بررسی ویژگی های سبکی کویر شریعتی

[ثمین20]

در بررسی آثار ادبی، رویکردهای مختلفی به کار می رود (Klarer 1999: 75-10).در بررسی ای که در زیر انجام خواهد گرفت بیش از همه متن اثر محور قرار خواهد گرفت.به این ترتیب، کویر، که نوشتة کوتاهی است از علی شریعتی، صرفاً از جنبة ادبی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. در این راه، انتخاب و کاربرد سازه های مختلف متن، و نیز شیوة آرایش و چیدن آن ها در کنار هم اساس تحلیل خواهد بود، که در 10 بخش تاریخی نگاری، اشاره های بینامتنی یا تلمیح گویی، تاریخ گریزی، سبک آمیزی، نو واژگان ها، زنجیروار گی، تناقض پردازی، دوگان نگری، لایه لایه نویسی، و تصویرپردازی بررسی خواهد شد.
چند ویژگی، متن کویر را از یک متن متعارف متمایز می سازد و آن را تفسیرپذیرتر می گرداند. در زیر به برخی از آن ها اشاره می شود.


1-تاریخی نگاری

شریعتی یک فارسی زبانِ معاصر است اما تا حدی لحن تاریخی گرایانه دارد. البته او متعلق به نسل گذشته است، اما به هر حال تفاوت زبان نسل گذشته و نسل اکنون به اندازة تفاوتی که در سیاق کلام شریعتی دیده می شود، نیست. این تاریخی گرایی بیش تر در به کارگیری واژه ها خودنمایی می کند و واژه هایی که زیر آن ها خط کشیده شده است از این گونه اند:
6 ... که مدرسة قدیمه ای که شریعتمدار معروف برای جد بزرگم ساخته بود.... (شریعتی 1348: 10)
7 و به هر حال، او در سنت الاولین ما بدعتی نهاد و در شهر ماندنی شد... و تنها وارث آن همه ضیاع و عقار که در ملک فقر بر جای نهادند... (همان: 11)
اما ساختار جمله های او خیلی اوقات به نثر سده های چهارم تا ششم هجری، و به ویژه نثر حدود العالم (سدة 4 ه ق) و تاریخ بیهقی (سدة 6 ه ق) نزدیک می شود؛ اما در عین حال، شیوا و روان است، چون کاملاً نامتعارف نیست. گفتنی است خودِ او نیز در آغاز کتاب به هر دو منبع اشاره می کند:
8 بر کرانة کویر،... به تعبیر حدود العالم، "شهری" است که شاید با همة روستاهای ایرانی فرق دارد... و تاریخ بیهقی از شاعران و دانشمندان و مردان فقه و حکمت و شعر و ادب و عرفان و تقوایش یاد می کند.... (همان: 2-3)
به نمونة زیر توجه کنید:
9 ... و هم اکنون با دامنی خیس از گذر بر دریاهای افتخاری که بار آورده، سرود مارسیز را مغرورانه می خواند، و یا برشمارد که سلطان غازی، پس از دوگانه به درگاه یگانه، چند ساتگین در کشیده و از آن پس مزاجش تقاضای چه حاجتی کرده است... (همان: 14)


2-اشاره های بینامتنی یا تلمیح گویی

تلمیحات یا اشاره های بینامتنی او به رخدادهای تاریخی نیز خود از یک سو برداشت هایی را مشابه برداشت هایی که از آن رخداد می شود تقویت می کند، و از سوی دیگر متضمن برداشت های متفاوت دیگری است؛ زیرا برداشت های متفاوت از یک رخداد تاریخی قابل تصور است.
10 ناله های آن امام راستین و بزرگم را که همچون این شیعة گمنام و غریبش در کنار آن مدینة پلید و در قالب آن کویر بی فریاد، سر در حلقوم چاه می برد و می گریست (همان: 42).
در جملة فوق، ما با اشاره ها یا ارجاع های بینامتنی پنهان روبه روییم، چون مستقیماً به اسم شخصی اشاره نمی شود، اما با اشاره به شهر مدینه، کویر، شیعة گمنام و غریب، اما راستین و بزرگ، ناله ها و چاه، می توان مظلومیت امام علی (ع) در شهر مدینه و گریه های ایشان بر بالای چاه را به خاطر آورد. در واقع، متن به این ترتیب، تداعی کنندة آن رخدادهاست، حال مرز رخدادها کجاست، با این اشاره های پنهان، تفسیرپذیرتر می شود.


3-تاریخ گریزی

آنچه به متن کویر جاودانگی می بخشد آن را "بی تاریخ" اما نه "ناتاریخ" می کند، جداکردن تمام مکان ها و زمان های مشخص و واقعی در متن از مکان ها و زمان های خاصشان است. به عبارت دیگر، مرجع و مصداق کویر و روستای مزینان مشخص است، اما در این جا بی تاریخ و بی مکان می شود، و به نوعی فرهنگ ایران، فرهنگ شرق و یا برداشت های دیگری را که وابسته به محور سوم/ همکنش است، تداعی می کند، چرا که اشاره به زمان ها و مکان های مشابه مانند همنشینی واژه های چون کویر، مدینه، نویسندگانِ بی ثمر، و غیره زمان و
مکان را بسط می دهد و در واقع زمان و مکان را محو می کند؛ حتی خودِ با صراحت زمان و مکان را به هم می ریزد:
11- کویر! "این تاریخی که در صورت جغرافیا ظاهر شده است"! (همان: 18)
به عنوان مثالی دیگر، پس از جملة 10، می نویسد:
12 چه فاجعه ای است در آن لحظه که یک مرد می گوید!.. چه فاجعه ای! ... (همان: 22)
در این جا، زمان و مکان از مدینه و زمان علی (ع) فراتر می رود.


4-سبک آمیزی

از دیگر ویژگی های سبکیِ کویر، گاه آمیختن سبک رسمی و غیررسمی و گاه سبک عامیانه است:
13 ... چهره شان از آتش خاطره های پر از عصمت و قداست تافته می شود و چشم هاشان از حسرت آن ایام به اشک می نشیند، گویی اصحاب پیامبرند یا امام و یا سوختگان آتش ارادت هستند که از مرادشان سخن می گویند و من هر گاه با همکلاسانم می نشینم و با هم خاطرات زمان تحصیل را نشخوار می کنیم، دلهامان را از درد خنده می گیریم که آن روز در کلاس معلم خطمان "موش" ول دادیم و.... (همان: 4)
در بالا، سبک عباراتی که زیر آن ها خط کشیده شده با سبک بقیة عبارات متفاوت است؛ موردی که هم خط دار و هم پررنگ است نیز تقریباً به سبک عامیانه به کار رفته است. این تفاوت سبک می تواند معنی دار باشد.


5-نو واژگان ها

ویژگی دیگر متن کویر به کارگیری فراوان ترکیب ها و واژه های "نو ساخته" است. این واژه ها و ترکیب ها، عملاً به این سبب که معنای کانونی آن ها هنوز قوام نیافته و در ذهن گویشوران جا نیافتاده و در نتیجه وارد واژگان زبان نشده است، تفسیرپذیرتر از واژه های دیگر و دارای
معنایی پویاترند اگرچه در مورد آن ها هم امکان تغییر معنایی چه به شکل همزمانی و به گسترش معنایی و استعاره سازی و چه به شکل در زمانی وجود دارد. در نتیجه، نوواژه ها می توانند عمق معنایی بیش تری به متن بدهند. به نمونه هایی از واژه ها و ترکیب های نو ساخته، که زیر آن ها خط کشیده شده، توجه کنید:
14 ... و یا از "مهتاب خرابة" علامه بهمن آبادی می توانست خبری گیرد؟ (همان: 13)
15 ... که هنوز "ادارة نمی دانم چی های عالیة ویژة تبدیل نسخ چاپی به نسخه های خطی" تأسیس نشده بود و.... (همان: 3)
16 ... و یا این اواخر، متخصص متبحر مسائل مربوط به دنیای سوم و کشورهای در حال عقب ... نه، بخشید، در حال پیش ... چه می دانم؟ (همان: 16)
17 ... برق خندة آذرخشی، درد گریة تندری ... (همان: 18)
18 ... آن ایام علم و فضیلت را علامه های تراشیده و دسته ها و دستگاه های مجله دار و قلم دار و مصاحبه ساز و قراردادبند و دیگر بندوبست ها در محاق سکوت خفه نمی کردند (همان: 6).
19 شگفتا که نگاه های لوکس مردم اسفالت نشین شهر آن را کهکشان می بیند و دهاتی های کاهکش کویر، شاهراه علی، راه کعبه، راهی که علی از آن به کعبه می رود! (همان: 23)
20 توضیحش را از "نیمه مرحوم" معین بخواهید و یا از "تمام مرحومانِ" حاضر، "میت بن نائم"ها (همان: 17).
21 ... برخلاف حال، پامان به ده باز بود و در شهر دستگیر، نه پاگیر، بلکه دست وپاگیر شده بودیم.... (همان: 13)
توجه داشته باشید که در جملة 21، نو واژه های "پاگیر" و "دست و پاگیر" در معنایی غیر از معنای رایج آن ها به کار رفته، و در واقع ساخته شده است.


6-زنجیروار گی

تکرار صفت ها و اسم های مورد نظر نویسنده نیز ضرب آهنگی خاص به متن می دهد و کوبشی را در ذهن خواننده بر می انگیزد و پیوسته می کوشد تا برداشت خود را بر خواننده تحمیل کند؛ چرا که این تکرار باعث "برجسته شدن" و "چشمگیر شدن" سازه ها و عناصر مورد نظر نویسنده می گردد.
22 خشک، بی آبی و آبادی ای، بی قلة مغرور بلندی، بی زمزمة شاد جویباری، ترانة عاشقانة چشمه ساری، باغی،گلی، بلبلی، منظری، مرتعی، راهی، سفری، منزلی، مقصدی، رفتار مستانة رودی، آغوش منتظر دریایی، ابری، برق خندة آذرخشی، درد گریة تندری ... هیچ! آرام، سوخته، غمگین، مأیوس، منزل غول و جن و ارواحِ خبیث و گرگان آدمی خوار! زادگان و افسون و افسانه؛ سرزمین نه آب، سراب؛ ساکت، نه از آرامی، از هراس؛ با هوای آتشناکِ بی رحمش که... (همان: 18)
23 ... بی دیوار، بی حصار، بی شکنجه، بی شلاق، بی جان، بی قزاق.... (همان: 20)
در مثال بالا، عطف اسم های پی درپی و استفادة مکرر از پیشوندِ نفیِ "بی " پیوسته در ذهن خواننده طنین انداز می شود و نبود و عدم را برجسته می گردد.
این کوبش و برجسته سازی زنجیروار با جمله های بلندی که پی درپی، به صورت همپایه، یا موصولی، به هم عطف می شوند بیش تر و بیش تر می شود، زیرا پیوسته خواننده اسم ها، صفت ها، قیدها، فعل ها و در نهایت بندها، جمله ها و حتی پاراگراف ها را می خواند نه با وقفة ایستای نقطه، بلکه تنها با عطفِ "و"، "که"، "ویرگول" و مانند آن ها (در این مورد، رک مثال ش 13).
توازن آوایی (چه در سطح واکه ها [مصوت ها] و چه در سطح همخوان ها [صامت ها] بر تأثیر زنجیروار و مسلسل وار صفت ها، اسم ها و قیدها، و کوبش و تأثیر آن ها بر ذهن می افزاید؛ به عبارت دیگر، کلام "برجسته اندر برجسته" می شود.
24 ... در غرفه های مساجد یا مدرس های مدارس می نشستند و حضور در محضرشان نه پرداخت مبلغ و مدرک و شرایط می خواست و نه دریافت غبغب و دبدب و شمایل! (همان: 3)
در زیر، واکه ها و همخوان های غیرهم آوا صرفاً به ترتیب با علامت V و C به نمایش در آمده و واکه ها و همخوان های هم آوا مشخص شده است:
مساجد یا مدرس های مدارس:
masāCed Cā madresCā-Ce madāres
حضور در محضر:
hVzVr CVC CVhzVr
مبلغ و مدرک:
maCCaC Ca maCCaC
غبغب و دبدب:
CabCab Ca CabCab


7-تناقض پردازی

در این میان، تناقض در ایجاد ابهام و در نتیجه تفسیرپذیری، بیش از همه به چشم می خورد. در مثال ش 5، "شهرکی"، در داخل گیومه، به عنوان یکی از روستاهای ایران که در عین حال با همة آن ها فرق دارد، نوعی تضاد را به وجود می آورد؛ همانندی شهرک و روستا و در عین حال ناهمانندی آن ها بر اساس معنای قاموسی شان و همچنین اشارة نویسنده که "با همة روستاهای ایران فرق دارد".
این متناقض نمایی را می توان در تجلی بهشت و دوزخ در آسمان و زمین کویر هم دید؛ رو در روی هم و همزمان:
25 کویر این هیچستان پر اسراری که در آن دنیا و آخرت رو در روی هم هستند. دوزخ زمینش و بهشت آسمانش و مردمی در برزخِ این دو، پوست بر اندام خشکیده، بریان؛ پیشانی، عماره پرچین؛ لب ها، همیشه چنان که گویی با دلش از حسرت تلخ یا از منظره ای دلخراش می سوزد؛.... (همان: 21- 20) [و این زنجیره همچنان ادامه می یابد.]
تناقض اگرچه ممکن است غیرعادی به نظر رسد، اما می توان دید امری همیشگی، عادی، طبیعی و در کنار ماست. شب هنگام، به آسمانِ پرستاره می نگریم؛ نور ستارگانی که میلیون ها سال نوری با ما فاصله دارند؛ آیا این ستارگان هنوز هم هستند یا همین گونه اند؟ در آن سوی گیتی، در حالِ حاضر، چه می گذرد؟ اما به هر حال، برای ما زمان، زمانِ حال است! و این تناقض، آشکارترین و عادی ترین تناقض غیرعادیِ زندگی روزمرة ماست.
26 فریادهای غلتان و طولانیِ قورباغه هایی که در دور دستِ صحرا می خواندند و آوای سیر سیرک هایی که هیچ جا نیستند و گویی از غیبت سوت می کشند سکوت شب کویر را صریح تر می نمود (همان: 25).
آوای سیر سیرک و "صریح تر شدنِ" سکوتِ شب کویر واقعاً متناقض است، اما حقیقتاً مقبول.
27 کویر انتهای زمین است؛ پایان سرزمین حیات است؛ در کویر گویی به مرز عالم دیگر نزدیک هستیم و از آن است که ماوراءالطبیعه را که همواره فلسفه از آن سخن می گوید و مذهب به آن می خواند در کویر به چشم می توان دید، می توان احساس کرد (همان: 27).
پایان سرزمین حیات در مقابل آغاز سرزمین ماوراءالطبیعه قرار گرفته است.
و همچنین است تناقض روییدن رؤیا در کویر و نروییدن درخت:
28 این عظمتِ بی کرانة مروزی ...، سرزمین نه آب، سراب؛... با هوای آتشناکِ بی رحمش که مغز را در کاسة سر به جوش می آورد و زمین تافته اش که گیاه نیز از "روییدن" و "سر از خاک برآوردن" می هراسد ... (همان: 18)
29 اما آنچه در کویر زیبا می روید، خیال من است! این تنها درختی است که در کویر خوب زندگی می کند، می بالد و گل می افشاند و گل های خیال! ... (همان: 19)
یا در جای دیگری، ویژگیِ "دیدن" را که مخصوص انسان است به کویر نسبت می دهد. (سجودی 1384: 119- 143).
30 چشم را با دست می کند تا کویر نبیند (شریعتی 1348: 18).
همچنین می توان به آغاز شب شهر از بامداد و یا "جاندار بودن" شب کویر اشاره کرد:
31 شب کویر! این موجود زیبا و آسمانی که مردم شهر می شناسند. آنچه می شناسند، شب دیگری است، شبی است که از بامداد آغاز می شود ... (همان: 21)
می توان به این فرآیند متناقض نمایی، فرآیند "وارونه سازی" را نیز افزود:
32 "ادارة نمی دانم چی های عالیة ویژة نسخ چاپی به نسخه های خطی"... (همان: 3)
روند تبدیل شدن نسخه های خطی به چاپی وارونه شده است. جالب این جاست که نسخة خطی قدیمی تر از نسخة چاپی است و طبیعتاً جمع آن باید به صورت جمع مکسر عربی "نسخ" می بود، اما به صورت "نسخه های خطی"، و نسخه های چاپی به صورت "نسخ چاپی" به کار رفته است. (البته شاید هم ناخودآگاه چنین شده باشد، اما این تفسیر و برداشت من است!)


8-دوگان نگری

نکتة بسیار مهم در کویر، مطرح شدن تقابل "دو نگاه" است؛ این دو نگاه خود تفسیرهای متفاوت را تشدید می کنند. خواننده خود از کویر تفسیرهای متفاوتی ارائه می دهد، ولی در این جا، خودِ متن بر این تفسیرپذیری می افزاید.
33 ... و هر سال، تابستان ها به اصل خود، مزینان بر می گشتیم، و به تعبیر امروزمان، می رفتیم" (همان: 24).
"به تعبیر امروزمان"، خود، بیانگر این اصل است که هر خواننده و تفسیرگر به تعبیر "امروز خود"، متن را می خواند؛ و این آغاز جاودانگی و بی تاریخی است.
همچنین در جایی دیگر، دو دیدگاه شهری عقلانی و دهاتی عرفانی را در برابر هم قرار می دهد، وی در توصیف شب های کویر در روستا می نویسد:
34 آن شب نیز من خود را بر روی بام خانه گذاشته بودم و به نظارة آسمان رفته بودم؛ گرم تماشا و غرق در این دریای سبز معلقی که بر آن، مزغان الماس پر ستارگان زیبا و خاموش، تک تک از غیب سر می زنند و دسته دسته به بازی افسونکاری شنا می کنند. آن شب نیز ماه با تلألؤ پرشکوهش که تنها لبخند نوازشی که طبیعت بر چهرة نفرین شدگان کویر می نوازد از راه رسید و گل های الماس شکفتند و قندیل زیبای پروین که هر شب، دست ناپیدای الهة آن را از گوشة آسمان، آرام آرام به گوشة دیگر می برد سر زد و آن جادوی روشن و خیال انگیزی که گویی بکر است، به ابدیت می پیوندد: "شاهراه ملی"، "راه مکه"! که بعدها
دبیرانم خندیدند که: نه جانم "کهکشان"! و حال می فهمم که چه اسم زشتی! کهکشان، یعنی از آن جا کاه می کشیده اند و این ها هم کاه هایی است که بر راه ریخته است! شگفتا که نگاه های لوکس مردم اسفالت نشین شهر آن را کهکشان می بیند و دهاتی های کاهکش کویر، شاهراه علی، راه کعبه؛ راهی که علی از آن به کعبه می رود! کلمات را کفار زیند و در زیر آن، روحی را که در این تلقی و تعبیر پنهان است تماشا کنید! و آن تیرهای نورانی که گاه گاه، بر جان سیاه شب فرو می رود. تیز فرشتگان نگهبان ملکوت خداوند در بارگاه آسمانی اش! که هر گاه شیطان و دیوان همدستش می کوشند به حیله، گوشه ای از شب را بشکافند و به آن جا که قداست اهورایی اش را گام هیچ پلیدای نباید بیالاید و نامحرم را در آن خلوت انس راه نیست، سر کشند تا رازی را که عصمت عظیمش نباید در کاسة این فهم های پلید ریزد، دزدانه بشنوند، پرده داران حرم ستر عفاف ملکوت، آن ها را با این شهاب های آتشین می زنند و به سوی کویر می رانند. و بعدها معلمان و دانایان شهر خندیدند که: نه، جانم! این ها سنگ هایی هستند بازماندة کراتی خرابه و درهم ریخته که چون با سرعت به طرف زمین می افتند، از تماس با جو آتش می گیرند و نابود می گردند (همان: 16).


9-لایه لایه نویسی

از دیگر ویژگی های متن کویر "لایه ای"بودنِ آن است؛ به این ترتیب، که منظورِ (شاید) نهایی و اصلیِ نویسنده گام به گام و در لایه های مختلف از طریق رسیدن به منظورهای آغازین و میانی طی می شود و پدیدار می گردد:
35 ... و یا فیزیکدانی جهانی که انشتین در ملاقاتی که با وی کرده است، گفته که "من سی سال است که حرف می زنم و کسی نمی فهمد و این جوان ایرانی سه ساعت است حرف می زند و من نمی فهمم"! ( و این تنها جمله ای است در زبان بشری که در عین حال از بیخ دروغ است از پایه راست است!)... (همان: 16)
صدق و کذب هر گزاره پیوسته بر صدق و کذب و نتیجة گزارة بعدی تأثیرگذار است و در نهایت این گزارة "تناقض دار" آخرین است که برداشتی تازه ارائه می کند. به این ترتیب، در
این جا نیز متن خود بر برداشت ها و تفسیرهای مقلد و تفسیرپذیری پیاپی خوانندگان صحه می گذارد و خود الگوی آن می شود.
از دیگر مواردی که الگوی تفسیرپذیری است، اشاره به دو خوانش یا قرائتِ نیستانِ (نیست هایِ) "تمام مرحومان حاضر، مبت بن نائم ها" و نیستانِ "نیمه مرحوم معین" است (همان: 17).


10-تصویرپردازی

از دیگر مواردی که تفسیرپذیری را به اوج می رساند، "تصویرسازی" و "تصویرپردازی" است؛ زیرا وقتی کلام با عناصر زبانی (سازه ها، واژه ها و ساخته ها)، تصویر و صحنه و صد البته رخدادی را که پویاتر از تصویر و صحنه است می سازد، و این رخداد چنان است که عناصرش کاملاً همانند واقعیت نیستند، بلکه همانند خیال، مه آلود و کمی گنگ، ناطبیعی و فرا واقعی هستند، آن گاه خواننده یا به عبارتی بیینده این رؤیا، خیال و خواب را آنچنان که "پیش فهم " (ساسانی 1382: 19- 8) و ذهنیتش اجازه می دهد، تعبیر و تفسیر می کند.
36 قطیفه های سفیدی که همچون کفن بر بام های ده پهن گسترده بود و مردم خفتة ده را در خود پیچیده بود، تکان می خورد (شریعتی 1348: 27).
37 و خروسی که خروس بی محل شب کویر است و صبحدم به دست شاغلام و در برابر سکوت، بی تفاوتی یا به بی خبری زدنِ آدم های دیگر ذبح می شود (همان: 28- 25).
این متن پر است از این تصویرها، اما ارائة آن ها هرگز لطف خواندن متن کامل را ندارد، زیرا به هر ترتیب، این جُستار تجزیه و تشریح پیکر مردة کویر است اما کویر زنده و زیبا همان کویرِ خواندنی خوانده شده و خوانده شونده است.


-نتیجه گیری

در این جُستار تلاش شد تا با رویکرد سبک شناختی متن محور - یعنی صرفاً توجه به اثر ادبی، فارغ از بررسی خودِ مؤلف، بافت و شرایط اجتماعی فرهنگی یا خواننده متنِ کویر، نوشتة علی شریعتی بررسی شود. به این منظور، بر اساس دو محور جانشینی و همنشینی یعنی محور انتخاب و گزینش سازه های مختلف و نیز محور چینش و آرایش و ساخت آن
سازه ها در کنار هم و نیز محور پیشنهادی همکنش که محل تلاقی تمامی عناصری است که در دو محور صرفاً زبانیِ پیشین نمی گنجد، اثر یاد شده تحلیل شد. همان گونه که نشان داده شد، ویژگی های کویر را می توان در قالب ده عنوانِ تاریخی نگاری، اشاره های بینامتنی و تلمیح گویی، تاریخ گریزی، سبک آمیزی، نو واژگان ها، زنجیرواره گی، تناقض پردازی، دوگان نگری، لایه لایه نویسی، و تصویرپردازی مشخص کرد. ویژگی های فوق اگرچه می تواند در آثار دیگر نیز مشاهده شود، اما به کارگیری آن ها در کنار هم مشخصة خاصی به متن یاد شده داده است که می تواند آن را از دیگر آثار متمایز سازد. به عبارت دیگر، متن یاد شده بر اساس انتخاب نوع ویژگی های سبکی و استفادة همزمان از ویژگی هایی خاص سیاق و سبکی ویژه یافته است. شاید بتوان نشان داد این مجموعه ویژگی ها، یا به عبارت دیگر این طرز و سیاق در دیگر نوشته های این نویسنده نیز دیده می شود. به بیان دیگر، می توان در جُستاری دیگر، با رویکردی مؤلف محور ویژگی های سبکی نویسندة این متن را مورد بررسی قرار داد.
از وبلاگ: دکتر شریعتی از دید دیگران