گزارش خبرنگار اعزامی خراسان از مرگ تدریجی دریاچه اورمیه

[m.g.s.t.r]

می دانی چقدر سخت است روی کویر نمک بایستی و از”دریاچه”بنویسی. نمی دانی چه تناقض دردناکی است میان نوشتن از آب و پرندگان دریایی، هنگامی که تا چشم کار می کند شوره زار است و تشنگی. نمی دانی چقدر اندوهناک است که ۳ سال پیاپی بیایی، ببینی، شاهد بی توجهی ها باشی، بروی و بنویسی:”آهای آقایان! دریاچه حال خوشی ندارد” و گوش ها همه سنگین و خواب ها همه رنگین. حال تو بگو امسال چه بنویسم وقتی که این جا ایستاده ام و می بینم . . .”کار دریاچه اورمیه تقریباً تمام است؟”از شوره زار تا شوره زارمی گویند ۷۰ درصد دریاچه خشک شده ولی از این جایی که من هستم به نظر بیشتر می آید. گویی قدحی را کج کرده اند تا ته مانده آبش گوشه ای جمع شود و ته مانده آب دریاچه اورمیه که می گویند عمقش در عمیق ترین نقطه از ۱۴ متر به کمتر از ۲ متر رسیده است، در سمت”قوشچی”یعنی شمال دریاچه جمع شده است.فرقی نمی کند از کدام سو به دریاچه نزدیک شوی؛ تبریز، اورمیه، مهاباد. از هر طرف که بیایی کویری صاف و سپید و بی انتها می بینی که بیشتر شبیه یک خیال سپید است. جالب آن که مزارع و باغ هایی که مساحت آن ها طی سال های اخیر ۲ یا حتی ۳ برابر شده تا حاشیه این شوره زار ادامه دارد و حتی مزارع یونجه ای را می بینی که در حال آبیاری بارانی است در حالی که چند قدم آن طرف تر شوره زار تشنه نظاره گر این صحنه است.از تبریز که به سمت دریاچه می آیی، تا به میان گذر نرسی از آب خبری نیست در حالی که سال گذشته چند کیلومتر مانده به میان گذر شهید کلانتری، آب سرخ رنگ بسیار شور دریاچه را می دیدی. اکنون امّا تنها نمک است و خشکی. روی پل که می روی دلت بیشتر می گیرد. پیش از این امواج نرم دریاچه را به خوبی حس می کردی و جریان آب را به دو طرف دریاچه از این معبر باریک، امّا اکنون نه موجی در کار است و نه جریانی. تنها آبی کم عمق و قرمز رنگ که همانند یک باتلاق راکد است.هر چه از پل میان گذر دورتر می شوی همین میزان آب هم کاهش می یابد. اسکله و کشتی های کوچکی که سال هاست به نمک نشسته اند، هنوز آن جا هستند امّا فرسوده تر و پوسیده تر. اکنون به نقطه ای می رسم که ۲ سال گذشته را به صورت متوالی از همین نقطه عکس گرفته بودم. می خواهم دقیقاً ببینم آب دریاچه تا چه حد کاهش یافته. ۲ سال پیش در این نقطه که تقریباً در ۵۰۰ متری پل قرار دارد آب حدود ۵۰ متر از میان گذر فاصله گرفته بود ولی کف دریاچه دیده نمی شد. سال گذشته پسرفت آب به حدود ۷۰ تا ۸۰ متر می رسید ولی اکنون این میزان تقریباً حدود ۱۰۰ متر است و آن جا هم که آب آغاز می شود در واقع نمی دانی وسعت آب بیشتر است یا خشکی. مثل پوست بدن یک گور خر که نه سپیدی اش بر سیاهی غلبه دارد و نه سیاهی بر سپیدی. تا مسافت طولانی رگه های آب است و نمک. همانند جویبارهای باریکی که در یک شوره زار جاری شده. به راحتی می توانی از این رگه های خشکی بگذری و حتی تا ۲۰۰ متری به درون دریاچه بروی بی آن که پایت خیس شود. می نشینم تا مشتی نمک بردارم. چقدر این صحنه مرا به یاد پوست چروکیده و خشک فردی کهن سال می اندازد که آخرین لحظات عمرش را سپری می کند. صدای باد هم غم دارد. اصلاً همه چیز غمگین است. سال هاست که با مرگ”آرتمیا”ها از”فلامینگو”ها هم خبری نیست ولی تا سال گذشته کلاغ ها در ساحل دریاچه دیده می شدند. امسال امّا حتی کلاغ ها هم برای مرثیه نیامده اند!در طول مسیر وانت بارهای زیادی را می بینم که در بستر دریاچه پارک شده اند و کارگران در حال بار زدن نمک هستند. حتّی مردم عادی و مسافران نیز کیسه های خود را از نمک پر می کنند. نمکی که راننده می گوید آلوده است و به همین صورت قابل مصرف نیست.عکس هایم را می گیرم و به مسیر ادامه می دهم. دوباره شوره زار آغاز می شود. راننده بارها سر تکان می دهد و تأسف می خورد. می گوید چند سالی است که به دریاچه نیامده چون تحمّل دیدن این صحنه را ندارد. می گوید:”دریاچه هویّت ما بود، افتخار ما بود و امید ما. چقدر گفتیم، هشدار دادیم، اعتراض کردیم، خواهش کردیم ولی کو گوش شنوا؟ آخرش چه شد؟ هیچ، هویّت ما را گرفتند. امیدمان را گرفتند. حالا به نظر شما دریاچه کاملاً خشک می شود؟”کاش پاسخی برای این سوالش داشتم.سیب و چغندر؛ غارتگران آبمیان گذر که تمام می شود باز کشتزارها و باغ ها شروع می شود. اراضی دیمی که سال هاست به مدد سدهایی که بر روی آب های ورودی به دریاچه زده شده، به اراضی آبی تغییر کاربری داده شده و وسعت آن نیز افزایش یافته است. باغ های سیب، تاکستان ها، یونجه زارها و از همه عجیب تر مزارع بزرگ کشت چغندر قند، این محصول بسیار نیازمند به آب. محصولی که سهم عمده ای در خشک کردن دشت های معروف کشور از قبیل دشت مشهد و دشت های خراسان شمالی و جنوبی داشته است و این بار آمده است تا در آذربایجان غربی خود نمایی کند و فاجعه بیافریند.هر از گاهی کامیون های بزرگ حامل چندین تن چغندر قند را می بینم که به سمت کارخانه های قند استان می روند و به هر روستایی که می رسم انباشت عظیمی از انواع سیب را که برداشت کرده اند و روی زمین همانند تپّه ای بزرگ روی هم انباشته اند، می بینم. منظره جالب و در عین حال هشدار دهنده ای است. خدا می داند چندین تن سیب به این روش خراب و دور ریخته می شود. در واقع تغییر کاربری تاکستان ها به باغ های سیب به لطف آب فراوان و ارزان باعث شد تا انگوری که فقط ۲ یا ۳ بار در سال به آبیاری نیاز دارد جای خود را به محصولی بدهد که تقریباً هر ۱۰ روز نیاز به آبیاری دارد.در این بین شاید بپرسید متولیان آب و کشاورزی کشور مگر این چیزها را نمی دانند؟ در واقع وزارت کشاورزی و وزارت نیرو ۲ وزارتخانه ای هستند که همواره با آب، رودخانه، دریا ودریاچه های کشور سروکار داشته و دارند. در ۴سال گذشته که بسیاری از کارشناسان هماهنگ با سازمان حفاظت از محیط زیست خواستار سهم خواهی دریاچه اورمیه از منابع تغذیه کننده آن بودند، بارها وزارت جهادکشاورزی اعلام کرد که وظیفه این وزارتخانه تامین آب برای کشاورزی است و نه دریاچه اورمیه.جالب آن که هیچ کس هم در آن وزارتخانه عریض وطویل که مجبور به فروش ساختمان های بسیار زیاد خود شد، به معاون وزیر وقت یادآوری نکرد که خشک شدن دریاچه اورمیه به خانه خراب شدن ۸ هزار کشاورز و باغ دار اطراف دریاچه اورمیه منجر خواهد شد. هرچند خشک شدن زمین های کشاورزی امروز هم باعث نشده تا این وزارتخانه تکانی به خود بدهد و وظایف قانونی اش را در مقابل ۸ هزار کشاورز و باغبان این منطقه انجام دهد و آقایان به توسعه اراضی کشاورزی در بخش های دیگر و حتی ۲ برابر شدن سطح زیر کشت و تبدیل اراضی دیم به آبی افتخار کنند.آن طور که “اسماعیل کهرم”کارشناس ارشد محیط زیست می گوید: تغییر الگوی کشت از انگور به سیب باعث شد تا زمین های کشاورزی بیش از توان منطقه آب های زیرزمینی را مصرف کنند و این مسئله نه تنها گونه های مختلف پرندگان را از منطقه فراری داد بلکه زخمی کاری هم به دریاچه اورمیه زد.”محمد درویش”فعال زیست محیطی و مدرّس دانشگاه نیز معتقد است که با افزایش صادرات سیب از این منطقه در واقع داریم آب دریاچه را صادر می کنیم.در حالی که کارشناسان هنوز امیدوارند که بتوانند در آخرین لحظه دومین دریاچه شور جهان را از مرگ حتمی نجات دهند،”سیدقریشی” کارشناس اداره کل محیط زیست آذربایجان غربی هم می گوید:”همیشه در ابتدا این سوال مطرح می شود که چه راهکارهایی برای انتقال آب به دریاچه ارائه شده است در صورتی که در شرایط فعلی حتی اگر آب دریاچه به میزان سابق بازگردد اگر فکری برای استفاده بیش از حد از حقابه دریاچه و وضعیت کشاورزی منطقه صورت نگیرد باز هم با مشکل خشک شدن مواجه خواهیم شد بنابراین برای حل این مسئله باید به دنبال اجرای راهکارهای مناسب باشیم.”جالب آن که”نادر قاضی پور”نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی در مناظره بررسی وضعیت دریاچه اورمیه با صراحت گفت: بنده به عنوان نماینده مجلس به هیچ عنوان راضی نیستم که از یک قطره آب کشاورزی کاسته شود.هزاران چاه غیر مجازاز اورمیه که خارج می شوم مسیرم را به سمت”مهاباد”در جنوب دریاچه ادامه می دهم، یعنی مکانی که می گویند بیشترین خشکی در آن نقطه قرار دارد. نیازی به طی مسافت زیادی نیست تا باز کویر نمک را ببینی. دقیق تر بگویم در این مسیر اصلاً آبی دیده نمی شود. از دریاچه فقط بستر خشک و سپیدش پیداست. در سمت چپ جادّه یعنی همان طرف که بستر خشک دریاچه قرار دارد تا حاشیه نمک زار مزارع ذرت و یونجه و چغندرقند خودنمایی می کند که عمدتاً کشت آبی هستند و در سمت راست جادّه باغ های سیب پر از محصول قرار دارند. در نقاطی از جادّه نیز که شانه جادّه آسفالت است، کشاورزان محصول ذرّت خود را روی آسفالت گسترانیده اند تا خشک شود محصولی فراوان و پر نیاز به آب.در طول مسیر چندین بار می ایستم و به مزارع و باغ ها سر می زنم. در هر باغ یک، ۲ یا حتی ۳ چاه آب حفر شده است. چاه هایی که به نظر کوچک می آید ولی با شدت در حال مکیدن آب هستند.”قاسم”مالک باغ سیبی است که ۳ چاه کوچک در آن حفر کرده است. باغی که تا ۵ سال پیش تاکستان بوده، می گوید:”تا وقتی انگور می کاشتیم یک چاه هم کفایت می کرد ولی وقتی دیدم همه دارند باغ سیب می زنند و چاه حفر می کنند، کسی هم جلوی کارشان را نمی گیرد من هم ۲ چاه دیگر زدم و تاکستانم را تبدیل به باغ سیب کردم.”وی با افتخار تعریف می کند که آن زمان ۱٫۵ هکتار زمین زیر کشت داشته و اکنون ۳ هکتار. وقتی می گویم که آیا می داند حفر این چاه های غیر مجاز چه تأثیر مخرّبی بر دریاچه داشته و دارد، می گوید:”ما که از آب دریاچه برداشت نمی کنیم. حتّی به رودخانه هایش هم کاری نداریم. چه ربطی دارد؟ تازه ما اصلاً دریاچه می خواهیم چه کار؟ به جایش برایمان زمین ورزشی بزنند، یا کارخانه.”با چند باغ دار و کشاورز دیگر هم صحبت می کنم ولی انگار واقعاً هیچ یک توجیه نیستند که حفر چاه های غیر مجاز چه تبعاتی برای دریاچه، کشاورزی منطقه و در نهایت زندگی خودشان دارد. ظاهراً هیچ کس تا کنون آن ها را توجیه نکرده است بماند که حفر چاه غیر مجاز در این مناطق چه آسان صورت می گیرد و کسی نیست بگوید چرا؟ همین نبود سخت گیری را همه آن ها که طرف صحبتم هستند به عنوان دلیل قاطع بر بی ضرر بودن این چاه ها می دانند.مصوبه دولت برای نجات دریاچه اورمیهدر نخستین گام وزارت نیرو مکلف به پلمب ۳۰هزار چاه غیرمجاز در حوضه آبخیز دریاچه اورمیه شده است (بنا به آمار بیش از ۶۰هزار چاه مجاز و غیرمجاز در حوضه آبخیز دریاچه اورمیه حفر شده است).و سدها …حدود ۵۰ کیلومتر از مسیر را که طی می کنم، در حالی که سمت چپ جادّه خشکی و نمک و تشنگی موج می زند، سمت راست جادّه دریاچه ای بزرگ با آبی نیلگون خودنمایی می کند؛ دریاچه پشت سدّ مخزنی”حسنلو”که آب شرب و کشاورزی”نقده”را تأمین می کند. این تناقض آشکار هم زیباست و هم زشت. در واقع این سد، یکی از ۵ سدّی است که هم اکنون راه را بر آب های ورودی به دریاچه بسته است. آن گونه که کارشناسان می گویند تا حدود ۳۰ سال پیش فقط ۲ سد روی رودخانه های منتهی به دریاچه اورمیه احداث شده بود که پس از آن و با وجود افزایش خشکسالی ها این رقم به ۵ سد افزایش یافت.به گفته مسئولان حجم ذخایر این سدها حدود ۱٫۹ میلیارد متر مکعب است و بر همین اساس مدّعی هستند با توجه به این که دریاچه اورمیه ۱۶ میلیارد متر مکعب کمبود آب دارد، پس این سدها دلیل خشک شدن دریاچه نیستند. در حالی که صحبت از یک سال ذخیره آب پشت سدها نیست بلکه صحبت سال ها انسداد شاهرگ های حیاتی دریاچه است و این استدلال خیلی بچگانه به نظر می رسد. نمی توان این حقیقت را نادیده گرفت که ۳ سد از این تعداد بر روی رودخانه های اصلی منطقه یعنی”آجی چای”، “سیمینه رود” و “زرینه رود” احداث شده است. ولی مقصّر کیست؟شاید پاسخ این سوال را به صورت تلویحی معاون محیط زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست در مناظره تلویزیونی چندی پیش داد: ما را مجبور کردند و سد زدند و آب را انتقال دادند. الان هم باید بپذیریم که احیای دریاچه اورمیه مثل یک جراحی بدون هزینه نمی شود و مردم، مجلس و دولت همه باید هزینه آن را بپذیرند .ولی قاضی پور، نماینده مردم اورمیه در پاسخ وی گفت: به هیچ وجه برای احداث سد و تخریب دریاچه تلاش نکردیم بحث ما احداث آب بندان بود تا برای جلوگیری از سیلاب ها و زمین های کشاورزی استفاده شود. سدهای اورمیه را تعطیل کردند و بعد در آذربایجان شرقی سد زدند.“علیرضا دائمی” سرپرست معاونت آب و آبفای وزارت نیرو نیز در همان برنامه گفت: مجموعه مخازن سدهای ما ۱٫۹ میلیارد متر مکعب است اما آب موجود در سد ها کمتر از این رقم است و همین الان در همین فصل آب موجود پشت سد ها کمتر از ۶۰۰ میلیون متر مکعب است.وی افزود: بیشتر آورده ما از رودخانه زرینه رود است بعد سیمینه رود و آجی چای. بارها اعلام کرده ایم تا وقتی که مجموعه آن منطقه و به نوعی مردم حمایت کنند مخزن آب را به سمت دریاچه تخلیه می کنیم ولی این کار ۲ پیش نیاز دارد. اول این که باید مطمئن شویم آب به دریاچه می رسد چرا که الان زرینه رود ۳۰ کیلومتر نسبت به دریاچه عقب نشینی دارد و عملا اگر آبی را رها کنیم در یک پهنه گسترده تبخیر می شود و به دریاچه نمی رسد.وی ادامه داد: حتما باید شرایطی فراهم شود تا آب شیرین ارزشمند پشت سدها به دریاچه برسد و مؤثر باشد چرا که مؤثر بودن مهم تر از خود اقدام است. ما اکنون در مخزن دریاچه اورمیه ۱۶ میلیارد متر مکعب کمبود داریم که این مسئله با مخازن سدهای ما به تنهایی قابل جبران نیست. باید با یک برنامه همه جانبه و پیوسته این امر را دنبال کنیم چرا که اگر ۲۰۰ میلیون متر مکعب آب را هم رها کنیم تنها یک سانتی متر عمق دریاچه اورمیه افزایش می یابد.و مقصّر همیشگی؛ خشکسالیاکنون در شوره زارهای جنوب دریاچه هستم. همان نقطه ای که می گویند اوج فاجعه در آن بخش رخ داده است. حقیقت هم همین است. راننده حاضر به ورود خودرویش به شوره زار نمی شود. می گوید نمک لاستیک هایش را می خورد. چاره ای نیست. می خواهم بدانم کجا به آب می رسم. پای پیاده به شوره زار می زنم باد زوزه می کشد و صفحه های نمکی زیر پایم خرد می شود. هر از گاهی جسد پرنده ای دریایی را می بینم که به خاطر نمک سود شدن، کاملاً سالم مانده است. آیا این سرنوشت دریاچه است؟ هوا به شدت گرم است. گرمایی که نمی توان تأثیر آن را بر این فاجعه نادیده گرفت.دریاچه اورمیه در سال ۷۴ به بالاترین میزان آب خود رسیده بود ولی متأسفانه در سال ۸۷ میزان آب دریاچه به شدت کاهش پیدا کرد. به گفته کارشناسان، هم اکنون با خشکسالی شدیدی روبه رو هستیم. این خشکسالی ۱۴ سال است که در دریاچه اورمیه ادامه دارد ولی با این حال توسعه کشاورزی در منطقه متوقف نشده است.نکته قابل تأمل این که به گفته مدیر کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی، خشکسالی و کم آبی دریاچه اورمیه با توسعه کشاورزی و همچنین احداث مخازن و سد ها بی ارتباط نبوده است. بنابراین هرچند خشکی دریاچه اورمیه به عوامل متعددی مانند تغییر اقلیم ارتباط دارد ولی تغییرات محیطی که عامل انسانی در جهت تقویت خشکسالی ایجاد کرده، تأثیر سوء آن را چند برابر کرده است.در این بین درجه حرارت دریاچه اورمیه نیز روبه افزایش است. مطالعات نشان می دهد درجه حرارت دریاچه اورمیه ۲ درجه بیشتر شده است. با توجه به این حقیقت که هر درجه افزایش دما، ۲۰ درصد بر میزان تبخیر می افزاید می توان پیش بینی کرد که این روال چگونه در حال پیشروی است.نکته جالب توجه آن که طی ۲ سال اخیر نزولات جوّی در این حوزه به نسبت قبل افزایش یافته است. به گونه ای که در سال آبی ۹۲-۹۱ نسبت به متوسط دراز مدت۱۲٫۵ میلی متر افزایش بارندگی را شاهد بوده ایم. این میزان در حوزه دریاچه نسبت به سال آبی گذشته ۲۶ درصد و نسبت به متوسط دراز مدت ۷ درصد افزایش را نشان می دهد. ولی با توجه به تغییر نوع بارش ها از برف به باران، افزایش سطح زیر کشت اراضی دیم، آب گیری سدهای منطقه، حفر روزافزون چاه های غیر مجاز و نیز افزایش ضریب تبخیر، سطح آب دریاچه باز هم کاهش یافته است.کیلومترها راه آمده ام و هنوز جز نمک و نمک و نمک چیز دیگری نمی بینم. بیهوده است. آبی در کار نیست. تا آن جا که چشم کار می کند سطح صاف و سپید شوره زار است که هیچ چیز سپیدی آن را لکّه دار نکرده جز ردّ پای سوء مدیریت ها که تا افق ادامه دارد.
منبع