سميه مقصودعلي/پرسشي از دکتر رزيتا داوري آشتياني فوق‌تخصص روان‌پزشكي كودك و نوجوان

مرز خيال‌پردازي بچه‌ها کجاست؟


ديدن کودکي که با خودش زير لب حرف مي‌زند يا با دوستي خيالي گرم گفت‌وگو مي‌شود يا کنج اتاق، عروسک‌هايش را مي‌چيند و با برگ درخت يا کاغذهاي خردشده غذا مي‌پزد و دهان عروسک‌ها مي‌گذارد، چه حسي به شما مي‌دهد؟ بازي‌هاي تخيلي و دوست‌هاي خيالي، جزو جدايي‌ناپذيري از مراحل رشدي کودکان هستند اما گاهي به حدي مي‌رسند که والدين را نگران مي‌كنند و آنها را به مطب روان‌پزشک کودک مي‌کشانند...




در گفت‌وگويي با دکتر رزيتا داوري آشتياني، فوق‌تخصص روان‌پزشكي كودك‌ونوجوان، عضو هيات علمي دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي در رابطه با حد و مرزهاي طبيعي و غيرطبيعي بودن تخيل بچه‌ها پرسيديم.



سلامت: خيال‌پردازي در کودکان از چه سني شروع مي‌شود و آيا طبيعي است؟

خيال‌پردازي در هر سني، ممكن است وجود داشته باشد اما معمولا از خردسالي و سنين قبل از دبستان آغاز مي‌شود. هنگام خيال‌پردازي، کودک به صورت موقتي از دنياي اطراف جدا مي‌شود و درگير تخيل‌هايي مي‌شود كه شامل آرزوها و احساسات خوب است. نمي‌توان گفت خيال‌پردازي، رفتاري بيمارگونه است بلکه برعکس کودکاني كه خلاق‌ترند يعني تفكر تصويري بهتري دارند، خيال‌پردازي بيشتري مي‌کنند. خيال‌پردازي در تک‌فرزند‌ها هم بيشتر ديده مي‌شود و طبيعي است.





سلامت: پس چه موقع از خيال‌پردازي به عنوان رفتاري بيمارگونه ياد مي‌کنيم؟

وقتي شدت و دفعه‌هاي خيال‌پردازي زياد مي‌شود و کودک در محيطي نامناسب شروع به خيال‌پردازي مي‌کند بايد نگران شد. مثلا در كودكاني كه مشكل تمركز دارند بسيار ديده شده كه معلمان گزارش مي‌دهند كودك موقع درس چشمش به معلم است ولي حواسش جاي ديگري است.

يعني كودك سر کلاس درس و در جمع دانش‌آموزان درگير خيال‌پردازي است و عملكرد اصلي خود يعني درس خواندن را از دست داده. اين کودک دچار خيال‌پردازي بيمارگونه است. در كودكاني كه مشكل كم‌توجهي دارند، اين مساله زياد ديده مي‌شود و نياز به مداخله درماني دارد.







سلامت: داشتن دوست خيالي هم طبيعي است؟

بله. دوستي با دوستان خيالي از سنين قبل از مدرسه، شروع و معمولا تا 10-8 سالگي ادامه مي‌يابد ولي شدت آن، نشان مي‌دهد اين رفتار بيمارگونه است يا نه. اگر كودك متوجه است كه دوست خيالي‌اش واقعيت ندارد، يعني مرز بين واقعيت و خيال را تشخيص مي‌دهد.

بازي و صحبت با دوست خيالي ايرادي ندارد اما اگر كودك مرتب با دوست خيالي‌اش حرف مي‌زند و متوجه نيست كه اطرافيان به او نگاه مي‌كنند يا مثلا سركلاس درس با دوست خيالي‌اش صحبت مي‌کند، اين مساله بيمارگونه است. اکثر کودکان متوجه اين مساله هستند كه از نظر اجتماعي، صحبت با دوست خيالي مقبوليت ندارد و اين كار را در ميان جمع انجام نمي‌دهند اما كودكان بيمار، متوجه اين مساله نيستند و گاهي در جمع شروع به صحبت با دوست خيالي‌شان مي‌كنند.در اين كودكان نياز به بررسي تشخيصي است.





سلامت: انجام بازي‌هاي خيالي براي کودکان مفيد هم هست يا تنها سرگرمشان مي‌کند؟

نه، فقط سرگرمي نيست. اينکه بچه بازي‌هاي خيالي دارد نشان مي‌دهد، در حال طي كردن يكي از جنبه‌هاي تكاملي و رشد اجتماعي و هيجاني‌اش است. كودكان در بازي‌هاي خيالي، نقش پدر، مادر يا... را بازي مي‌كنند که اين مساله خود مي‌تواند باعث افزايش همدلي شود. اينكه كودك با عروسكش همانند يك موجود زنده برخورد مي‌كند، يعني بازي خيالي دارد و جنبه مثبتي در رشد كودكان محسوب مي‌شود.

تحقيقات نشان داده، بچه‌هايي كه بازي‌هاي تخيلي دارند آنهايي هستند كه كمتر پاي تلويزيون مي‌نشينند و سرگرم بازي مي‌شوند و از اين بازي‌هاي خيالي چيزهاي زيادي ياد مي‌گيرند يعني بر ترس‌هايشان غلبه مي‌كنند، روابط عاطفي‌شان را گسترده مي‌كنند و در مقايسه با كودكاني كه دائما پاي تلويزيون مي‌نشينند شادترند. كودكاني كه جلوي تلويزيون مي‌نشينند شايد اداي شخصيت‌هاي کارتوني را درآورند اما معمولا مسايل خشونتي را تقليد مي‌كنند و وارد روابط عاطفي نمي‌شوند. آنها بازي خيالي و مفيد ندارند يا کمتر دارند.





سلامت: آيا ممکن است کودکي علاقه‌اي به بازي خيالي نداشته باشد؟


معمولا نه! اتفاقا اگر كودكي از حدود 2 سالگي، بازي‌هاي خيالي را شروع نكند و قبل از سن دبستان شاهد بازي‌هاي خيالي در او نباشيم بايد مورد بررسي‌ قرار گيرد. بازي‌هاي تخيلي در كودكاني كه طيف اوتيسم دارند معمولا يا شكل نمي‌گيرد يا خيلي دير شروع مي‌شود.





سلامت: آيا خيال‌پردازي را بايد به کودک ياد داد يا ذاتي است؟


بخش مهمي از بازي‌هاي تخيلي ذاتي است و بخشي مربوط به يادگيري مي‌شود. والدين مي‌توانند با فرزندشان وارد بازي‌هاي تعاملي شوند و نقشي را به خود بگيرند و راه‌هاي حل مشكل را به فرزندشان بياموزاند اما به‌طور ذاتي كودكان از2 سالگي کنترل تلويزيون يا حتي ميوه‌اي مثل موز را به جاي گوشي تلفن مي‌گيرند و حرف مي‌زنند يا به عروسكشان غذا مي‌دهند يا اداي نمازخواندن والدين را درمي‌آورند.





سلامت: خيال‌پردازي تا چه سني طبيعي است و از چه سني غيرطبيعي محسوب مي‌شود؟


اگر تا 10 سالگي داشتن دوست خيالي برطرف نشد، احتمال وجود برخي اختلال‌هاي روان‌پزشكي مطرح است و لازم است كودك بررسي شود. اين بدان معني است که كودك مشكلي دارد كه نتوانسته روابط اجتماعي خود را گسترش دهد و دوست صميمي و واقعي پيدا كند.