کمی هم قــدر خودمان را بشناسیم

[طلیعه طلا]

یکی از بهترین راهها برای جلب سعادت و نیکبختی معرفت به حقیقت نفس است. البته ذات و زوایای آن بسیار دشوار است ولی به طور نسبی می توان به آثار و خواص آن پی برد.

انسان منشأ دو نوع آثار و اعمال گوناگون است یکی محسوس و مشهود مانند اعمال گردش خون و ترشح صفرا از کبد و غیره و دیگری غیر محسوس و نامشهود مانند تفکر و حزن و حفظ مطالب که فقط به وسیله ی وجدان قابل درک هستند که قسمت اول متأثر از جسم و قسمت دوم متأثر از نفس است.



اهمیت معرفت نفس

گفته‌های فراوانی از امام علی در باب لزوم معرفت نفس و اهمیت آن آمده است قال علی (علیه السلام)

الْعَالِمُ مَنْ عَرَفَ قَدْرَهُ، وَكَفَى بِالْمَرءِ جَهْلاً أَلاَّ یَعْرِفَ قَدْرَهُ؛ وَإِنَّ مِنْ أَبْغَضَ الرِّجَالِ إِلَى اللهِ لَعَبْدٌ وَكَّلَهُ اللهُ إِلَى نَفْسِهِ، جَائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِیلِ، سَائِرٌ بَغَیْرِ دَلِیلٍ(1)
دانا كسى است كه قدر خود را بشناسد. و براى نادانى انسان همین بس كه از قدر خویش بی خبر ماند. مبغوض‏ترین افراد نزد خدا بنده‏اى است كه خدا او را به خودش وا گذاشته،از راه‏راست منحرف گشته و بدون راهنما گام برمى‏ دارد.


وقال علیه السلام :

هَلَكَ امْرُۆُ لَمْ یَعْرِفْ قَدْرَهُ(2)
آن كس كه قدر خود را نشناخت هلاك شد.


وقال علیه السلام :
مَنْ أَبْطَأَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ یُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ. وفی روایة أُخْرى: مَنْ فَاتَهُ حَسَبُ نَفْسِهِ لَمْ یَنْفَعْهُ حَسَبُ آبَائِهِ.(3)
كسى كه عملش او را عقب اندازد نسبش او را پیش نخواهد برد.

و در روایت دیگرى آمده:آن كس كه ارزشهاى شخصى ندارد ارزش پدران‏ و نیاكان او را سود نخواهد داد.



این سخن جالبى است،دقت در آن می رساند كه اسلام ارزش را بر پایه عمل‏ و كار مى‏داند،نه حسب و نسب، و تشویق می كند كه انسانها باید ارزشهاى خود را با كار و كوشش بدست آورند و هیچگاه به دیگران تكیه نكنند.
یا در جایی دیگر می فرمایند:

" نال الفوز الأكبر من ظفر بمعرفة النّفس"(4)
رستگاری اكبر برای كسی است كه به معرفت نفس موفق شود.




شناخت خداوند در راستای شناخت خویشتن

گرچه برای شناخت خالق جهان راه های مختلفی وجود، هرکس با توجه به ذوق و توانمندی هایی که دارد، از یکی از این راه ها می تواند در راستای تحکیم مبانی اعتقادی و به ویژه خداشناسی استفاده کند.

یکی از راه های مهم خداشناسی معرفت نفس است که علی(علیه السلام) با تعابیر مختلف این موضوع را گوشزد کرده اند؛ از جمله در روایتی می فرمایند:
"من‏ عرف‏ نفسه‏ فقد عرف ربّه "(5)
هر که نفس خود را بشناسد پروردگارش را خواهد شناخت.



یا این سخن خود را به گونه ای دیگر بیان می کنند:
"عجبت لمن یجهل‏ نفسه‏ كیف‏ یعرف‏ ربّه"(6)
واضح است تصور از معرفت نفس، شناخت تن نیست بلكه شناخت روح و روان آدمی است و نیز تصور از شناخت روان، شناخت روان‌شناسانه نیست، بلكه یك نوع شناخت فیلسوفانه و عارفانه است. این نوع از شناخت است كه مرتبط با معرفت پروردگار است.



راه های معرفت نفس

بدون تردید برای شناخت و معرفت نفس می توان راه های گوناگونی را مطرح کرد اما به نظر می رسد معرفت نفس از طریق خالق و آفریننده آن می تواند بدست آید زیرا اوست که بهتر از هر موجودی دیگری نفوس انسانهارا می شناسد و با مراجعه به آیات قرآن و فرمایشات پیشوایانی دینی می توان به شناخت درستی از نفس دست پیدا کرد. راه دیگرش می تواند تدبر، تامل و تحلیل خود نفس توسط انسان باشد که تلاش های علمی فیلسوفان و دانشمندان علوم مختلف می تواند در این زمینه کمک گار انسان باشد.

جهل به نفس

همان گونه که در روایات ارزشمندترین دانش‏ها خودشناسی معرفی شده، در میان سایر ناآگاهی‏ها، بدترین و زیان‏بارترین آنها، جهل به نفس معرفی شده است. چرا که انسان بر اثر ناآشنایی با ویژگی‏های نفس قادر به تشخیص خیر و صلاح آن نخواهد بود و چه بسا با رفتار ناآگاهانه خود زمینه‏های نیل به کمالات واقعی خود را از بین ببرد. امام علی بن ابی‏طالب(علیه السلام) با توجه به آثار زیانبار جهل به نفس در سرنوشت و سعادت انسان، از این نقیصه این گونه تعبیر می‏کنند:

"کیف یعرف غیره من یجهل نفسه"(7)
کسی که جاهل به خودش می باشد چگونه دیگران را می شناسد؟
هر که از نعمت معرفت نفس محروم باشد، نه تنها از دستیابی به مراتب والای کمال و رشد معنوی بی‏نصیب خواهد شد، حتی در تشخیص شیوه‏های درست زندگی راحت و سالم با مشکلات زیادی مواجه خواهد شد؛ زیرا به سبب نشناختن استعدادهای نفس خود، از به کارگیری صحیح آنها ناتوان خواهد بود. افزون بر این در مواردی به علت عدم شناخت مقتضیات نفس، از تشخیص مصالح واقعی آن عاجز شده، به بیراهه خواهد رفت. امیرالمۆمنین علی(علیه السلام) می‏فرمایند:" من‏ جهل‏ نفسه‏ أهملها"(8)هر که درباره ی نفسش نادان باشد او را رها کرده و در نتیجه او را تباه ساخته است.

کلام آخر:

آنچه مطلوب جهان بد در میان هم تو داری باز جو از خود نشان

من عرف زان گفت شاه اولیاء عارف خود شو که بشناسی خدا

پی نوشت ها:
1-نهج البلاغه،خطبه 103
2-همان،حکمت 149
3-همان،حکمت 389
4-غررالحکم ،ص720
5- همان، ص588
6- غررالحکم ،ص461
7-همان، ص518
8-همان، ص583