوییم دیشب پدرم به خوابم آمد بلکه درست این خواهد بود که بگوییم دیشب در خواب پدرم را دیدم یا ذهنم او را برایم نشان داد. همانطور که گفته شد خواب دیدن ادامه فعالیت ذهن است با این تفاوت که ذهن آزادتر عمل می کند، چرا ؟ چون اطلاعات جدیدی از طریق حواس به آن مخابره نمی شود. خواب ها معنی دارند و از نظر علمی قابل تفسیراند ولی قابل تعبیر نیستند. حتی روانشناسان در شیوه های مختلف تشخیصی خود از بیماران می خواهند که خواب هایشان را تعریف کنند چون با این اطلاعات به شناخت بیشتری از مجموعه افکار و احساسات آنها دست می یابند.




  • نظریه های جدیدی هم هستند که مثلا اذعان می کند آدم های تنها و افسرده بیشتر خواب می بینند. بر طبق این نظریه، آدم‌های که در کودکی از نظر عاطفی و وابستگی به والدین در مضیقه بودند در زندگی بزرگسالی تجربه خواب دیدن شان بیشتر است. محققینی که بر روی این نظریه کار کردند به نوعی ثابت کرده اند که آدم های که حس امنیت و اعتماد کمتری دارند با دیدن خواب بیشتر، امنیت نداشته شان را با رویا پر می کنند.




  • خواب بر اثر فعالیت ذهن ناآگاه به‌وجود می‌آید. بعضی از متخصصان می‌گویند که ما خواب انجام دادن چیزهایی را می‌بینیم که در بیداری نمی‌توانسته‌ایم انجام بدهیم. بنابراین مغز ما می‌کوشد آرزوهایی را که در روز عملی نمی‌شوند در خواب عملی کند. وقایعی که در طول روز اتفاق می‌افتند بر آنچه که ما در شب خواب می‌بینیم اثر می‌گذارند. اغلب خواب کسانی را می‌بینیم که به تازگی آنها را دیده‌ایم یا با آنها صحبت کرده‌ایم. احساساتی که در خواب به شما دست می‌دهد، قبلاً در مغز شما بوده است و خواب فقط آنها را علنی می کند. چیزی را که شما در خواب می‌بینید، به حالت ذهن و جسم‌تان بستگی دارد و احتمالاً خوابی که در حالت سلامتی و شادابی می‌بینید با خوابی که در حالت مریضی و ناراحتی می‌بینید تفاوت دارد.




  • نظر دیگری هم وجود دارد که معتقد است خواب دیدن، در حقیقت، تجربه های کوتاه شیزوفرنی در آدم ها است. بر طبق این دیدگاه، به همان دلائلی که سیکل ارتباطی عصب‌های مغز به خاطر به هم خوردن میزان هورمونها و مواد شیمیایی مغز در بیماری شیزوفرنی به هم می خورد، بدن انسانِ در حال خواب نیز، به طور تصادفی، مشابه با آنچه بر آدم شیزوفرنی اتفاق می افتد مغز را به دیدن تصاویر و صداهایی ناشی از اختلالات عصبی شیمیایی می کشانند.




  • بشر به این حقیقت کمابیش علمی هم رسیده است که دیدن خواب می تواند، اصلاح و منظم کردن گنجه های مختلفِ اطلاعات و خاطرات بشر باشد. بر طبق این نظریه، افراد در طی ساعاتی که هشیاری شان را با خواب تعطیل می کند به مغز فرصت می دهند تا به منظم کردن امور ِ ذهن بپردازد. در این بین، ترمیم و جابجایی پرونده ها، تجربیات و اتفاقات گذشته در آرشیو ذهن، گاهی تحت الشعاع ماجراهای مهم روزِ قرار می گیرند. به همین دلیل، ناخواسته بین آرشیوِ لایه های پنهان مغز و اتفاقات جاری ترکیبی صورت می گیرد که غیرعادی، مخلوط و حتی متناقض به صورت رویا متجلی می شود.




  • هنگام خواب ذهن ما – مثل قلب و بسیاری از بخش‌های بدن که هنگام خواب به فعالیت خود ادامه می‌دهند- بیدار است. در این هنگام، مغز تمامی اطلاعات روزانه شامل اطلاعات تصویری و شنیداری را دسته بندی می‌کند. بعضی اطلاعات را به حافظه‌های میان‌مدت یا درازمدت می‌برد و در ضمن آنها را طبقه‌بندی می‌کند. البته بیشترین اطلاعات ذهن ما تصاویر هستند، چون حس بینایی، بیشترین اطلاعات را به مغز می‌فرستد. هنگام خواب ارتباط حواس پنجگانه با مغز موقتا قطع می‌شود. ‌ذهن، اطلاعات جدیدی در هنگام خواب دریافت نمی‌کند. خواب‌هایی که می‌بینیم معمولا نوعی واکنش نسبت به افکار، فعالیت‌ها و احساساتی است که در طول روز داشته‌ایم. خواب‌ها بازتاب افکاری هستند که در ذهن ما خطور می‌کنند. رویاها یکی از بخش‌های جدا نشدنی وجود انسان هستند.






مراحلی انجام می شود تا ما به خواب رفته و پس از گذشت زمانی حدود 7/5 تا 8 ساعت از خواب بیدار شویم. این مراحل اولا عبارتند از ۵ سیکل تکرار که هر سیکل آن حدود ۹۰ دقیقه طول می کشد. (مدت خواب مطابق با سن افراد تغییرمی کند) ولی متوسط آن برای افراد میان سال در حدود ۵/۷ تا ۸ ساعت است. ثانیا هرسیکل ۹۰ دقیقه ای خود دارای مراحل جزئی تری است که عبارتند از:


  1. مرجله اول به خواب سبک رفته
  2. مرحله دوم به خواب سنگین
  3. مرحله سوم وارد خواب عمیق می شویم
  4. مرحله چهارم به حالت خواب سنگین برگشت می کنیم
  5. در مرحله پنجم به حالت خواب سبک می رویم




به عبارتی طی مراحل مختلف از هر سیکل دو مرحله خواب سبک دو مرحله خواب سنگین و یک مرحله خواب عمیق اتفاق می افتد.



  • خواب دیدن در مرحل رفتن به خواب سبک دوم هر سیکل اتفاق می افتد. در شکل، این قسمت با یک خط مشخص شده است. در نتیجه همه آدم ها هر شب خواب می بینند. اما اینکه بعضی می گویند که خواب نمی بینند یا اصلا خواب نمی بینند غلط است مسئله اینجاست که آنها خوابشان را فراموش می کنند، خواب های عمیقی که در سیکل بعدی اتفاق می افتد باعث پاک شدن خواب قبلی می شود. اما چرا بعضی ادعا می کنند بسیار خواب می بینند ؟ علت اینست که این افراد بدلایل بسیار خواب عمیق را تجربه نمی کنند یا موضوع خواب دیدن آنها بقدری مهیج است که حتی از خواب می پرند. کسانی که خواب نمی بینند در واقع کیفیت خواب آنها بهتراست نسبت به افرادی که خوابهای زیادی می بینند.



  • موضوعاتی که در خواب می بینیم می تواند مربوط به مسائل روز و کشمکش هایی که در طی روزهای اخیر داشته ایم باشد. که این دسته از خواب دیدن ها در سیکل اول یا دوم اتفاق می افتند. در سیکل های وسط معمولا خوابهای مربوط به گذشته خود را می بینیم. و بالاخره در سیکل آخر یعنی هنگام صبح قبل از بیداری ما خوابهایی مربوط به زمان آینده را می بینیم. آینده یعنی آینده شخصی و فردی خود را که چه می خواهم انجام دهم یا بکجا خواهم رسید یا مثلا چه شغلی خواهم داشت، چیزی شبیه به رویا. پس نباید تصورکرد ما اتفاقات آینده را در خواب می بینیم. یا مغز قادر به انجام چنین کاری است.



  • علاوه بر هوش و احساس، تخیل قابلیت دیگری است که در وجود ما انسان ها کار گذاشته شده است و بسیاری از افراد مانند شعرا، نویسندگان، فیلم نامه نویسان، موسیقی دانان از این نعمت خدا دادی به نحوی مثبت در تولید آثار خود استفاده می کنند که در نهایت عامل اصلی خلق زیبایی در این دنیای پهناور می شود. تخیل عامل دیگری در ذهن ماست که قادر است در صحنه ذهن سناریو هایی را ترتیب دهد و موضوعاتی جدیدی را با توجه به اطلاعات موجود در مغز تولید نماید. پس نامربوط نخواهد بود که بعضی ادعا کنند خوابهای عجیب و غریبی می بینند طوری که در بیداری هرگز با آن مواجه نشده اند.



  • بعضی ادعا می کنند پیش آمده مکانها یا واقعه ای را در بیداری با آن مواجه شده اند بطوریکه آن را قبلا در خواب دیده اند. این ادعا ها نیز به لحاظ علمی تحقیق شده و نادرستی آنها ثابت شده است. بعضی از این موارد زاییده تخیلات، تصورات و ذهنیات ما هستند یعنی ما تصور می کنیم در خواب دیدیم . در مواردی نیز ذهن ما دچار اشتباه می شود بدین صورت که اولین فریم تصویر دریافتی از چشم اشتباهاّ به حافظه دراز مدت ارسال می شود فریم های بعدی مخابره شده به مغز با این فریم مقایسه می شود و بعد به این نتیجه می رسیم که قبلا ما این صحنه را دیده ایم. در حالیکه اصلا ما پا به آن منطقه یا مکان نگذاشته ایم.




  • خواب دیدن در بسیاری از موارد حالت جبرانی دارد یعنی چیزی که ما در بیداری نمی توانیم به آن برسیم و شدیدا به آن احساس نیاز می کنیم در خواب ممکن است کاملا شبیه سازی شده و این امربه صورت مجازی تحقق پذیرد که در نهایت باعث ایجاد آرامش و تعادل روانی ما خواهد شد. کسانی که عزیزان در گذشته خود را در خواب می بینند، یا مثلا ما از فردی متنفریم و حاضریم سر به تن او نباشد ولی از طرفی در وضعیت متعارف و قرارداد های اجتماعی و اخلاقی حاضر نیستیم واقعا طرف را بکشیم، این است که در خواب می بینیم سر صحنه تصادف هستیم و یکی از جان باختگان فرد مزبور است و در ضمن جلوی دیگران حاضر در صحنه خود را متاثر و ناراحت نشان میدهیم، یا موضوعاتی از این ساده تر فرد بر اثر محرومیت جنسی ممکن است خواب های سکس ببیند.




  • فرهنگ و باورهای عمومی مردم جامعه نیز در خواب دیدن های ما تاثیر دارد فرض کنید در جامعه ای باور این باشد که اگر کسی در خواب ببیند دندانش افتاده حتما یکی از نزدیکانش خواهد مرد و باورهایی از این قبیل … در این جامعه مردم چنین خواب هایی می بینند در حالیکه افرادی در جامعه ای دیگر با باورهایی متفاوت چنین خوابی نمی بینند.




  • بعضی افراد ادعا می کنند مسئلۀ مشکل و غامضی را که مدتها با آن درگیر بوده و نتوانسته اند راه حلی برای آن پیدا کنند، ولی در هنگام خواب آن را حل کرده اند. این موضوع برای هر کسی ممکن است پیش آید و تناقضی با مطالب پیشین ندارد. چون گفته شد ذهن همیشه بیدار است و به فعالیتش در هنگام خواب ادامه میدهد. ای بسا مسئله ای که فکر فرد را مدتها شدیدا مشغول کرده به صحنه آگاه ذهن بیاید و آن را حل کند که در اینصورت ممکن است فرد از شدت هیجان از خواب بپرد. یا صبح که از خواب برخیزد و به یاد آورد که راه حلی برای مسئله جسته است. در چنین خوابی فرد ممکن است خود را در خواب ببیند که روی آن مسئله فکر می کند یا فردی راه حل آن را به او تقدیم می کند.




  • نکته دیگر در مورد تخمین زمان توسط ذهن است که اتفاق می افتد. متخصصان مغز و سیستم اعصاب، مرکزی را در مغز یافته اند که محاسبات زمان را انجام می دهد. همه ما می توانیم با کمی اشتباه وقوع رخدادی را تا زمان حال حدس زنیم. مثلا می گوییم الان دو ساعت است در خیابان های شهر سرگردانم یا می گوییم من باید تا ۲۰ دقیقه دیگردر فلان محل باشم. جالب است بدانید ساعتی که خدا در مغز ما کار گذاشته کمی با ساعت رایج جهانی تفاوت دارد. ساعت مغز من و شما طول زمان یک شبانه روز را ۲۵ ساعت محاسبه می کند. به همین دلیل روانپزشکان و متخصصان مغزو اعصاب معتقدند پاره ای از مشکلات انسان عدم همگام بودن زمان سنج مغز با ساعت رایج دنیاست. فراموش نکنید هنگام خواب گاهی به خود تلقین می کنیم من باید فردا ساعت ۷ صبح برخیزم و فلان کار مهم را انجام دهم. در اغلب اوقات ما با کمی اختلاف از خواب برمی خیزیم.




  • آمارها نشان می دهند کمتر از یک درصد از خوابها (که مربوط به آینده هستند) علت علمی آنها کشف نشده و این آمار در قیاس با کل موضوع خواب دیدن ناچیز است و امید است شما خواننده گرامی خواب های خود را جزء آن یک درصد تصور نکرده و دیدگاهی واقعی تر نسبت به پدیده خواب کسب نموده باشید.