ضرب‌المثل‌های مشترک فارسی، عربی و انگلیسی

[setayesh shb]

ضرب‌المثل‌های مشترک فارسی، عربی و انگلیسی
در بیان علت پیدایش ضرب‌المثل‌ مشترک میان زبان‌های مختلف باید بگوییم​ ضرب‌المثل‌، نتیجه تجارب توده‌های انسانی است که نسل به نسل و سینه به سینه و در بستر تاریخ بشری شکل گرفته است.
از این رو، با توجه به این پویایی، ضرب المثل ها حد و مرز جغرافیایی نمی شناسد تا به آن پایه که رنگ جهانی به خود می گیر د. از میان ضرب المثل هایی که در سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی اشتراک معنایی دارند، به مورد زیر اشاره می کنیم:
ـ پز عالی، جیب خالی.
ـ بطن خاو و لباس زاه.
. Great boast, small roast
همان طور که در مثال بالا می بینیم، ساختار واژگان در سه زبان، متفاوت، ولی پیام اصلی و درونمایه ضرب المثل یکسان است. در اینجا ذکر یک نکته لازم است و آن این که بیشتر ضرب المثل های مشترک میان این سه زبان از نوع اشتراک معنایی است.
اشتراک لفظی و معنایی: در ضرب المثل هایی است که معنا و مضمون یکسانی داشته و حتی در الگو و ساختار جمله نیز با یکدیگر تفاوتی ندارد.
از این گونه ضرب المثل ها در زبان فارسی موارد زیادی را می بینیم که به اصطلاح به آنها "ضرب المثل های فرنگی" می گویند البته باید توجه داشت این گونه ضرب المثل ها در زبان فارسی، کاملا جاافتاده و شناسنامه ایرانی گرفته اند. از جمله این ضرب المثل ها به موارد زیر اشاره می کنیم:

1 ـ احتیاج، مادر اختراع است.
الحاجه ام الاختراع.
Necessarity is the mother of invention

2 ـ تفرقه بینداز و حکومت کن.
فَرُقْ تَسُد.
. Divide and rule

3 ـ هدف، وسیله را توجیه می کند.
الغایه تُبِرّر الوسیلهْ
.The end justifies the means

همان طور​ که در مثال های یاد شده ملاحظه می شود، ضرب المثل های سه زبان در شکل، واژگان و محتوای خود اشتراک دارند.
بیشترین اشتراک لفظی و معنایی ضرب المثل های فارسی با زبان عربی است؛ زیرا بسیاری از ضرب المثل های مشهور فارسی، برخاسته از قرآن و احادیث نبوی هستند. ازجمله این ضرب المثل ها به مورد زیر اشاره می کنیم:

بنی آدم اعضای یک پیکرند که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی غمی نشاید که نامت نهند آدمی
(سعدی)

در حقیقت​ باید گفت​ سعدی، این ابیات شیوا و رسا را از حدیث نبوی زیر برگرفته است: "مثل المومنین فی توادهم و تراحمهم و تعاطفهم کمثل الجسد اذا اشتکی منه عضو تداعی له سائرالجسد بالسهر و الحمی"
ترجمه​فارسی: "مثل مومنان در دوستی با یکدیگر و رحم کردن و مهربانی کردن به هم، مانند تن انسان است که اگر عضوی از آن بیمار شود، سایر اعضای تن دچار شب بیداری و تب می شوند."

در ادامه باید گفت​ ضرب المثل های زیادی نیز از فارسی به زبان های دیگر وارد شده است که ازجمله این ضرب المثل ها نمونه زیر​را ذکر می کنیم:
ـ ماهی از سرگنده گردد نی ز دم. (مولوی)
ـ تفسد السمکه من راسها.
. Fish begins to stink at the head

**طبقه بندی کاربردی ضرب المثل ها**
ضرب المثل ها از جهت کاربرد به دو گونه نوشتاری و گفتاری یا به تعبیر دیگر، رسمی و عامیانه تقسیم می شوند. ضرب المثل های نوشتاری یا رسمی​ در واقع، همان ضرب المثل های ملی هستند که در تمام نقاط یک کشور به یک شکل به کار می رو​د. ضرب المثل های گفتاری یا عامیانه ـ همان طور که از نامش پیداست ـ ویژه یک منطقه مشخص است یا تنها در زبان روزمره و عامیانه استفاده می شود. از جمله ضرب المثل های رسمی و نوشتاری در میان سه زبان به مورد زیر اشاره می کنیم:

ـ صورت زیبای ظاهر هیچ نیست/ ای برادر سیرت زیبا بیار.
ـ المرء بآدابه لابثیابه.
.Beauty is only skin deep

در اینجا ذکر یک نکته لازم به نظر می رسد و آن این که ضرب المثل های عامیانه و گفتاری فارسی و انگلیسی، تفاوت فاحشی با ضرب المثل های نوشتاری و رسمی آن ندارد؛ در حالی که ضرب المثل های نوشتاری و رسمی زبان عربی با ضرب المثل های گفتاری و عامیانه آن تفاوت چشمگیری دار​د و شاید بتوان گفت​ این اختلاف فاحش به فاصله بسیار زیاد زبان عربی فصیح با لهجه های عامیانه آن برمی گردد. ازجمله ضرب المثل های عامیانه فارسی، نمونه های زیر رامی توان ذکر کرد:

ـ قربون بند کیفتم؛ تا پول داری رفیقتم.
ـ زعفران نخورده لباش زرد شده. (خراسانی)
ـ فرمان خدا و لطف بنده "کلنجار" آمده ترمه ببنده. (شیرازی)

همان طور که گفتیم، اختلاف ضرب المثل های عامیانه و رسمی زبان عربی بسیار چشمگیر است. ازجمله ضرب المثل های عامیانه عربی:

زبان فصیح عربی: عصفور فی الید و لا عشره علی الشجره.
ترجمه فارسی: یک گنجشک در دست، بهتر از ده گنجشک روی درخت است.
عراق: عصفور بالاید و لا عشره عالشجره.
اردن: عصفور بالاید و لا عشره طایرات.
تونس: عصفور فی الید و لا عشره فوق السطح.
فلسطین: عصفور فی ایدک و لا حمامه فی لید غیرک.
امارات: طیر فی الید احسن من عشره فوق الشجره.
مصر: عصفوره فی الید و لا عشره فی الشجر.
سودان: جراده فی الکف و لا ألف طائره.

چنان که ملاحظه شد، یک ضرب المثل رسمی و فصیح عربی، گونه های مختلفی در لهجه های عامیانه دارد و این امر باعث تفاوت میان ضرب المثل های عامیانه و فصیح می شود؛ در حالی که این تفاوت در ضرب المثل های انگلیسی دیده نمی شود؛ زیرا ضرب المثل های انگلیسی، همگی رسمی و نوشتاری​​است و به طور کلی، ضرب المثل ها در این زبان، ویژه متون ادبی است و قشر فرهیخته و تحصیلکرده​ آنها را استفاده می کنند و بر همین اساس، ضرب المثل های انگلیسی را در زبان غیررسمی و رسمی، یکسان به کار می برند.

**ضرب المثل های نو**
نکته پایانی حایز اهمیت درباره ضرب المثل های سه زبان این است که ضرب المثل های هر زبان، پویا و در تکاپو و تکامل هستند؛ از این رو همواره ضرب المثل های نویی به زبان اضافه می شود؛ ازجمله ضرب المثل های جدید فارسی:
ـ هوا بس ناجوانمردانه سرد است. (مهدی اخوان ثالث)
ـ پرواز را به خاطر بسپار، پرنده مردنی است. (فروغ فرخزاد)
ـ چشم ها را باید شست، جور دیگر باید دید.(سهراب سپهری)

ازجمله ضرب المثل های جدید عربی و انگلیسی به موارد زیر اشاره می کنیم:
ـ الطاعه اولی واجبات الجندی.
ـ ارتش چرا ندارد.
ـ التاریخ یعید نفسه.
ـ تاریخ تکرار می شود.
ـ لا تضع العربه امام الحسان.
ـ کاری را جلوی اسب نگذار (سوراخ دعا را گم کردن)

1- Don't count your new cars before they're built.
ترجمه فارسی: پیش از آن که ماشین هایت ساخته شود، آنها را نشمار. (جوجه را آخر پاییز می شمارند.)

نکته قابل توجه درباره این ضرب المثل انگلیسی، آن است که صورت جدیدی از ضرب المثل قدیمی تر و معروف زیر است:
2- Don t count Your Chicken before they are hatched.
ترجمه فارسی: جوجه هایت را پیش از آن که از تخم درآیند نشمار.

در پایان یادآوری می شود ​ این گونه ضرب المثل ها در زبان فارسی، عربی و انگلیسی فراوان است و ما در این گفتار، فقط به مشتی از خروار اشاره کردیم.
** نتیجه گیری**

در این مقاله به سه موضوع پرداخته شد؛ در بخش اول، ضرب المثل های سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی از جهت محتوا به صورت جداگانه تقسیم بندی شد و سپس طبقه بندی مشترکی در قالب: 1ـ مثل و جمله مثلی 2 ـ حکمت برای آنها مطرح شد. در بخش دوم، ضرب المثل های سه زبان از جهت اشتراک لفظی و معنوی بررسی شد و به این نتیجه رسیدیم بیشترین اشتراک لفظی و معنوی ضرب المثل ها در میان دو زبان فارسی و عربی است. در بخش سوم نیز ضرب المثل های سه زبان را از لحاظ کاربرد به دو گونه گفتاری (عامیانه) و نوشتاری (رسمی) طبقه بندی کردیم و دریافتیم ضرب المثل های فارسی و انگلیسی گفتاری و نوشتاری، تفاوت چشمگیری باهم ندارند؛ ولی ضرب المثل های عربی از این جهت، تفاوت بسیار فاحشی با یکدیگر دارند.
منبع: جام جم
نمونه هایی خواندنی از ضرب المثلهای مخصوص به کشورهای مختلف را نیز در پایان به عنوان حسن ختام با هم مرور می کنیم:

انگلیسی: طمع به همه چیز، از دست دادن همه چیز است.

ترکی: پایان جدایی ملاقات مجدد است.

عربی: هیچ کس را وادار به دو کار نکن، جنگیدن و زن گرفتن.

تازی: پرده اشک را با سوالات پاره کن!

انگلیسی: ضربات کوچک درختان بزرگ را از پای در می آورند.

ایتالیایی: معنی همه چیز دانستن هیچ ندانستن است.

تازی: مشورت با کسی کن که تو را به گریه می اندازد نه با کسی که تو را می خنداند.

روسی: برای کسی که شکمش خالی است، هر نوع باری سنگین است.

ژاپنی: "ملاقات" آغاز جدایی است.

دانمارکی: وقتی که آش از آسمان می بارد گدا قاشق ندارد.

لاتین: " مردگان" بهترین مشاورانند.

لهستانی: یک دروغگو می تواند دور دنیا برود ولی نمی تواند مراجعت کند.

یونانی: همه کس قوم و خویش آدم ثروتمند است.

فارسی: پیکان از جراحت به در آید و آزار در دل بماند.

عربی: "عشق" را نمی شود با پنهان کردن پنهان کرد.

سوئدی: "مرگ" آخرین پزشک است.

آفریقایی: یک دوست خوب را با هر دو دستت نگاهدار.

فارسی: مرد حکیم خرده نگیرد بر آینه.

یونانی: یا حرفی بزن که از خاموشی بهتر باشد یا خاموش باش.

اسپانیولی: بدی اشخاص احمق، هم تراز نیکی اشخاص عاقل است.

فارسی: صدقه، راه به خانه ی صاحبش می برد.

لاتین: یگانگی هدف، دوستی ایجاد می کند.

اسپانیولی: مرد برای آسایش ،زن می گیرد و زن به خاطر کنجکاوی ،شوهر می کند.

فارسی: "علم" از بهر دین پروردن است نه از بهر دنیا خوردن.

طبرستانی: به من رفیقی بده که با من گریه کند، دوستی که با من بخندد را خودم پیدا می کنم.

فنلاندی: همیشه کمی بترس تا هرگز محتاج نشوی زیاد بترسی.

اسلواکی: تا وقتی که "زبان" زنده است "ملّت" نمرده.

بوسنی: مرحله اول بلاهت آن است که خود را عاقل بدانیم.

لهستانی: یک کلید طلایی به هر دری می خورد.

بلژیکی: متنبه کردن بهتر از متنبه شدن است.

انگلیسی: شوهر به مرد کن نه به پول.

ایتالیائی: عشق یعنی ترس از دست دادن تو.

لاتینی : اندیشه ی گوینده از گفتارش مهم تر است.

انگلیسی: یک متر یک متر سخت است ولی یک سانت یک سانت مثل آب خوردن است.

مصری: تندرستی ، تاجی است بر سر انسان سالم ولی هیچ کس جز یک بیمار این تاج را نمی بیند .

ژاپنی: باید حریف را به کمک حریف دیگری بدام انداخت.

هندی : سکوت هرگز اشتباه نمی کند و هر چه طولانی تر باشد ، بهتر قضاوت می کند.