چرا الفبای لاتین برای کردی مناسب است؟ قسمت1

[BaAaHaR]

حروف زبان فارسی
الفبای زبان فارسی شامل این حروف است: ا ء ب پ ت ث ج چ ح خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی.

• حروف صدادار کوتاه آن عبارتند از فتحه، کسره و ضمه. این سه حرف در نوشتن حذف میشوند، مگر اینکه در اول کلمه واقع شوند که در آنصورت به الف و یا اگر در انتهای کلمه که به های نا ملفوظ تبدیل میشوند. مانند: اسب، اردک، مرده.
• حروف صدادار بلند آن عبارتند از “آ و ا” در آب و باران، “ای” در ریز و میخ، “او” در دود و خوب.
• تشدید: اگر در کلمه ای حرفی دو بار پهلوی هم قرار گیرد، یکی را حذف کرده و بالای دیگری علامتی که تشدید نامیده میشود، میگذارند.
• سکون: علامتی شبیه دایره (ه) که بالای حرف ساکن میگذارند.
• علامت سکون و تشدید نیز همانند فتحه، کسره و ضمه در نوشتن حذف میشوند.

اشکالات خط فارسی عربی
١- علائم تشدید، سکون و سه حرف صدادار کوتاه فتحه، کسره و ضمه در نوشتن حذف میشوند. هر حرف بیصدا در کلمات فارسی میتواند یکی از علائم پنجگانه کسره، فتحه، ضمه، تشدید و سکون را دارا باشد، ولی چون این علائم در نوشتن بکار نمیروند کلمات به اشکال مختلف تلفظ میشوند. مثلاً کلمه دو حرفی “بر” را به ۶ حالت میتوان تلفظ کرد: bar ber bor barr berr borr.
2- برای یک حرف چند علامت مختلف وجود دارد که در نوشتن ایجاد اشکال میکند.

• ساده، صاف و ثابت
• زبان، ذره، ظرف و ضرر
• تجربه و اسطبل
• هندسه و حساب
• قارچ و غار
• ارجاع و امضاء

٣- یک علامت، نشانه چند حرف است که امر خواندن را مشکل میسازد.
حرف “و” پنج مورد نوشتن دارد:

• ضمه در کلمات خوش و تو.
• حرف صدادار “او” در روز و زود.
• حرف بیصدای “واو” در کلماتی چون ورزش و واژگون.
• حرف صدادار مرکب در کلمات سوگند و نو.
• واو معدوله در کلمات خواهر، خواهش، خواستن و خواب که تلفظ نمیشود.

حرف “ی” چهار مورد نوشتن دارد:

• حرف صدادار “ای” در میز و سیب و سیر.
• حرف بیصدای “ی” در کلماتی چون یادگار و خیام.
• حرف صدادار مرکب در کلمات می (شراب)، میل (اشتها) و سیل.
• “ی” در انتهای اسامی ای مانند یحیی، عیسی و موسی دارای صدای الف است.

الف:

• صدای فتحه در ابر و اسب.
• صدای کسره در اسم و اشاره.
• صدای ضمه در اردک و ارکیده.
• الف در کلمات آب و سراب، تلفظ یکسانی دارد ولی بصورتهای گوناگونی نوشته میشود.
• الف در قرآن و الان بصورت عا تلفظ میشود، العان و قرعان.

همزه (ء):
تلفظ همزه و “ع” در عربی متفاوت ولی در فارسی یکسان است. املای کلماتی که دارای همزه هستند و از عربی به فارسی وارد شده اند معمولاً حفظ میشود. قائده نوشتن این کلمات به شرح زیر میباشد:

• کلماتیکه در وسط یا انتهای آنها همزه باشد عربی هستند، مانند رأس، جزء.
• اگر حرکت حرف پیش از همزه “فتحه” باشد همزه بصورت “أ” نوشته میشود، مانند رأس و یأس.
• اگر حرکت پیش از همزه کسره باشد، همزه بصورت “ئ” نوشته میشود. مثال: لئام
• اگر حرکت حرف پیش از همزه ضمه باشد همزه بصورت “ؤ” نوشته میشود، مانند مؤسسه، مؤمن.
• اگر حرکت حرف پیش از همزه “ا” باشد همزه بصورت “ئ” نوشته میشود، مانند غائب.
• اگر حرکت حرف پیش از همزه ساکن باشد، همزه بصورت “ئ ” نوشته میشود مانند مسئله.

۴- حرفهایی در فارسی وجود دارد که در کلمات خاصی از نوشتن حذف میشود، مانند الف در کلمات اسحق و اسمعیل.
۵- نقطه های متعدد در بالا و پایین حروف و همچنین تعداد زیاد حروف دندانه دار متوالی در یک کلمه سبب دشواری در نوشتن و اشتباه در تلفظ میشود. کلمه سه حرفی “شپش” دارای ٧ دندانه متوالی و ٩ نقطه میباشد.
۶‌- حروف فارسی از راست به چپ ولی اعداد از چپ به راست نوشته میشوند و این باعث مشکلاتی در امر نوشتن با ماشین تحریر و کار با رایانه میشود.
٧- تنوین، صدای دو زیر یا دو زبر در پایان کلمه های عربی اتفاقاً و ثانیاً که بصورت اتفاقن و ثانین تلفظ میشوند.
٨- های ناملفوظ و ملفوظ

• های ملفوظ آنست که نوشته و خوانده میشود و در اول، وسط و آخر کلمه ظاهر میشود. مانند هوا، میهن و ماه.
• های ناملفوظ آنست که نوشته شده اما خوانده نمیشود و فقط در آخر کلمه ظاهر میشود. مانند “ه” در پایان کلمات خانه، لانه، دانه، جوانه، مرده، زنده و .. که هرگز تلفظ نمیشود. در واقع حرف آخر این کلمات کسره میباشد و نه”ه” ولی چون کسره در نوشتن می افتد، این کلمات بشکل خان، لان، دان و جوان درمی آیند، یعنی خانه و جوانه با خان و جوان یکسان نوشته میشوند. برای جلوگیری از این امر، های ناملفوظ به انتهای این کلمات اضافه شده است. اما اگر دو کسره متوالی در انتهای یک کلمه واقع شود، درا‌ین مورد قاعده واحدی وجود ندارد. به عنوان مثال هر سه شکل خانه ی دوست، خانه دوست و خانه دوست (با همزه روی “ه” خانه) رایج میباشند. اگر پسوند فعل بعد از های ناملفوظ واقع شود نیز شیوه های نگارش متفاوتند مانند رفته ای، رفته یی، رفته ئی. در کلمه “رفته ام” ماضی نقلی فعل رفتن، “ه” بجای کسره و “ا” بجای فتحه بکار رفته است. در کلمه نامه ها، های اول دارای صدای کسره و های دوم دارای صدای h است.

٩- ساخت کلمه
برای نوشتن یک کلمه کافی نیست که فقط حروف را کنار یکدیگر بچینیم، آنچنانکه در زبانهای اروپایی که از حروف لاتینی استفاده میکنند، رایج است. در این زبانها یک کلمه هم با حروف بزرگ و هم کوچک و یا ترکیبی از این دو قابل نوشتن است. بعنوان مثال هر سه شکل WATER, water,Water مجاز میباشند. علاوه بر این ترکیب اعداد و حروف در یک کلمه نیز امریست بدیهی و ضروری، بویژه در کوتاه نویسی های علمی. بعنوان مثال فرمول “H2O” برای آب در شیمی. کلمه در خط فارسی ترکیبی است از حروف که ساخت آن پیرو قواعد خاصی میباشد. ازجمله:

• اکثر حروف دارای دو شکل کوچک و بزرگ میباشند مانند”بب” کوچک و بزرگ.
• یک سری دارای چهار فرم “اول”، “وسط”، “آخر” و “تنها” مانند ععع ع می باشد.
• الف دارای دو فرم “آ ا” اصطلاحاً کلاهدار و بی کلاه است.
• همزه به سه شکل “ئأء” ظاهر میشود.
• ‌حروف “رژزدذو” فقط یک فرم دارند.
• حروف یک کلمه به هم متصلند، بجز “آارزژدذو” که به حروف بعد از خود نمی چسبند. مثال: همه حروف تشکیل دهنده کلمه “قسطنطنیه” متصلند، در صورتیکه حروف کلمه “آرام” جدا میباشند.
• حرف آخر کلمه با حرف بزرگ، آخر و یا تنها نوشته میشود، مثلاً نان، سه، ماه.
• بقیه حروف با توجه به جایگاهشان در کلمه تغییر شکل پیدا میکنند.

با توجه به محدودیتهای فوق نوشتن کلمه ماشین بصورت “م آ ش ی ن” و یا تعهد بصورت “ت ع ه د” نادرست میباشد. اینگونه محدودیتها امکان کوتاه نویسیی های علمی را (آنچنانکه در غرب رایج است و نقش مهمی در آموزش و یادگیری این علوم ایفا میکند) از بین میبرد. مشکل دیگر اینکه یک حرف نماینده چند صدا و بالعکس یک صدا با چندین حرف نمایش داده میشود مانند س، ص، ث. حال اگر علیرغم مشکلات فوق سعی کنیم ساده ترین فرمول شیمی “H2O” یعنی آب را با خط فارسی بنویسیم:

• H را به دو فرم (ه، ح) میتوان نمایش داد.
• عدد ٢ با حروف (ه، ح) ترکیب پذیر نیست.
• “O” در حروف الفبای فارسی وجود ندارد. اگر حرف “و” را بجای O بکار بگیریم، ترکیبات “ه ٢ و”، “ح ٢ و” حاصل میشود که در آنها “و” خود دارای چهار صدای V, O,U, OW میباشد و در نتیجه فرمول نوشته شده به فارسی را در هر دو حالت ه و ح میتوان به چهار گونه تعبیر کرد: H2U, H2OW, H2O, H2V. این مثال ساده خود بیانگر مشکلاتی است که خط فارسی در ارتباط با کامپیوتر و اینترنت با آن مواجه خواهد شد.

١٠- املای کلمات مرکب
چسباندن حروف به یکدیگر و اشکالاتی که ایجاد میشود:

• حروف با توجه به جایگاه خود در کلمه تا چهار شکل مختلف پیدا میکنند، مانند “ععع ع”.
• تعداد دندانه ها در حروف متوالی امر خواندن را مشکل میسازد. مانند هفت دندانه پیاپی در مستشرق.
• کلماتی مانند تعججب، مرففه، تفککر، تکببر، تأسسف، معللم، تمددن، مرددد “moraddad” شاید باعث اختراع علامت تشدید شده است.
• زبان فارسی زبانیست ترکیبی و بیشتر کلمات با یکدیگر ترکیب پذیرند ولی در مورد متصل یا منفصل نوشتن اینگونه کلمات ترکیبیی هیچگونه قائده خاصی وجود ندارد و یا اگر هم بخشاً چنین قوائدی موجود باشد در عمل نقض میشوند. “خوش”، در حدود ۴٣٠ ترکیب دارد که درحدود ۶٠ ترکیب از آنها متصل و بقیه منفصل نوشته میشود. مثال: خوش سلیقه، خوش حساب، خوش لباس، خوشبو، خوشگل، خوشحال، خوشگذران و … “کم” در حدود ٣٠٠ ترکیب دارد که فقط ۶ ترکیب آن متصل است… بحث در اینجا بر سر قوائد کلمات ترکیبی نیست بلکه در وهله اول نشان دادن اینکه شکل خاص ساخت کلمه (چسباندن حروف به یکدیگر) قوائد احتمالی را نقض نموده و استثناء قائده شده است. مثلاً چرا “دانشجو” سر هم است و “صلح جو” جدا؛ در صورتیکه هر دو از نظر دستور زبان فرم یکسانی دارند. کلمات “دانش جو” و “صلحجو” عجیب بنظر میرسند. از این نوع مثالها فراوان است: خوشسخن، خوشسلیقه، خوشحساب، خوشلباس و … کلمه ترکیبی است از حروف بهم چسبیده ولی “رزژدوا” به حرف بعدی نمی چسبند (نقض قاعده)، بعضی حروف ترکیبشان زیبا نیست مانند “صلحجو” و این خود راه را برای شیوه های گوناگون نگارش باز میگذارد. بین نویسندگان ایرانی در این مورد اختلاف نظر فراوان است چنانکه برخی طرفدار جدانویسی و گروهی از متصل نویسی جانبداری میکنند و برخی نیز سعی میکنند با استناد به قواعد دستور زبان ترکیبی از این دو راه حل ارائه دهند.
• جدانویسی: هم تا، دانش کده، سخن ور، شاه کار، بجای همتا، دانشکده، سخنور و شاهکار.
• متصل نویسی: ترقیپرور، موسیقیشناس، واقعبین بجای ترقی پرور، موسیقی شناس و واقع بین.

[BaAaHaR]

- از دیگر سو خط فارسی مشکلاتی بسیار جدی با تکنولوژی های به گرفته شده در کامپیوتر و اینترنت دارد که می توان به مشکلات ذخیره کردن لغاتی که تلفظ جداگانه دارند ولی یکسان نوشته میشوند، عدم وجود حروف صدادار کوتاه در نوشتن، در ارتباط با برنامه هایی که صدا را به حرف تبدیل می کنند، نمایش دادن چند صدا با یک حرف در برنامه هایی که حروف را به صدا تبدیل می کنند، نمایش دادن یک صدا با چند حرف در برنامه های کامپیوتری که صدا را به حرف تبدیل میکنند، شناسایی حد و مرز کلمات در خط فارسی، تناقض ‌از چپ به راست نوشتن اعداد و از راست به چپ نوشتن حروف فارسی اشاره کرد. اشکالاتی که در اکثر خطوط جهان وجود دارد دو علت دارد. اول آنکه زبان و اصوات تغییر میکنند ولی خط ثابت می ماند (مانند واو در کلمات خواهش و خواب که در فارسی قدیم تلفظ می شده اند و اکنون بصورت خاهش و خاب تلفظ می شوند ولی شیوه نوشتن آنها مانند سابق است) و دوم آنکه اشکالات ذاتی خط و عدم توانایی آن در تطبیق با نیازهای جامعه و تکنیک معاصر.
موضوعات بررسی شده در این مقاله وجود اشکال در ذات خط فارسی را به خوبی تایید می کند و بنابراین اصرار بر بکارگیری خط عربی برای زبان کردی همان اشکالات را به خط کردی نیز منتقل می کند. کردها برای ممانعت از ورود مشکلات بررسی شده به خط کردی تغییراتی در حروف عربی ایجاد کرده اند و رسم الخط ویژه خود را بکار گرفته اند. بدین ترتیب الفبای کردی عربی به این صورت تعریف شده است: ئـ ـ ا ـ ب ـ پ ـ ت ـ ج ـ چ ـ ح ـ خ ـ د ـ ر ـ ڕ ـ ز ـ ژ ـ س ـ ش ـ ع ـ غ ـ ف ـ ڤ ـ ق ـ ک ـ گ ـ ل ـ ڵ ـ م ـ ن ـ و ـ ۆ ـ وو ـ هـ ـ ه ـ ی ـ ێ. حروف صدادار عبارتند از: ا ـ و ـ ۆ ـ وو ـ ه‌ ـ ی ـ ێ.
مشکلات الفبای کردی عربی
۱- زبان کردی در اصل ۸ صدا دارد اما در الفبای کردی عربی تنها ۷ صدا دارای نشانه هستند. نبود نشانه برای مصوت هشتم به دو اشکال اساسی منجر می شود:

• تعدادی از کلمات کردی هستند (مانند بردن، من، ژن، مردن، بزن، خستن) که در ظاهر فاقد یک یا چند مصوت هستند اما به هنگام تلفظ این کلمات، این صداها خودنمایی می کنند. بدین معنی که صداها هم وجود دارند و هم تلفظ می شوند اما هیچ نشانه ایی برای آن درنظر گرفته نشده است.
• آموزش الفبا به فردی غیر کرد دشوار می شود. کردها بنا به تجربه و شنیدن تعداد زیادی از این واژگان ناخوداگاه می توانند تشخیص دهند که در کجای کلمه (بزرۆکه) وجود دارد اما برای غیر کرد چنین امکانی حداقل در ابتدای راه وجود ندارد و این خود باعث سردرگمی وی می شود.

۲- باید برای مصوت ها یا صامت ها حروفی جداگانه در نظر گرفته شود اما در الفبای کردی عربی اینگونه نیست. مانند یار، تیر/ئەوان، کورد. در این کلمات (ی) و (و) هم به عنوان صامت و هم به عنوان مصوت بکار برده شده است . (ی) در یار صامت و در تیر مصوت است همچنین (و) در ئەوان صامت و در کورد مصوت می باشد. این امر تشخیص صامت و مصوت را در الفبای کردی عربی تا حدی مشکل کرده است.
۳ – جدا نبودن مصوت و صامت حرف (ی) باعث بوجود آمدن غلطهای فاحش املایی می شود. برای مثال در کلمه (کوردی) + (ه‌کان) = (کوردیه‌کان). دو مصوت (ی) و (ه) در کنار هم قرار گرفته اند که از نظر زبانشناسی کاملا اشتباه است؛ املای درست این کلمه (کوردییەکان) است. (ی) اول مصوت و بصورت (ایی) تلفظ می شود در حالی که حرف (ی) دوم صامت و بصورت (ی + کسره) تلفظ می گردد.
۴ – حرف (ی) در کلماتی مانند (تیر، سیر، قیر) مصوت است (صدای ای می دهد) و باید بصورت تییر، سییر ، قییر نوشته شوند. همانطور که در کلمات به‌رایی، دوایی، کۆتایی، پانایی، هه‌ڵه‌بجه‌یی، ته‌نیایی، ڕه‌شایی به صورت (یی) نوشته شده اند. این مشکل تنها به دلیل نبود نشانه ای جداگانه برای حالتهای صامت و مصوت حرف (ی) بوجود آمده است.
همانطور که بررسی شد خط کردی عربی بسیاری از مشکلات موجود در خط فارسی عربی را حل کرده است و نسخه کارآمدتری نسبت به آن است. با تمام بهبودی های صورت گرفته خط کردی عربی هنوز هم مشکلاتی بعضا جدی در خود دارد. حتی اگر تمام این مشکلات نیز رفع می گردید ایراد مهم خط عربی که در ذات خود با زبان علم و دنیای کامپیوتر و اینترنت از پایه مشکل دارد، هرگز رفع نخواهد شد.
الفبای لاتین
الفبای لاتین (۷)، مشکلات جدی و ریشه ای بررسی شده در این مقاله را ندارد و به خوبی می تواند زبان پر آوای کردی را ثبت می کند. در دسترس بودن ابزار نوین ارتباطی و تکنولوژی هایی از قبیل موبایل و اینترنت یادگیری این الفبا را ساده و ساده تر کرده است و این مزیت می تواند در حفظ و احیاء زبان کردی و بالا بردن نرخ با سوادی مردم کرد، موثر باشد. در حال حاضر الفبای لاتین رایج و پر کاربرد، الفبای جلادت علی بدرخان است که در سال ۱۹۳۱ برای اولین بار تعریف شد. این الفبا از این قرار است:
Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Êê, Ff, Gg, Hh, Ii, Îî, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Ûû, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz

الفباهای لاتین دیگری با هدف یکپارچه سازی گویشهای مختلف کردی و یا رفع پاره ای نواقص موجود در الفبای بدرخانی پیشنهاد شده است که در عمل با اقبال روبرو نبوده اند. بررسی شبکه های ماهواره ای، برنامه های تلویزیونی، سایتها و نشریات فعال کردی به خوبی این موضوع را تایید می کند که الفبای بدرخانی و کردی عربی رونق قابل توجه دارند. در این میان ایده یکپارچه سازی خط در تمام گویشهای کردی شاید جالب به نظر آید اما نشدنی است. دو گویش کرمانجی و سورانی که اکثریت جمعیت کردها را تشکیل می دهند به ترتیب خط لاتین و کردی عربی را رواج داده اند. ثبت و مدون سازی زبان کردی در شرایط فعلی حیاتی تر است و تلاش برای رواج دادن خطی دیگر آن هم زمانی که قطار کردی تازه به حرکت افتاده است، جفایی بزرگ به زبان کردی است.
منابع

• اشکالات خط فارسی عربی، goo.gl/uUpuL
• نقدی بر الفبای زبان کردی، goo.gl/TYp2p

سایر منابع

1. بیش از دو سوم از کردزبانان جهان به گویش کرمانجی تکلم می‌کنند. ویکی پدیا، goo.gl/KOsmS
2. نه تنها حروف الفبای کنونی که از عربی گرفته شده برای ضبط متن های پهلوی و یا لغات فُرس قدیم ناقص است، بلکه لهجه ها و زبان های بومی ایرانی را نیز نمی توان با این حروف ضبط کرد. حتی برای فارسی معمولی نیز شایسته نمی باشد… موضوع تغییر خط احتیاج ضروری و حیاتی است و هیچ ربطی با تفریح یا فرنگی مآبی و یا تقلید ندارد. غرور ملی را نیز جریحه‌دار نمی کند، زیرا خطوط قدیم فارسی نیز مانند میخی، پهلوی و اوستایی اختراع صد در صد ایرانی نمی باشد و به تناسب موقع با احتیاجات خود وفق داده اند. امروزه هم بی آنکه لازم باشد اختراع تازه‌ای در خط فارسی بکنند، باید حروف فارسی به صورت الفبایی لاتینی بسیار ساده و با حروف صدادار باشد تا بتوان تمام مشخصات زبان را با آن ضبط کرد. صادق هدایت
3. ما اصلاً خطمان معلول است. برای مثال حرف غین را در نظر بگیرید؛ ما یک غین اول داریم یک غین وسط داریم یک غین آخر چسبان داریم و یک غین آخر تنها. حالا اگر شما بخواهید کل کلماتی که دارای اینجور ساختار هستند، به هم بچسبانید… ولی خیلی از حرف‌ها مثل و، د، ذ، ر… اینها به هم نمی‌چسبند. بنابراین شما توجه کنید این مشکل اصلاً در ذات این خط هست و این طور نمی شود که سیستمی درست کرد…، دکتر محمد رضا باطنی
4. خط فارسی مبتنی بر ویژگی های ساختاری زبان فارسی نیست. خطی است وام گرفته از عربی و به دلیل ویژگی هایی که در زبان فارسی هست و در عربی وجود ندارد، این خط ایجاد اشکال فراوان برای زبان فارسی کرده و می کند…”، دکتر علی محمد حق‌شناس
5. خط فارسی کاربرد فنی ندارد و در برخورد با مسایل علمی و فنی دچار مشکل می شود. مسعود خیام، goo.gl/I31IL
6. البته تغییر خط فارسی مخالفان بسیاری نیز دارد. شاید همان دلایل مطرح شده از سوی این مخالفان مورد استناد کردها نیز باشد. به طور مثال دکتر جلیل دوستخواه در مقاله ای با عنوان “زبان فارسی از آشوب تا سامان” می گوید: “ما امروز تجربه کشور همسایه مان ترکیه را در تبدیل خط فارسی به خط لاتین و تجربه تبدیل خط فارسی به خط سیریلیک در تاجیکستان را پس از هشتاد سال در پیش چشم داریم و زیان جبران ناپذیری را که در هر دو کشور از این رهگذر بر زبان و ادب و فرهنگ وارد آمده است، به خوبی می‌شناسیم. البته هیچ دلیلی برای این مدعا ذکر نشده است. goo.gl/wXTOH
7. برای آشنایی با الفبای لاتین به مقاله الفبای کردی مراجعه کنید.