تزئینات در معماری اسلامی

[معمار حانیه]

تزئینات در معماری اسلامی علاوه بر زیبایی، القای مفاهیمی چون نظم و وحدت وجودی است که در قالب نقوش هندسی و انتزاعی مانند اسلیمی ها، رنگ های خالص و درخشان طلایی و خوشنویسی و کتیبه نگاری آیات قرآنی دیده می شود

در طول تاریخ بشر همواره و بنا به دلایل گوناگون مایل به تزئین فضای محل سکونت خود بوده است. نمود این مسئله حتی در زندگی بشر اولیه که در غارهایی چون لاسکو در فرانسه (تمدن اورینیاکی) و آلتامیرا در اسپانیا (تمدن ماگدالنی) می زیست قابل مشاهده است.
قابل ذکر است که تلاش برای این امر در میان انواع تمدن های باستانی بشر در تمامی نقاط کره زمین قابل مشاهده و توجه بوده و مختص به نقاط یا اقوام مشخصی نمی باشد، بطوریکه تزئینات فضای محل سکونت به صورت نقوش هندسی، انتزاعی و ... در میان مردمان اروپای شمالی هم دیده می شود.
ساده انگارانه می نماید این فرضیه که آیین اسلام بنا بر دستورات خود مبنی بر نهی از شمایل نگاری و مجسمه سازی، موجب رکود هنری و زیبایی شده است. عکس این قضیه را با نگاهی اجمالی به تاریخ فرهنگ و هنر اسلامی که در طول 14 قرن گذشته خود را در نظر جهانیان به اثبات رسانیده است، می توان دریافت.
اسلام مسلمانان را از شمایل نگاری و مجسمه سازی نهی کرده است اما خدای اسلام، خدایی است زیبا و زیبایی را دوست دارد چرا که خالق زیبایی است و صرفا مفهوم زیبایی است که در نظر اسلام معنایی دیگرگونه دارد لذا هنرمند مسلمان با تمرکز بر مفاهیمی چون هندسه و انتزاع که به ترتیب نماد نظم الهی در خلقت هستی و قدرت درک و تصور بشر زمینی برای مفاهیمی غیر زمینی است، آثاری را خلق کرده است که مهم ترین وجه تمایز آن با سایر فرهنگ ها و تمدن ها به خصوص تمدن های غربی همانا ابراز و انتقال مفاهیمی متفاوت و الهی است که همواره نزد ابنا بشر در دوران های تاریخی وجود داشته است.
بنابراین می توان گفت هدف از تزئینات در معماری اسلامی علاوه بر زیبایی، القای مفاهیمی چون نظم و وحدت وجودی است که در قالب نقوش هندسی و انتزاعی مانند اسلیمی ها، رنگ های خالص و درخشان (فیروزه ای، طلایی و ...)، خوشنویسی و کتیبه نگاری آیات قرآنی دیده می شود که به تناسب محل مورد استفاده در بنا به القای مفاهیم مذبور کمک می آبی که مظهر پاکی و روشنایی است در مسجد که پاک‌ترین فضاهاست لطافت حیات را تداعی می‌کند
کند.


عناصر تزئینی در معماری اسلامی
مهمترین عناصر تزئینی در معماری اسلامی شامل خط و خوشنویسی، نقوش گیاهی و هندسی (اسلیمی)، نور وآب است که در ذیل به آن ها پرداخته می شود.


1- خط و خوشنویسی
خط، ابزار ثبت کلام الهی جهت قرائت بشر است لذا خوشنویسی مهمترین هنر در دنیای اسلام است و تقریبا تمامی بناهای اسلامی مانند مساجد، تکایا، کاروانسرا و حتی در سر در منازل مسکونی هم بکار گرفته شده است.
استفاده از خط و خوشنویسی در تزئینات معماری به صورت کتیبه نگاری و کاشی کاری هایی است که بر آنها آیات قرآنی نقش بسته است. خوشنویسی بر این کتیبه ها و کاشی کاری ها رابطه مستقیمی با هندسه دارد، یعنی همان ابزاری که عقل انسان با کمک آن در پی درک نظم الهی است لذا در خوشنویسی اسلامی حروف دارای اندازه ها، فواصل و تناسبات مشخصی هستند.
کتیبه های خوشنویسی شده اغلب به عنوان قاب پیرامونی عناصر اصلی بنا مانند محراب، دیوارها و یا سر در ورودی قرار می گیرند و معمولا با خطوطی چون نسخ یا کوفی نوشته می شوند که در این میان خط کوفی (بنایی یا معقلی) کاربرد بیشتری داشته است.


2- نقوش گیاهی و هندسی (اسلیمی)
اسلیمی نقش و نگاری است شامل خطوط پیچیده، منحنی ها و قوس های دَورانی مختلف که حاصل انتزاعی کردن نقش مایه های گیاهی و جانوری است که اولین نمونه های آن قبل از اسلام در شوش، سیلک و یونان هم دیده شده است.
باتوجه به اینکه اسلام شمایل نگاری را ممنوع کرده است، هنرمند مسلمان به نقوش اسلیمی متمایل می شود که از رایج ترین نقوش مورد استفاده در کاشی کاری است و کاربد آن در تزئین بنا به قرن 4 هجری قمری بر می گردد.
اسلیمی را گاه به عنوان نقشمایه اصلی در تزئینات داخلی گنبد ها به کار برده اند. فضای داخلی گنبد که یادآور کره سماوی است و در راس خود به مرکز، واحد و احد ختم می شود، در صورت ملبس شدن این نقوش درهم بافته اسلیمی مفهوم ممکن وحدت وجود را القا می کند.
از اسلیمی به عنوان تزئین حاشیه دیوارها، ستون ها و کتیبه ها هم استفاده مینور نمادی از عقل الهی است، جلوه خداوند است و حضورش در مسجد که جایگاه نیایش اوست تجلی می یابد لذا نور محور زیبایی شناسی معماری اسلامی و مهمتری
شود که در این صورت اولین نمونه های آن به دوران اشکانی و ساسانی باز می گردد اما این اسلام بود که با تاکید بر مفاهیم غیرزمینی زمینه ساز شکوفایی و اعتلای بیان هنری انسان با استفاده از نقوش انتزاعی شد.


3- نور
نور نمادی از عقل الهی است، جلوه خداوند است و حضورش در مسجد که جایگاه نیایش اوست تجلی می یابد لذا نور محور زیبایی شناسی معماری اسلامی و مهمترین ویژگی معماری ایران است.
نور به تزئینات معماری کیفیتی پویا می بخشد، کیفیتی که موجب می شود عناصر اصلی بنا مانند گنبد، محراب و حتی فضای داخلی شبستان ها در مقابل دنیای بیرونی محیطی ملکوتی، آرام و امن جلوه کند و موجب تسلی خاطر نمازگزاران شود.
رنگ نیز به عنوان مشتق نور حاوی مفهوم باطنی و عمیق وحدت در کثرت است.
از سوی دیگر با توجه به اهمیت رنگ و یادآوری تاثیر آن بر انسان در قرآن که رنگ طلایی را عاملی برای سرور انبساط خاطر معرفی کرده است و روایاتی دیگر که بر معانی رنگ ها دلالت می کند، به اهمیت رنگ در هنر اسلامی پی می بریم.
از مهمترین رنگ ها در هنر اسلامی انواع آبی فیروزه ای و لاجوردی است که تمثیلی از آرامش ناشی از تفکر و مراقبه است و بیانگر بی کرانگی آسمان.
گچبری های سفید فضاهای داخلی نیز هنگامی که با سکوت و تفکر همراه شود القا کننده قداست و اندیشه پاکی است.


4- آب
آب با معماری اسلامی رابطه ای تنگاتنگ دارد چرا که آب تنها عامل مادی است که حضور آن برای عبادت انسان الزامی است زیرا پاکی ناشی از آن خوشایند خالقی است که در روایات از قول پیامبر نقل شده است که "او" قبل از خلقت در عماء بود و عماء جایی است میان آسمان‌ها و زمین، میان ابرها...
حضور آب در معماری اسلامی به شکل حوض علاوه بر تطهیر مسلمین موجب مطهر شدن فضا نیز می شود لذا آبی که مظهر پاکی و روشنایی است در مسجد که پاک‌ترین فضاهاست لطافت حیات را تداعی می‌کند و با انعکاس صورت آسمان ( یا فضای داخلی گنبد ) بر زمین ، عرش ملکوت را تجلی می‌دهد.