رژیم غذایی ویژه پرکاری و کم کاری تیروئید

[معمار حانیه]

رژیم غذایی ویژه پرکاری تیروئید

غده تيروئيد علي‌رغم كوچكي اندازه‌اش، نقش بسيار عمده و حياتي‌ بر سلامت كل بدن دارد. غده‌ تيروئيد مسئول توليد و ترشح هورمون‌هايي به نام‌هاي تيروكسين (T4) و تري‌يدوتيرونين (T3) است، كه ميزان سوخت و ساز بدن يا سرعت مصرف انرژي و سرعت رشد و بلوغ را تنظيم مي‌كند. به طور كلي ترشح منظم اين هورمون‌ها بسياري از اعمال و ساختار بدن را از ميزان ضربان قلب گرفته تا ساختار پوست، تحت تأثير قرار مي‌دهد.

به علاوه هورمون‌كلسيتونين كه در سوخت و ساز كلسيم و فسفر شركت مي‌كند نيز از اين غده ترشح مي‌شود. عملكرد طبيعي غده‌ تيروئيد به عوامل متعددي از جمله عملكرد صحيح هيپوتالاموس، غده‌ هيپوفيز، دريافت كافي يد و تبديل هورمون تيروكسين به تري‌يدوتيرونين بستگي دارد هنگامي كه هر يك از عوامل فوق به هر دليلي، از تعادل خارج شوند، فرد، مبتلا به پركاري يا كم‌كاري تيروئيد خواهد شد. اختلال در ميزان توليد و ترشح هورمون‌هاي تيروئيد از شايع‌ترين بيماري‌هاي مربوط به غده تيروئيد است.

در اين نوشتار سعي شده است، ضمن بيان كلياتي نسبت به ماهيت و علائم اين دو بيماري، توضيحات ساده اما كاربردي و دقيقي، پيرامون نكات تغذيه‌اي بسيار ضروري، كه لازم است مبتلايان به هر يك از اين بيماري‌ها نسبت به آن، آگاهي دقيقي داشته باشند، خدمت خوانندگان محترم ارائه گردد.

پركاري تيروئيد (هپيرتيروئيديسم)شايع‌ترين علت اين عارضه (85 درصد موارد)، بيماري گريو است، كه ناشي از تحريك بيش از حد غده‌ تيروئيد توسط سيستم ايمني است. مصرف بيش از اندازه‌ هورمون تيروئيد يا داروهاي حاوي هورمون تيروئيد، فعاليت بيش از حد ندول‌هاي غده‌ تيروئيد و هم‌چنين التهاب تيروئيد كه باعث ذخيره شدن و ترشح مقدار زيادي هورمون در خون مي‌شود از ساير عوامل ابتلا به پركاري تيروئيد هستند. پركاري تيروئيد در بين زنان شايع‌تر از مردان (4 به 1) است و بيش‌تر در سنين 20- 40 سالگي بروز مي‌كند. افزايش ترشح هورمون‌هاي تيروئيد مي‌تواند سطح متابوليك بدن را 60-100برابر افزايش دهد. اين امر باعث بروز دامنه‌ وسيعي از علائم زير مي‌شود.
علايم پركاري تيروئيدكاهش وزن سريع، علي‌رغم افزايش اشتها و حتي مصرف زياد غذا، بي‌حوصلگي و تحريك‌پذيري شديد، كاهش تمركز، ايجاد حالات و تنش‌هاي عصبي، اضطراب و نگراني، اختلال خواب، افزايش ضربان قلب و تپش قلب به دنبال انجام كارهاي معمول، افزايش فشار خون، تعريق بيش از حد ضعف عضلاني، لرزش و تنش‌هاي غيرارادي، خصوصاً در دستان و انگشتان، بر هم خوردن عادت ماهيانه و كاهش خونريزي در بعضي از افراد، مشكلات بينايي و بيرون‌زدگي غيرطبيعي كره‌ چشم يا اگزوفتالمي، گواتر يا بزرگ‌شدن غده‌ تيروئيد، افزايش حساسيت و تحريك‌پذيري نسبت به گرما، تغيير حركات طبيعي روده‌ بزرگ، اسهال و يبوست و ريزش مو.
درماناين بيماري به محض تشخيص، بايد تحت درمان قرار گيرد. معمولا از يد راديواكتيو، داروهاي ضد تيروئيد و در برخي موارد، روش‌هاي جراحي براي برداشتن بخشي از غده استفاده مي‌شود. در هر يك از اين روش‌هاي درماني، تغيير شيوه‌ زندگي، تغيير و اصلاح رژيم غذايي و تطابق فعاليت مي‌توانند نقش بسيار مهمي در جهت بهبودي بيماري داشته باشد.
رژيم غذايي در پركاري تيروئيد (هيپرتيروئيديسم)از آن‌جا كه ميزان نياز انرژي در اين شرايط 50-60 درصد و در موارد خفيف‌تر 10-30 درصد افزايش مي‌يابد، بيماران بايد از رژيم پر كالري (حدود 40 كيلوكالري به ازاي هر كيلوگرم وزن بدن) استفاده نمايند بهتر است بيماران تعداد وعده‌هاي غذايي را افزايش دهند و در مقابل، از حجم هر وعده، مقداري كم كنند. دريافت پروتئين نيز بايد بين 75/1.1 گرم به ازاي هر كيلوگرم وزن بدن افزايش يابد. گنجاندن تخم‌مرغ، گوشت قرمز، گوشت ماكيان و تركيب غلات و حبوبات در رژيم غذايي براي تأمين نياز پروتئيني توصيه مي‌شود.

در صورت تخليه‌ ذخاير پروتئيني بدن، استفاده از مكمل‌هاي پروتئيني به‌ويژه قبل و بعد از عمل جراحي زير نظر متخصص تغذيه، مي‌تواند مفيد باشد. با توجه به افزايش نياز ويتامين‌ها، استفاده از مكمل ويتامين C، ويتامين B كمپلكس خصوصا ويتامين‌هاي B1، B2، B6 و B12 همراه رژيم غذايي بسيار مفيد هستند. به طور كلي استفاده از مولتي‌ويتامين و مولتي مينرال توصيه مي‌شود. منابع غذايي عمده‌ ويتامين‌هاي فوق كه بايد در رژيم غذايي اين بيماران گنجانده شوند عبارتند از: انبه، مركبات، كيوي، شير و فرآورده‌هاي آن، سبزيجات‌ براي سبز رنگ، جوانه‌ حبوبات و ماهي. به نظر مي‌آيد مقادير زياد ويتامين A باعث مهار عملكرد غده‌ تيروئيد و بهبود علايم بيماري گريو مي‌شوند. مكمل ويتامين C نيز براي بهبود علايم و شرايط متابوليكي مفيد است.

در حاشيه، توجه شما خواننده‌ محترم را به اين نكته جلب مي‌كنم كه از مصرف سر خود مكمل‌هاي ويتاميني به‌ويژه در طولاني مدت جدا بپرهيزند. لازم است بدانيد دريافت غيرضروري ويتامين‌ها در بدن مانند دارو، اثر خواهند كرد و مي‌توانند اثرات جانبي متعددي بر سلامت شما داشته باشند. از مصرف زياد يد پرهيز شود. لازم به ذكر است از آن‌جا كه بعضي از مكمل‌هاي ويتاميني و مواد معدني، داراي مقاديري يد نيز هستند، مبتلايان به پركاري تيروئيد، بايد از مصرف اين قبيل مكمل‌ها و هرگونه مكمل يد پرهيز كنند.

در ضمن از مصرف برخي غذاهاي دريايي، علف‌ها و جلبك‌هاي دريايي هم كه غني از يد هستند، بايد اجتناب نمايند. مصرف كليه‌ غذاها و نوشيدني‌هاي تحريك‌كننده مانند شكلات و نوشيدني‌هاي كافئين‌دار مانند چاي، قهوه، كولا و همچنين كشيدن سيگار بايد در اين بيماران محدود شود. استفاده از گواتروژن‌هاي طبيعي؛ منظور از گواتروژن‌ها تركيباتي هستند كه باعث كاهش عملكرد غده‌ تيروئيد مي‌شوند. بنابراين استفاده از آن‌ها به هنگام پركاري تيروئيد مؤثر خواهد بود. منابع عمده گواتروژن‌ها عبارتند از: سبزيجات خانواده كلم از قبيل كلم، گل‌كلم، كلم قمري، كلم براكلي و بروكسل، اسفناج، شلغم، گلابي، هلو، همچنين بادام زميني و سويا. جالب است بدانيد تركيبات گواتروژن به دنبال حرارت از بين مي‌روند. نسبت به دريافت توام گواتروژن‌‌هاي طبيعي يا داروهاي ضد تيروئيد بايد كاملاً احتياط نمود؛ زيرا اين تركيبات مي‌توانند باعث افزايش عوارض جانبي داروها شوند.

البته همانطور كه اشاره شد پخت مواد غذايي فوق مي‌تواند اين اثرات را كاهش دهد ساير سبزي‌جات مفيد در هيپروتيروئيديسم عبارتند از: هويج، كرفس، فلفل، سبز، جعفري، تره آبي، زردآلو، سيب، زغال‌اخته، گريپ فروت و آناناس. با توجه به اين‌كه سوخت و ساز كلسيم در مبتلايان به بيماري گريو تغيير مي‌كند اين افراد بيشتر در معرض پوكي استخوان (استئوپروز) قرار دارند. بنابراين مصرف مكمل كلسيم زير نظر متخصص مي‌تواند مفيد باشد. در شرايطي كه فرد مشكل كليويي يا قلبي خاصي نداشته باشد، مصرف روزانه‌ 3-4 ليتر آب در روز توصيه مي‌شود. در بعضي از بيماران مبتلا به اگزوفتالمي نيز شايد مجبور به محدود كردن مقدار مايعات و نمك دريافتي باشيم.

[معمار حانیه]

رژیم غذایی مناسب برای کم‌کاری تیروئید



غده تیروئید، غده‌‌اي پروانه‌‌اي شکل در قسمت جلویی گردن است. کم کاری تیروئید یا هیپوتیروئیدیسم هنگامی رخ مي‌‌دهد که غده تیروئید نتواند مقدار کافی هورمون‌هاي تیروئیدی برای تامین نیازهای بدن بسازد. دلایل زیادی برای کم کاری تیروئید وجود دارد.
تغییرات هورمونی به‌ویژه طی بارداری، کمبود ید در رژیم غذایی، فعالیت غیر طبیعی سیستم ایمنی، وراثت، استرس، آلاینده‌هاي شیمیایی و مسمومیت با فلزات سنگین و درمان بیش از حد پرکاری تیروئید، مي‌‌توانند منجر به بروز این اختلال شوند. شناسایی علت ابتلا در درمان تاثیر مهمی دارد. مهم ترین نقش هورمون تیروئیدی
از مهم‌ترین نقش‌هاي هورمون‌هاي تیروئیدی در بدن تنظیم متابولیسم و سوخت‌وساز است. این هورمون‌ها تقریبا همه بافت‌هاي بدن را تحت تاثیر قرار مي‌‌دهند. در کمبود هورمون‌هاي تیروئیدی سرعت بسیاری از عملکردهای بدن کاهش مي‌‌یابد. در این شرایط ابتدا سرعت متابولیسم کاهش مي‌‌یابد كه علت اصلی افزایش وزن در افراد مبتلا است. سپس کاهش سطوح هورمون‌هاي تیروئیدی مي‌‌تواند تولید برخی مواد شیمیایی در سیستم عصبی و مغز را تحت تاثیر قرار دهد و موجب علائمی مانند خستگی، افسردگی، اضطراب، کاهش تمرکز، اختلال حافظه و اختلالات خواب شود.
همچنین در این شرایط آنزیم‌هاي گوارشی به خوبی عمل نمی‌کنند و در نتیجه موجب اختلال در هضم غذا، ناراحتی معده، سوزش سر دل و یا یبوست مي‌شوند. هورمون انسولین که مسئول تنظیم سطح قندخون است، نیز مي‌‌تواند تحت تاثیر قرار بگیرد. به همین دلیل بسیاری از افراد دچار کم‌کاری تیروئید نوساناتی را در قند خون تجربه مي‌‌کنند.
کم‌کاری تیروئید همچنین مي‌‌تواند باعث کاهش عملکرد سیستم ایمنی، خشکی پوست، خشکی و نازک شدن موها، کاهش فشارخون و ضربان قلب، عدم تحمل سرما، افزایش کلسترول، احتباس مایعات در بدن، اختلالات قاعدگی و باروری و درد‌هاي عضلانی – مفصلی شود.
به دلیل گستردگی علائم و تاثیرات عملکرد تیروئید بر ارگان‌هاي مختلف‌، کم‌کاری تیروئید مي‌‌تواند سلامت جسمی و روانی افراد را تحت تاثیر قرار دهد و درمان آن اهمیت بسیاری دارد. تاثیر مواد مغذی بر تیروئید
تاثیر انواع زیادی از مواد مغذی در عملکرد مناسب تیروئید به خوبی شناخته شده است . یکی از این مواد «ید» است. از آنجایی‌که عنصر ید در تولید هورمون‌هاي تیروئیدی نقش حیاتی دارد ، تأمین کافی این ماده مغذی در سلامت و کارایی غده تیروئید اهمیت زیادی دارد.
از طرف دیگر برای حفظ سلامت و به منظور دریافت مناسب ویتامین‌ها تنوع در دريافت غذاها توصيه مي‌شود. کمبود برخی انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی در کم‌کاری تیروئید موثر هستند و از طرف دیگر ابتلا به کم کاری تیروئید، باعث مي‌‌شود ویتامین‌‌ها و مواد معدنی مصرف شده به خوبی در بدن مورد استفاده قرار نگیرند. از جمله ریزمغذی‌هاي ذکر شده در این رابطه مي‌‌توان به ویتامین‌هاي a ،e ،d، ویتامین‌هاي گروه b، آهن، کلسیم، منیزیم، سلنیم و روی اشاره کرد.
طیف گسترده ویتامین‌‌ها و مواد معدنی مرتبط با عملکرد تیروئید و اختلالات ناشی از آن نشان مي‌‌دهد دریافت کافی این مواد ترجیحا از طریق مصرف غذاهای مغذی و متنوع و در صورت نیاز از طریق مکمل‌هاي غذایی اهمیت ویژه‌‌اي هم در رفع این اختلال تیروئیدی و هم در بهبود متابولیسم خود این مواد مغذی در بدن دارد. رژیم غذایی مناسب
به‌طور کلی، رژیم غذایی مخصوصی برای کم کاری تیروئید وجود ندارد. اگرچه ادعاهای تجاری زیادی در این زمینه موجود است که پرهیز یا مصرف غذاها یا مکمل‌هاي خاص مي‌‌توانند باعث پیشرفت چشمگیر و بهبود درعملکرد تیروئید شوند. بر اساس شواهد علمی موجود پیشنهاداتی برای بهبود رژیم غذایی و اثرات مثبت ناشی از آن در این بیماران وجود دارد: برخی انواع سبزیجات مانند گل‌کلم، بروکلی، کلم بروکسل، دانه خردل، تربچه، شلغم و لوبیای سویا، دارای خواص ضد تیروئیدی هستند. البته در افراد سالم مصرف این مواد باعث ایجاد کم کاری تیروئید نمی‌شود، مگر فرد دچار کمبود ید باشد. پخت این مواد مي‌‌تواند با تغییر ساختار برخی آنزیم‌هاي موجود در آنها، اثرات ضد تیروئیدی آنها را از بین ببرد.

غذاهای فراوری شده و کربوهیدرات‌هاي تصفیه شده مانند نان و آرد فاقد سبوس و تنقلات شناخته شده از نظر محتوای تغذیه‌‌اي فقیر مي‌‌باشند و مي‌‌توانند منجر به مقاومت به انسولین و اختلالات هورمونی شوند. در مقابل غلات کامل مانند نان‌هاي سبوس دار و همچنین سبزیجات مختلف علاوه بر اثرات سیر کنندگی در کنترل قند خون موثر مي‌‌باشند.
مصرف غذاهای غنی از ویتامین‌هاي گروه b، آهن و آنتی اکسیدان‌‌ها، مانند غلات کامل و سبزیجات تازه و میوه‌هایی مانند انواع توت‌‌ها و گیلاس‌‌ها، گوجه فرنگی و ... توصیه مي‌‌شود.
مصرف اسیدهای چرب ضروری شامل اسیدهای چرب امگا-3 و امگا-6 مي‌‌توانند در بهبود علائم ناشي از کم‌کاری تیروئید مانند اختلالات پوست، مو و ناخن‌‌ها و همچنین بهبود عملکرد مغز و افزایش سطح انرژی فرد اثرات مثبتی داشته باشند. منابع اسیدهای چرب امگا-3 شامل گردو، دانه کتان، ماهی‌هاي چرب آب‌هاي سرد مانند سالمون(آزاد) و کاد مي‌‌باشد. اسیدهای چرب امگا-6 نیز عمدتاً در دانه‌‌ها و مغزهای گیاهی وجود دارند. مصرف تنها چند وعده ماهی یا مغز دانه‌‌ها مي‌‌توانند تامین کننده مقادیر کافی از این چربی‌‌ها برای بدن باشند.

سلنیم در تشکیل شکل فعال هورمون‌هاي تیروئیدی و متابولیسم ید نقش مهمی دارد. غذاهای غنی از سلنیم شامل دانه گندم ، غذاهای دریایی، کلیه، جگر، گوشت و ماکیان، دانه آفتابگردان و مغز دانه‌‌ها مي‌‌باشند. نکته مهمی که باید به آن توجه شود این است که فرد مبتلا به کم کاری تیروئید تنها زمانی مجاز به استفاده از مکمل ید است که پزشک استفاده از آن را توصیه کرده باشد، زیرا این ماده تنها زمانی موثر است که کم کاری تیروئید ناشی از کمبود ید باشد، که در حال حاضر در دنیا و به ویژه در ایران به علت مکمل یاری نمک با ید، کم‌کاری تیروئید ناشی از کمبود ید نادر است.
مصرف ید به میزان زیاد مي‌‌تواند خود باعث تشدید اختلالات تیروئید شود. کم‌کاری تیروئید و افزایش وزن
همان‌طور که ذکر شد ميزان متابولیسم پايه بدن در کم کاری تیروئید کاهش مي‌‌یابد. به همین علت به موازات کاهش توانایی بدن برای تولید هورمون‌هاي تیروئیدی احتمال افزایش وزن بیشتر مي‌‌شود. از طرف دیگر تجمع مایعات در بدن در این افزایش وزن نقش دارد.
افزایش وزن در کم‌کاری تیروئید معمولا به آهستگی و به تدریج رخ مي‌‌دهد و در خیلی از مواقع حتی احتمال ارتباط آن با وضعیت عملکرد تیروئید نیز داده نمی‌شود. تغییر ساختار واسطه‌هاي شیمیایی مغز، افسردگی، پرخوری، استرس و اختلال در تعادل هورمونی مي‌توانند در افزایش وزن موثر باشند. البته باید در نظر داشت که افزایش وزن صرف‌نظر از کم‌کاری تیروئید با فاکتورهای دیگری مانند افزایش دریافت موادغذایی، کاهش فعالیت بدنی و سبک زندگی نادرست افراد نیز ارتباط دارد.
مقاومت متابولیک و مقاومت به انسولین از جمله مهم ترین اختلالات مرتبط با کم‌کاری تیروئید هستند که منجر به افزایش وزن مي‌‌شوند. اطلاع از میزان فشارخون، سطح کلسترول و قندخون و سطح هورمون‌هاي تیروئیدی همه از جمله اطلاعاتی هستند که در کمک به کنترل وزن افراد بسیار موثر مي‌‌باشند. باید توجه داشت برای جبران افزایش وزن ناشی از کم‌کاری تیروئید حذف وعده‌هاي غذایی و محدودیت شدید انرژی نادرست است. شواهد موجود نشان داده‌اند حذف وعده‌هاي غذایی به علت محدودیت انرژی دریافتی، کربوهیدرات‌‌ها و مواد مغذی مي‌‌توانند به میزان زیادی باعث کاهش عملکرد هورمون‌هاي تیروئیدی شوند.

به طور کلی انتظار مي‌‌رود در افراد مبتلا به کم کاری تیروئید با شروع درمان‌هاي مورد نیاز روند کاهش وزن آغاز شود، البته طبیعی است كه در برخی از افراد سرعت کاهش وزن کمتر از حد انتظار باشد. در نظر گرفتن یک دوره زمانی طولانی برای کاهش وزن در چهارچوب یک اصلاح کلی در سبک زندگی فرد برای یک کاهش وزن موفق در کنار درمان دارویی برای افراد مبتلا مورد نیاز است. ورزش کردن و فعالیت فیزیکی نیز در زمان کم کاری تیروئید علاوه بر کاهش استرس منجر به بهبود متابولیسم بدن و تسهیل کاهش وزن مي‌‌شود.