روان شناسی در ایران باستان

جهان بینی باستان و جایگاه انسان با پژوهشی چند جانبه و گسترده درباره آیین و عقاید ایرانیان باستان , در مجموع در می یابیم که آنان پیرو آیین یکتاپرستی بوده اند که بر اصل تضاد دو عالم یا همان ناسازگاری دو نیروی مجرد خیر و شر استوار است . نماد این دو نیرو ( سپندمینو و اهریمن ) هرکدام با صفاتی انتزاعی همراهند . به طوریکه سپند مینو به همراه شش امشاسپند ( فرشتگان ) دیگر یعنی سپند مینود : خرد مقدس , اردیبهشت : راستی و درستی , بهمن : منش پاک , شهریور : نیروی چیرگی بر جهان , اسفند پایداری و استواری , خرداد : کمال , امرداد : جاودانگی فضایل یا فروزه های اهورامزدا به شمار می آیند و صفات منفی مقابل آنها تحت عنوان ( کماله دیوان ) از رذایل اهریمن شمرده می شود که مهمترین آنها اکومن ( منش پلید ) در مقابل بهمن و ایندره ( دیو فریفتاری و گمراهی ) مقابل اردیبهشت است . فضایل اخلاقی همانند راست گویی , وفای به عهد , مهر و محبت و . . . راه برخورداری از فروزه های اهورایی و رذایلی چون دروغ , خشم , آز , شهوت و فساد موجب پیوستن به صفات اهریمنی است . لذا گروه نخست به ایزدان و یاران امشاسپندان و گروه دوم تحت عنوان دیو از یاران اهریمن قلمداد می شود . در اوستا و دیگر متون مزدیسنا از جهان مینوی ( روحانی و معنوی ) و استومند ( جسمانی و گیتیانه ) سخن رفته است . جهان مینوی جهانی است که پیش از آفرینش جهان مادی بوده و پس از پایان آن و بر پایی رستاخیز نیز همچنان خواهد بود . تمامی موجودات چه جاندار و چه بی جان و سرشتها و خصلتها هیاتی نااستومند ( غیر جسمانی ) در جهان مینوی دارند . سپند مینوی و انگره مینوی هریک باطن بخشی از آفرینش هستند و از این روی به عنوان دومینوی آغازین همزاد نام برده می شوند . همچمنین هریک از امشاسپندان , ایزدان و دیوان , مینوی و باطن چیزی به شمار می آیند که در این جهان پیکر مادی می یابند و از آنجا که پیوسته میان خیر و شر مقابله و درگیری است , انسان میتواند با اراده و اختیاری که دارد , در نبرد علیه نیروهای اهریمنی شرکت جوید و با انجام وظایفی که بر عهده دارد ( خویشکاری ) و بهره مندی از صفات اهورایی به سعادت مینویی دست یابد و در سرای دیگر به بهشت اهورایی برسد . همچنین میتواند با پیروی از اهریمن و صفات اهریمنی , ضمن تباهی این جهان , در دوزخ اهریمن جای گیرد . البته جایگاه کسانی که نسبت اعمال نیک و بدشان یکسان است در همیستگان ( برزخ ) خواهد بود . در هر صورت انسان به عنوان آخرین آفریده خداوند از بالاترین جایگاه برخوردار است و بی آنکه داغ ننگ گناه ازلی بر پیشانی داشته باشد , صرفا برای نبرد با نیرویهای اهریمنی و آبادانی جهان از یک سو و پیوستن به صفات الهی و رسیدن به سعادت مینوی از سوی دیگر است که به این جهان قدم گذارده است . از این روست که آسمان به انسان ( از زبان فردوسی بزرگ ) میگوید : تو از من به هر باره ای برتری روان را به دانش همی پروری پذیرنده هوش و رای و خرد مر او را دد و دام فرمان برد نیروهای روان آدمی ( نظریه شخصیت ) بر مبنای یسنا ( دومین بخش از اوستا ) شخصیت انسان از 9 قسمت تشکیل شده است که سه قسمت آن مادی ( جسمی ) است و سه قسمت اثیری ( حیاتی ) و سه بخش دیگر معنوی و روحانی است که این اجزا عبارت است از : گئیتا : ماده یا عناصر مادی , ماده تشکیل دهنده بدن , احساسات, تنو : دستگاه اعصاب , کالبد , ازدی : اسکلت , قسمت استخوانی و دستگاه پی , اوشتان : نفس , جان , نیروی زندگی گرمی قلب , کهرپ : کالبد اثیری , شکل , تویشی : نیرو , توش و توان , بئودنگ : هوش , شعور باطنی , نیروی فهم , اوروان : نفس مودرک , روح , فره وشی : فروهر , گوهر معنوی کائنات . اجزای مادی با مرگ از بین می روند و قسمتهای اثیری نیز پس از مدتی پس از مرگ طبق قوانین خاص فانی میشوند . ولی قسمتهای معنوی باقی می مانند و به کار خود ادامه می دهند . در هات 46 یسنا دو نیروی دیگر نیز به سه قسمت معنوی اضافه شده است : اهو : جنبه معنوی ضمیر یا جان دئنا : دین , اخلاق , فضیلت و وجدان بدین ترتیب جان , وجدان , بوی , روان و فروهر نیروهای پنجگانه روان آدمی هستند که جملگی پس از مرگ جاودانند . ( 1 ) چنان که در جای دیگر یسنا میخوانیم : سراسر هستی خویشتن : تن , استخوان , جان , پیکر , توش , بوی , روان و فره وشی را فراز آوریم و در خورپیشگاه دانیم ( 2 ) معانی دقیق تر و وظایف نیروهای پنچگانه به شرح زیر است : اهو : که در پهلوی و فارسی اخو آمده است به معنی جان یا قوه حیات و زندگی است . کار اخو این است که بدن انسان را نگهبانی کند و اعمال آن را به نظم و نسق طبیعی بگمارد . این قوه از لحاظ درجه پایین ترین قوه است , با بدن هستی می یابد و ظاهرا با آن نیز نابود میگردد . دئنا : که در پهلوی و فارسی دین گفته می شود در ظاهر واژه ای عربی است ولی کاملا ریشه ای ایرانی دارد که وارد زبان عربی شده و دین و ادیان را شکل داده است . دئنا اگر چه به معنی کیش و آیین نیز هست , ولی غالبا به معنی وجدان و حس جاودانگی و ایزدی انسان است . این قوه مستقل از جسم است و آغاز و انجامی ندارد . خداوند آن را در باطن آدمی به ودیعه گذاشته است تا همواره او را از نیکی و بدی اعمالش آگاه سازد . آنچه نیک است , می ستاید و آنچه بد است نکوهش می کند . منتها شرط تاثیرش آن است که انسان به این آوای درونی گوش فرادهد . دین پس از مرگ در سر پل چنوت ( صراط ) به صورت دختری زیبا و درخشان به روان مرد پاک و پارسا رو میکند و میگوید : من پیکر کارهای تو هستم و به روان مرد بد کار به صورت زن زشت و بدکاره ای اعمال می شود و او را از هیکل منفور و ناموزون خود می رنجاند و در دیدگاه آن مرد ظاهر می گردد . بئودنگ : یا بئوذ که در فارسی بوی گفته می شود به معنی بوئیدن و قوه ادراک و فهم انسانی است . از این رو حافظه , هوش و قوه تمیز را اداره میکند . به نظر می رسد که بوی با بدن به وجود می آید , ولی پس از آن فانی نمی شود و با روان به جهانی دیگر می شتابد . دکتر نجم آبادی رسانده پیام حواس از راه سلسله اعصاب را جز وظایف بو دانسته است و احتمال می دهد که بوی در خواب کار نکند . روان : مسئول اعمال انسانی چون انتخاب خوب و بد است , لذا کردار زشت و نیک از او بازخواست می شود و پس از به حسب انتخاب خویش پاداش یا پادفره ( مجازات ) می بیند . دکتر جلیل دوستخواه بر اساس برخی متون دیگر روان را دارای سه بخش می داند : روان اندر تن یا روان نگهبان , روان بیرون از تن , روانی که در جهان مینوی است . فره وشی یا فروهر : فروشی به معنی نگهبان است . فروهر فرشته ای است که نه تنها در انسان , بلکه در کلیه مخلوقات موجود است . فروهر مرد ناپاک را دیو گویند . تاریخچه فروهر به بیش از سه هزار سال پیش بازمیگردد . حتی در شهر پارسه داریوش بزرگ ( تخت جشمید ) نیز بالای بیشتر نگاره ها نشان ایرانی فره وشی کنده کاری شده است که نشان از درخواست از اهورامزدا برای پایداری این مکان و پادشاهان ایرانی بوده است . به عقیده مرحوم دکتر مهرداد بهار در مرحله ای بسیار کهن اقوام ایرانی به فروشی به عنوان روان نیاکان مینگریستند و بعدها روان و فروهر از هم جدا شده اند . برخی دیگر فروهر را نیروی جنبش و پویش دانسته اند که همچون پرتو خورشید خداوند به موجودات می تابد و مادام که انسان زنده است , فروهر در درونش به عنوان نیروی ویژه روان مایه ترکیب و ترتیب آن است و پس از مرگ به سوی خداوند باز میگردد , لذا از آن به عنوان فروغ ایزدی نیز نام برده می شود . به زعم بسیاری ایده ( مثال ) در فلسفه افلاطون , صورتی از فروهر در اندیشه دینی و هستی نگری زرتشتی است . سنخهای شخصیتی در تاریخ فلسفی روان شناسی , قدیمی ترین تیپ بندی را به بقراط یونانی ( 460 پیش از میلاد ) نسبت داده اند که بر اساس غلبه اخلاط چهارگانه سودا , صفرا , بلغم و دم , چهار تیپ شخصیتی را مشخص نموده است . سیریل الگود معتقد است که نظریه طبایع چهارگانه در اصل هندی است و سپس ایرانیان آن را بسط دادند و گسترش یافت و آنان در اختیار یونانیان و بقراط قرار دادند . بر اساس این نظریه که بر تشبیه انسان به جهان معنوی استوار است , در ادبیات مزدیسنایی قابل پیگری است , چنانکه تشبیه پشت به آسمان , بافتها به خاک , استخوانها به کوهها , عروق به نهرها , خون به دریا و آب , کبد به گیاه , مغز به فلز در نوشته ها دیده می شود و وجه تشبیه نظریه عناصر چهارگانه با همان آخشیج های آتش , باد , آب و خاک است . به قول فردوسی بزرگ : چون این چار گوهر به جای آمدند ز بهر سپنجی سرای آمدند در بین روان شناسان معاصر هانس آیزنگ روان شناس نامدار انگلیسی , طبایع چهارگانه را در نظریه درون گرایی , برون گرایی , روان آزردگی , فقدان روان آزردگی بازیابی نموده است . نظریه شخصیتی ایران باستان در بررسی تطبیقی روان شناسان ایران باستان با روان شناسی جدید , طرف نظر از مباحث متافیزیکی آن , دست کم دو موضوع جلب توجه میکند . اول بازیابی مفاهیم ساختاری یعنی پیدا کردن معنای امروزی نیروهای پنجگانه روانی با مفاهیم مشابه آنها در مکاتب جدید روانشاسی , دوم مقایسه این نظریه با نظریات رایج شخصیت با توجه به ملاکها و معیارهایی که برای این امر وجود دارد . آنچه ذیلا در این باب عرضه می شود , نه یک نظر واقعی , بلکه گمانه زنی اولیه است که نگارنده امیدوار است با ابزار نظر اهل فن صیقل خورده و شکل مناسبی به خود بگیرد . به نظر می رسد اخو ( جان ) را که قوه حیات است و کارش نگهبان بدن انسان است و ایجاد نظم و نسق طبیعی در آن می باشد , میتوان معادل غرایز یا انگیزه های فیزیولوژیک دانست و تا حدی مشابه مفهوم نهاد در نظریه فروید به شمار آورد . دئنا به معنی وجدان به طور روشن تری با مفهوم فرامن فروید همسان به نظر می رسد . بوی قوه فهم و درک که حافظه هوش و قوه تمیز را اداره میکند و پیام آور حواس دانسته شده , نزدیک به مفهومی است که امروزه شناخت یا فرایندهای شناختی یا بخشهای شناختی شخصیت نامیده میشود . روان با مفهوم اراده , اختیار , انتخاب و مسئولیت مربوط می شود که در نظریه رفتارگرایی کاملا نفی شده است , در نظریه های روان تحلیلی ( روانکارانه ) شبحی از آن در مفهوم من دیده می شود که وظیه اش شناخت و دفاع است . ولی در نظریه های شناختی و نظریه های انسان گرایانه با تعریفی جدید و عینی در مفهوم خود یا خویشتن مورد توجه قرار گرفته است . بالاخره فروهر ( نیروی پویش ) میتواند تمثیلی برای جنبه های انگیزشی شخصیت به ویژه انگیزه انگیزه های روانی مشابه آنچه فروید در پویایی انرژی روانی بیان کرده است , تلقی شود یا معادل تقریبی برای مفهوم خود شکوفایی در نظریه راجرز به حساب می آید . در باب دوم یعنی مقایسه نظریه شخصیتی حاصل از آموزه های زرتشت با مکاتب جدید ابتدا باید ملاکهای مقایسه تعریف شوند . دکتر سیاسی تفاوت نظریه های شخصیت را در ملاکهایی چون میزان اهمیت برای ناهشیاری , یادگیری تاثیر محیط , وراثت کل گرایی یا جزء گرایی , گرایش به گذشته یا آینده و . . . میداند ( 3 ) . دکتر شاملو این ملاکها و معیارها را تحت عنوان فرضیه اساسی در مورد بشر توسعه داده است و در 18 مفهوم که دو به دو مقابل هم قرار میگیرند تعریف نموده است . آزادی ( اختیار ) , جبر : منطقی بودن و غیر منطقی بودن , کل گرایی و جز گرایی , ساخت گرایی و محیط گرایی , تغییر پذیری و ثبات , ذهنیت و عنیت , تعادل و تکامل , رشد و خودشکوفایی , درون کنشی و برونکنشی , شناخت پذیری و شناخت ناپذیری ( 4 ). بر اساس این مفاهیم میتوان اساس نظریه شخصیتی ملهم از کیش باستان را به ترتیب زیر دانست : اعتقاد به آزادی و اختیار در برابر جبر : البته آزادی معقول و محدود , چرا که از یک سو انسان را مسئول دانسته است , سعادتمندی در این جهان و آن جهان یا قرار گرفتن در کنار اهریمن و تیره روزی این جهانی و آن جهانی را نتیجه انتخاب خود او قلمداد میکند و از سوی دگیر خداوند را همه توان و آگاه بر همه چیز میداند . ابداع بازی تخته نرد در مقابل شطرنج دانشمندان هندی نیز که در شاهنامه قید شده است نشانه همین رویکرد است . اعتقاد به منطقی بودن انسان در برابر غیر منطقی بودن : نخسیتن آفریده خداوند , خرد مقدس ( سپندمینو ) است که مهمترین فروزه او نیز به شمار میرود و مایه برتری انسان بر سایر مخلوقات برخورداری از خرد است و نخستین گام در راه سعادت یا شقاوت , اندیشه پاک یا پلید است . کل گرایی و گرایش به ساخت گرایی : گرایش به فطرت در مقابل محیط گرایی , از اعتقاد به نظریه اخلاط یا طبایع چهارگانه حاصل می شود . چنانکه دکتر شاملو خود و طرفداران این نظریه و نظریات مشابه همچون کرچمو و شلدون را فطرت گرا میداند . گرایش به ثبات : اگر مبنا را بر فطرت گرایی و ساخت گرایی قرار دهیم , نظریه شخصیتی ملهم از این مجموعه , به ثبات در شخصیت و رفتار گرایش بیشتری خواهد داشت تا تغییر پیذیریهای مداوم و اساسی , اما در این آیین هرگز اراده تغییر از انسان سلب نشده , چه در جهت مثبت و چه در جهت منفی , یعنی بر خلاف فروید معتقد نیست که شخصیت در مرحله لی قبل از پنج سالگی کاملا شکل میگرید و انسان اسیر این تجسم انگیزه های ناهنجار است . تغییرات ناگهانی مثل تغییر شخصیت جمشید را نیز ناشی از تصمیم خود او بر اثر رذایلی چون غرور و خودپسندی میداند . گرایش به ذهنیت : توجه و باور به پدیدار شناسی فرد , ملاک گرایش به ذهنیت و اهمیت دادن به محرکهای محیطی ملاک عینیت قلمداد می شود و بر این اساس اهمیت که بر نقش پندار در زندگی داده شده , آن را به ذهنیت نزدیک تر میکند و تاکید بر اراده و اختیار انسان از تاثیر محرکهای محیطی میکاهد . گرایش به خود شکوفایی : مکاتب روان شناسی در تجلیل انگیزه های انسانی دو گونه موضع گیری کرده اند , برخی مانند فروید معتقدند که کاهش تنش و ایجاد تعادل عامل اصلی انگیزش انسان است و برخی چون راجرز بر آنند که بشر به تعادل بسنده نمیکند و به دنبال ایجاد تنش برای رسیدن به رشد و خودشکوفایی است . مزدیسنا ( دین کهن ایرانی ) با مطرح کردن نبرد بین خیر و شر و توصیه به انسان برای قرار گرفتن در جبهه اهورایی و پیش کشیدن فلسفه فره وشی یعنی نیروی پویایی که انسان را در جهت رشد و شکوفایی سوق میدهد , در جرگه معتقدان به خود شکوفایی جلوه مینماید . گرایش به درون کنشی : در این بعد پرسش اصلی یافتن علت رفتار انسان است که آیا از درون او نشات میگیرد یا از محیط و محرکهای آن ؟ در آیین ایران باستان به نقش عوامل محیطی در زندگی همچون عوامل جغرافیایی اهمیت داده شد , لیکن تاکید بر اراده آزاد و اختیار گزینش در انسان , فطرت گرایی , ثبات و خود شکوفایی به معنی گرایش به درون کنشی است . شناخت ناپذیری انسان : در فرهنگ کهن ایرانی شواهد بسیاری بر کوتاهی سقف دانش انسان در برابر هستی و وجود خود , که نسخه رازآلود آفرینش است , ذکر شده است . از سوی دیگر خردورزی در کشف رازهای هستی وجه ممیز انسان از سایر موجودات است . در مجموع چون منظور از شناخت پذیری در نظریه های شخصیت , یپروی از جبرگرایی و عینیت است , همانند رفتار گرایان , باید گفت ایرانیان به شناخت ناپذیری نزدیک بوده و با انسان گرایان هماواز بودند . در آیین باستان , انسان از اراده آزاد برخوردار است . جنبه های زیستی و اجتماعی او هردو به تناسب مورد توجه قرار گرفته , رفتارش از روابط پیچیده و پویا نشات میگیرد و الگوی مناسب برای او ارگانیسم منطقی یا همان الگوی تعقل است . رفتار انسان تابع آثار درونی ( درون کنشی ) بوده , از خویشتنی آزاد برخوردار است و عوامل هشیار ( خرد و عقل ) نقش مهمتری در رفتار او ایفا میکنند . لدا انسان مسئول اعمال خویش به شمار میرود , شناخت و خرد و پندار , بر عاطفه و هیجان تقدم دارد , چون هیجانات مثبت از خرد الهی و اندیشه نیک حاصل می شوند و هیجانات منفی از اهریمن ( خشم , آز و شهوت ) . کردار نیز اهمیت ویژه ای دارد که البته در سلسله مراتب بعد از اندیشه قرار میگیرد و در هر صورت از خرد تبعیت میکند . گذشته در شخصیت انسان نقش ایفا میکند , اما نه در حدی که اراده انسان را سلب نماید . حال مهم است چون نبرد خیر و شر همواره در جریان است و انسان با اندیشه و گفتار و رفتارش میتواند موقعیت خود را در هر لحظه تعیین نماید , به عبارت دیگر پویایی این نظریه که در مفهوم فره وشی نمایان است , حال را مهم می سازد و آینده از آن رو تاثیر گذار است که نظام ایرانی , سیستمی غایت انگارانه است که بر اساس آن , جهان به یک رستاخیز ختم می شود , اما این غایت انگاری به ریاضت طلبی ختم نمی شود و بر عکس , برخورداری این جهان و آبادانی و زندگی توام با آسایش و شادی و شکوه هدفی ستودنی است