اصل تمركز قوا

[امیر دانته]

تعريف و اهميّت

تـمـركـز قـوا بـه عـنـوان يـكـى از اصـول جـنـگ ، از دو ديـدگـاه قابل تعريف است .
از بعد استراتژيكى به مفهوم تسلّط قدرت ملّى در مناطق يا منطقه اى است كه منافع حياتى ملّى در معرض خطر يا تهديد قرار دارد، يا به وسيله آن با منافع ملّى دسترسى پيدا خواهد شد.
در بـعد تاكتيكى و عملياتى نيز به مفهوم تمركز دادن تاءثيرات توان رزمى برتر در زمان و مكان معيّن به منظور رسيدن به نتايج قطعى است .
قوا داراى مفهوم عامى است كه شامل قواى روحى ، جسمى ، تجهيزاتى و لجستيكى مى گردد.
تـقـريـبـا هـمه نظريه پردازان مسائل نظامى ، مساءله تمركز قوا را با اهميت تلقى كرده اند و بـيـشـتـر كـشـورهـا آن را بـه عـنـوان يـكـى از اصـول جـنـگ پـذيـرفـتـه انـد. ((ليـدل هـارت )) اصـل تـمركز را كه از آن به ((اعمال فشار نظامى با تمام قدرت عليه نقاط ضـعـف دشـمـن )) تـعـبـيـر مـى كـنـد، بـه عـنوان يكى از شش قاعده مثبت استراتژى نظامى بر مى گـزيـنـد. ((آنـدره بـوفـر))، تـمـركـز را يكى از انواع تفوق نيروهاى واقعى مى دانـد و جـان كـاليـنـز دربـاره اهـمـيـت ايـن اصل مى گويد:
در اجـراى مـوفـقيت آميز امور مربوط به امنيت ملّى در صلح و جنگ ودر جهت دستيابى به منظورهاى خـطير، متمركز ساختن تلاش ها به حدّ كفايت در زمينه هاى مادّى و روانى و در زمان و مكان مناسب ، ضرورى است .اهميت زياد اصل تمركز، برخى را بر آن داشته كه در يك تعبيرمبالغه آميز از آن به عنوان ((كلّ هـنـر جـنـگ )) يـاد كـنـنـد.اگـر بـخـواهـيـم در يـك جـمـله نـقـش و اهـمـيـت اصل تمركز را بيان كنيم ، بايد بگوييم :
از آنـجـايـى كه ((اصل تمركز قوا)) در مراحل عمليات به ويژه آغاز تهاجم ، فرصت استفاده از حداكثر توان رزمى يك يگان را عليه نيروى محدود دشمن فراهم مى كند و راه را براى وارد كردن ضربه نهايى بر دشمن و يا دست كم در وضعيت بحرانى قرار دادن او هموار مى كند، سرنوشت ساز است .
گـرچـه در اصـول جـنـگ تـرتـيـب عـددى شـرط نـيـسـت ، امـّا از لحـاظ جايگاه شايد بتوان پس از اصـول هـدف و آفـنـد، اصـل تـمـركـز قـوا را قـرار داد. بـراى تـحـقـق ايـن اصـل بـايـد اصـول ديـگـرى مـانـنـد اصـل صـرفـه جـويـى در قـوا و اصل تاءمين را به كار گرفت و با اصل غافلگيرى تواءم ساخت .
در جـنـگ هـاى امـروزى ، تـحقق تمركز قوا، بدون صرفه جويى در قوا غير ممكن است و صرفه جـويـى در قـوا بـه عـنـوان يـكـى از شرايط لازم و تكميل كننده تمركز قوا، امرى مسلّم و اجتناب ناپذير است .
پيشينه تاريخى
گـذرى كـوتـاه درمـتـون تـاريـخـى و سـرگـذشـت جـنـگ هـا، مـا را بـه اين امر واقف مى سازد كه اصل تمركز مورد استفاده فرماندهان جنگى قرار مى گرفته است .
سـون تـزو از طـراحـان نـظـامـى بـاسـتـان دراهـمـيـت ايـن اصل مى گويد:
قـواى خـود را بـر ضـدّ دشـمـن مـتـمركز سازيد... زيرا در صورتى كه من قواى خود را متمركز سـاخـتـه بـاشـم و قـواى دشـمـن پـراكـنـده شـده بـاشـد، مـى تـوانـم كـل نـيـروهـاى خـود را بـراى حـمـله بـه يـك قـسـمـت از قـواى وى بـه كـار بـرم . در ايـن حـال از لحـاظ عـددى بـه وى تفوق خواهم داشت و چنانچه بتوانم تعداد زيادى را براى ضربه زدن بـه يـك مـشـت مـرد جـنـگـى در محل انتخاب به كار گيرم ، تعداد كسانى كه دراين حمله با من سروكار دارند، به حداقل خواهد رسيد.
ناپلئون بر اين باور است كه بايد نيروها از نظر تاءثير كيفى و كمّى در نقطه خاصّى نسبت بـه دشـمـن بـرتـرى داشـتـه بـاشـنـد، اگـر چـه در مـجـموع نسبت به آنها، از نظر تعداد كمتر باشند.
ايـن اصـل در جنگ هاى جهانى به ويژه جنگ دوّم كارايى خود را به اثبات رساند تا آنجا كه به عـنـوان شـيـوه غـالب جـنـگى آلمان در آمد و اكثر پيروزى هاى اوليه ارتش اين كشور، نتيجه به كارگيرى صحيح اين اصل بود.
ارتـش آلمـان ، نـيـروى مـكـانـيزه ، پياده و زرهى چندين ارتش و سپاه را در يك يا چند نقطه معين و مناسب متمركز مى ساخت و سپس با قدرت درخطوط پدافندى دشمن شكافى وسيع ايجاد مى كرد و بـا پـيـشروى سريع ، هر گونه مقاومت را در هم مى شكست . تصرف كشور لهستان كاملا با اجراى اين شيوه انجام شد.
در جـنـگ هـاى صـدر اسـلام ، ((اصـل تـمـركـز قـوا)) در شـكـل بـه صـحـنـه آوردن تـمامى امكانات و نيروها و استفاده هماهنگ از آنها جهت تفوق نظامى بر دشـمـن مـتـبـلور گشت و پيامبر اكرم (ص ) به عنوان يك فرمانده برجسته ، با نبوغ و استعداد و بـيـنـش نـظـامى خويش ، به بهترين شكل از آن بهره بردارى نمود كه در مباحث آينده به نمونه هايى اشاره خواهد شد.
در جـنـگ تـحـمـيـلى نـيـز يكى از خط مشى هاى مهمّى كه در جلسه فرماندهان ارشد نظامى سپاه و ارتـش جـهـت تـداوم عمليات ها و به طور كلّى استراتژى عملياتى مورد تصويب قرار گرفت و بـه شـوراى عـالى دفـاع ارائه گـرديـد و تـقريبا در بيشتر عمليات ها به كار گرفته شد، اصل تمركز قوا بود.
تمركز قوا در قرآن و سنت
قـرآن كـريـم دربـاره هـر دو بـعد معنوى و مادّى تمركز قوا تاءكيد نموده است . در مورد تمركز قـواى روحـى و مـعـنـوى ، از آنـجـايى كه چنين تمركزى در صحنه نبرد، با داشتن هدف و انگيزه مـشـتـرك حـاصـل مـى شود، قرآن كريم ، مسلمانان را كه رزمندگان سپاه اسلام ، نخبگان آنها به شـمـار مـى آيـند، به وحدت آرمان ، اعتصام به حبل اللّه ، الفت و برادرى و هماهنگى و پرهيز از اختلاف و تفرقه فرمان مى دهد.
امـّا در زمينه قواى مادى ـ نيروهاى انسانى و تجهيزات ـ قرآن كريم مسلمانان را ملزم مى سازد تا تـمـامـى قـدرت و تـوان كـمـّى و كيفى خويش را مهيّا سازند. اين فرمان ، علاوه بر آمـادگـى نـيـروها و تهيّه تجهيزات و امكانات جنگى درزمان صلح و جنگ ، به صحنه آوردن تمام قـوا، ((بـسـيـج قـوا)) و اسـتـفـاده كـامـل از آنـهـا در صـحـنـه نـبـرد و عـمـليـات را نـيـز شامل مى گردد.
امام على (ع ) در بخشى از يك دستور عملياتى به دو تن از فرماندهان سپاه خويش مى فرمايد:
((وَلْتَكُنْ مُقاتَلَتَكُمْ مِنْ وَجْهٍ واحدٍ اَوْ اِثْنَيْنِ))
و بايد جنگ شما (با دشمن ) از يك سو و يا دو سو باشد.
ابن ابى الحديد در شرح اين عبارت مى گويد:
يعنى متفرق نگرديد و جنگ شما با دشمن در چند جهت پراكنده نباشد، زيرا اتّخاذ چنين روشى شما را سست مى نمايد و حال آنكه تمركز شما (در يك جهت و يا حداكثر در دو جهت ) موجب ظفر مندى شما خواهد شد.
اين عبارت حضرت به صراحت اتخاذ شيوه تمركز را در مرحله تهاجم توصيه مى نمايد.
امـيـر مـؤ منان على (ع ) در دستور العمل نظامى ديگرى ، اقدام به يك تهاجم منظم تمركز يافته به هنگام پديدار شدن آثار شكست در نيروهاى دشمن را ضرورى مى شمارد.
فاذا استحقت الهزيمة فاحملوا بجماعتكم على التعابى غير مفترقين و لا منفضّين
هـرگـاه دشمن روى به هزيمت نهاد، همگى با آرايش نظامى ، بى آنكه پراكنده و متفرق گرديد، او را مورد تهاجم قرار دهيد.
انواع تمركز
اصل تمركز را در يك تقسيم بندى كلّى مى توان به تمركز آفندى و پدافندى تقسيم نمود.
اگـر چـه غـالب بـودن جـنـبـه تـهـاجـمـى تـمـركـز، بـه ويـژه در جـنـگ هـاى مـعـاصـر، قـابـل انـكـار نـيست امّا اين موضوع دليل انحصار تمركز در آفند نمى شود، چرا كه تمركز در پدافند در بسيارى از جنگ ها اتفاق افتاده امّا مصاديق كمترى داشته است .
در تـمـركـز پـدافندى ، جمع آورى و فراهم نمودن حداكثر توان و قدرت رزمى جهت خنثى نمودن تلاش يا تك اصلى دشمن مورد نظر است و آنچه در اين مرحله بسيار مهم است تشخيص به موقع تـك اصـلى و تـمـايز آن از تك هاى ايذايى و فريبنده است ، و گرنه يا اصلا فرصت تمركز حاصل نمى شود و يا در صورت امكان تمركز، قادر به انجام تمركز مؤ ثرى نخواهيم بود.
اهـداف اصـل تمركز
براى اصل تمركز، اهداف متعددى متصور است كه برخى از آنها عبارتند از:
يـك ـ بـر هـم زدن تـوازن قـوا در مـحـل تـمـركز: مهم ترين و اساسى ترين هدف از استخدام اين اصـل ، بـه دسـت آوردن قـدرت نـظامى برتر در زمان و مكان مناسب است ، چه نيروى متمركز، در مجموع از قدرت نظامى برترى نسبت به دشمن برخوردار باشد و چه نباشد.
جـان كـاليـنز در اين باره مى گويد: ((برخوردارى ازبرترى كمّى و كيفى ، همواره از شرايط لازم نـيـسـت . تـمـركز مناسب با وجود توانايى ها و مقدورات كم ، مى تواند به كسب پيروزى و تسلط منجر شود.))
دو ـ كـسـب آزادى عمل : تمركز، اين امكان را به نيروى متمركز مى دهد كه در صحنه نبرد، ابتكار عـمـل را هـر چـه بـيـشـتـر در دسـت گـيـرد و دشـمـن را بـه انـفـعـال و واكـنـش مجبور سازد. اگر چه براى انجام يك تهاجم تمركز يافته ، تا حدّى در دست داشـتـن ابـتـكـار عـمـل لازم اسـت ، ابـتـكـار عـمـل بـه نـوبـه خـود، آزادى عمل را براى نيروهاى متمركز فراهم مى كند.
سـه ـ جـبـران كـمـبـود نـيـروى انـسـانـى و تـجـهـيـزات : ايـن اصـل ، شـيـوه مـناسبى براى جبران ضعف كلّى نيروها، امكانات و تجهيزات خودى نسبت به دشمن محسوب مى شود.
چـهـار ـ وارد سـاخـتـن ضـربـه قـاطـع بـر دشـمـن : بـا اسـتـفـاده از اصـل تـمـركـز، مـى تـوان بـه يـك تهاجم تمركز يافته دست زد. تهاجمى كه دشمن را از نظر روانـى آشـفـتـه و مضطرب ساخته ، قدرت روحى اش را به شدت كاهش مى دهد. سپس ‍ انديشه و فـكـر او را در زمـيـنـه انـتخاب راه حل مناسب و خنثى نمودن تهاجم ، پراكنده مى سازد و در اتخاذ تـصـمـيـمـات نـافـذ مـتـزلزل مـى نـمايد. رساندن دشمن به چنين وضعيتى ، ضربه اى قاطع و سرنوشت ساز محسوب مى گردد.
شرايط اصل تمركز
تـحـقـق و اجـراى مـوفـقـيـت آميز اصل تمركز، به وجود شرايطى بستگى دارد كه مهم ترين آنها عبارتند از:
يـك ـ اجـراى اصـل صـرفـه جـويـى در قـوا: صـرفـه جـويـى در قـوا بـه مـعـنـاى اسـتـعـمـال حـداقـل نـيـرو در يـك منطقه يا مناطق ، به منظور به كاربردن نيروى بيشتر در مناطق ديگر، از شرايطى است كه اصل تمركز قوا، منوط به اجراى دقيق آن است .
دو ـ ارزيـابـى دقـيـق از وضـعـيـت نـيـرو و امـكـانـات خـودى و دشـمـن : بـراى اجـراى هـمـاهـنـگ دو اصل صرفه جويى و تمركز قوا، بايد اطلاعات دقيقى از تعداد و چگونگى نيروها و تجهيزات خـودى و دشـمـن ، وسـعـت و مـوقـعيت جغرافيايى زمين منطقه نبرد و كيفيت آرايش نيروها و تجهيزات دشـمـن در دسـت داشـت و سـپـس آنـهـا را ارزيـابـى كـرد و سـرانـجـام ، نـياز هر منطقه به نيرو و تجهيزات مورد نياز را با توجه به ماءموريت داده شده ، محاسبه نمود و اختصاص داد.
سـه ـ انـتخاب زمان و مكان مناسب براى تمركز: بهترين نقطه براى تمركز قوا، نقطه اى است كـه براى دشمن تعيين كننده و مهمّ باشد ولى دشمن به حساسيت آن پى نبرده و يا توجّه لازم را نداشته باشد.
بهترين زمان هم براى تمركز زمانى است كه امكان تمركز موفق را تضمين كند، دشمن انجام يك تـهـاجـم مـتـمـركـز را در آن زمـان بـعـيـد بـدانـد و ايـنـكـه دشـمـن بـه هـر دليل ، در شرايط ضعف به سر ببرد.
چـهـار ـ در دسـت داشـتـن ابـتـكـار عـمـل : دردسـت داشـتـن ابـتـكـار عمل يا اتخاذ موضع تهاجمى نسبت به دشمن ، به ما فرصت و آزادى انتخاب مكان و زمان تمركز را مـى دهـد. يـك نـيـروى مـنفعل فرصت چنين انتخابى را ندارد، زيرا مجبور است جهت تاءمين خطوط پـدافـنـدى و دفـع تـهـاجـمـات احـتـمـالى ، نـيـرو و تـجـهـيـزاتـش را در نـقـاط مـتـعـدد پـراكـنده سازد.
پـنـج ـ اجـراى اصـل تـاءمـيـن : پـس از انـتـخـاب مـكـان و زمـان تـمـركـز، اجـراى مـؤ ثـر اصـل تـمـركـز، بـه اجـراى دقـيـق اصـل تـاءمـيـن و رعـايـت مـسـائل حـفـاظـتـى ـ اطلاعاتى بستگى دارد. زمان ، مكان ، استعداد و چگونگى تمركز، بايد كاملا سـرّى نـگه داشته شود و براى دستيابى به اين منظور، بايد از يك سو دشمن را از دستيابى به اطلاعات صحيح ناكام گذاشت و از سوى ديگر با القاى نادرست و اتخاذ شيوه هاى فريب ، توجه دشمن را از مكان تمركز منصرف نمود.
شـش ـ تـحـقـق بـرتـرى كـمّى و كيفى در مكان تمركز و تداوم آن : تمركز بايد به گونه اى انـجـام شـود كـه نـيـروهـاى مـتـمـركـز از لحـاظ كـمـّى و كـيـفى نسبت به نيروهاى دشمن از تفوّق قـابـل مـلاحـظـه اى بـرخـوردار بـاشـند. اين تفوق مختص شروع تهاجم نيست بلكه لازم است تا نيل به اهداف مورد نظر حفظ شود.
هـفـت ـ سـرعـت عمل : از آنجا كه تمركز قوا در يك نقطه محدودى انجام مى شود و دشمن هم درصدد اطـلاع از نـاحـيـه تـهـاجـم مـتـمـركـز اسـت ، سـرعـت عـمـل مـى تـوانـد، دشـمـن را در عـكـس العمل ها ناكام سازد.
هـشـت ـ هـمـاهـنـگـى و وحـدت عـمـل : دليـل اهـمـيـت بـيـش از حـدّ هـمـاهـنـگـى در اجـراى اصل تمركز، تجمع نيروها و تجهيزات فراوانى است كه بايد در منطقه اى محدود مستقر گشته و در جبهه اى كم عرض ، وارد عمل شوند. افزون بر اين ، در يك تهاجم متمركز، غالباً نفوذ به عـمـق مـواضـع دشـمـن مـدّ نـظـر اسـت كـه عـبـور يگان ها را از خطّ حدّ عملياتى جهت ادامه عمليات ، نـاگـزيـر سـاخـتـه اسـت و ايـن عـامـل ، نـيـازمـنـد هـمـاهـنـگـى بـيـشـتـر يـگـان هـاى عمل كننده است .
تمركز قوا در صدر اسلام ودفاع مقدس
جـنـگ هـاى صـدر اسـلام ، تـبـلور روشـنـى از سـيـره نـظـامـى رسـول اكـرم (ص ) و امـيـر مـؤ مـنـان عـلى (ع ) در بـه كـارگـيـرى اصول جنگ ، ازجمله اصل تمركز قوا است كه به ذكر نمونه هايى بسنده مى كنيم :
رسـول اكـرم (ص ) درنـبـرد احـد، با آرايش سپاه خويش در منطقه اى كه سه طرف آن را كوه هاى صـعب العبور احاطه كرده بود، ضمن رعايت حداكثر صرفه جويى در قوا، توانست كليه نيروها و امـكـانـات خـود را، جـز عـده اى كـه مـاءمـور حـفـاظـت تـنـگـه بـودنـد، در يـك مـنطقه و يك جهت در مقابل سپاه دشمن متمركز سازد.
در جنگ خيبر، پيامبر اكرم (ص ) قواى اصلى خود را جهت تصرف قلعه ناعم متمركز نموده ، دست بـه يـك تـهاجم تمركز يافته زد و براى اينكه دشمن نتواند از تمام نيروى خود جهت مقابله با ايـن تـهـاجـم اسـتفاده كند و به تعبيرى دست به تمركز پدافندى نزند، بقيه نيروها را ماءمور ساخت تا نيروهاى مستقر در قلعه هاى ديگر را با عمليات هاى ايذايى سرگرم سازند. سرانجام پـس از سـه روز مـحـاصـره ، يهوديان مجبور شدند بيرون از قلعه به نبرد سختى تن دهند كه سـرانـجـام بـه كـشـتـه شـدن فرمانده آنها، حارث بن ابى زينب منجر شد و قلعه و دژ ناعم به تصرف مسلمانان در آمد.
در جـنـگ تـبـوك ، پـيـامـبـر اكـرم (ص ) توانست حدود سى هزار جنگجو را با تجهيزات و امكانات قابل توجّهى براى مقابله با سپاه روم ، تجهيز و بسيج نمايد.
ايـن بـسـيـج قـوا، بـا تـوجـّه بـه جـمـعـيـت مـحـدود مـديـنـه ،نسبت به موارد مشابه بسيج قوا، در طـول تـاريخ جنگ ها، قطعا بى نظير بود، چرا كه در اين جنگ ، تقريبا تمام افرادى كه قدرت جنگيدن داشتند، عازم اين جنگ شدند.
ايـن سـه نـمـونـه از جـنـگ هـاى پـيـامـبـر (ص )، مـصـداق هـاى بـه كـارگـيـرى اصل تمركز قوا، يعنى بسيج قوا و تمركز در نقطه اى از مواضع دشمن است .
در جنگ جمل ، حضرت على (ع ) پس از شدّت گرفتن نبرد، دستور داد تا شترى را كه عايشه بر آن سـوار و بـه عـنـوان مركزى براى سپاهيان ناكثين درآمده بود، مورد تهاجم قرار دهند و حملات خويش را در آن نقطه متمركز نمايند. سرانجام پس از نبردهاى بسيار، شتر پى شد و جنگ جمل به نفع آن حضرت پايان پذيرفت .
حـمـاسـه دفـاع مـقـدس ، عـرصـه ظـهـور و بـروز اسـتـعـدادهـاى نـظـامـى و بـه كـارگـيـرى اصـول جـنـگ در صـحـنـه يـك جـنـگ واقـعـى بـود. روز 9 فـرورديـن سـال 1361 يـعنى روز پايانى عمليات فتح المبين ، به دستور قرارگاه كربلا، يك لشكر و سـه تـيـپ در خـط پـدافـنـدى مـنـطـقه مستقر شدند و بقيه يگان ها ماءمور به منطقه عمومى اهواز گـشـتـنـد. هـدف از ايـن جـابـجـايـى ، تـمركز قوا در منطقه عمومى اهواز، جهت اجراى عمليات بيت المقدس بود كه به آزاد سازى خرمشهر انجاميد.