هنر ساروج بری چيست؟

[Sa.n]

هنر ساروج بری چيست؟

حكاكي نقوش برجسته بر سطحي از آهك را آهک بری گویند. از آهک بری های معروف ایران میتوان به قسمتي از تزئينات حمام خانه عامري ها در شهر كاشان و حمام ظهيري و خان در شهر سنندج اشاره کرد. استفاده از آهک به دوران ماقبل تاریخ باز میگردد و مصرف آن بسیار پرکاربرد بوده.استفاده ازین ماده به این صورت رواج پیدا کرده که انسان های پیشین که دائما در حال کوچ بوده اند برای پختن مواد غذایی زمین را کنده و در آن اجاق درست میکردند .آهک‏بری-ساروج‏بری،در هنر ساروج‏بری به غلط آهک‏بری‏ اصطلاح شده است.چرا که آهک بدون ترکیبات خاکستر-ماسه‏ بادی و گل نی و استفاده از رنگ‏های معدنی نمی‏تواند به تنهایی‏ در برجسته‏سازی جهت نقوش مورد استفاده باشد.زیرا بلافاصله‏ ترک‏هایی برداشته،خرد شده و فرو می‏ریزد.از این جهت این‏ عبارت در فرهنگ لغت معماری بایستی باید به نام ساروج‏بری اصلاح‏ گردد.اجاق هایی که در زمین های آهکی حفر میشد به تدریج گرمای اجاق باعث پخته شدن سنگ های آهکی شده و آهک نشکفته حاصل میشد.بعد از کوچ انسانها بر اثر بارندگی آهک شکفته حاصل میشد و بر اثر ریختن شن و ماسه اطراف به داخل اجاق ترکیبی سخت به دست میامد. بعد ها ازین ماده برای ساخت خانه و سرپناه استفاده شد.... و چون ملات های آهکی در برابر رطوبت مقاومت بسیار خوبی از خود نشان میدهند کم کم تبدیل به یکی از پر کاربردترین ملات های ساختمانی شد.از قدیمی ترین مکان هایی که از این ماده بسیار استفاده شده میتوان به تپه نوشیجان همدان متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد اشاره کرد. ساروج از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن است. برای ساختن آن نخست خاک رس و آهک را به نسبت شش و چهار مخلوط می‌کنند و گلی سفت می‌سازند و دو روز آن را ورز می‌دهند. بعد، قسمتی از خاکستر کوره‌های حمام را با مقداری مواد الیافی لوئی (تخم و پرزهای نوعی نی است) به آن اضافه می‌کنند و مخلوط تازه را با چوبهایی به قطر ده سانتیمتر می‌کوبند تا به خوبی باهم عجین شوند.

در دروان گذشته، ساروج از اهمیت خاصی برخوردار بوده و جهت ساختن حوض، پل، آب انبار، برکه گرمابه و بنای خانه و سد کاربرد داشته‌است. ساروج یکی از مصالح قدیمی مصرف شده در ایران و بعضی کشورهای کنارهٔ خلیج فارس می‌باشد که تاریخ شروع کاربرد دقیق آن را نمی‌توان حدس زد، ولی نمونه‌هایی ۷۰۰ ساله از ساروج هم‌اکنون در نقاط مختلف ایران یافت می‌شوند.هنرمندان ایرانی در نماسازی بناها از زیباترین‏ طرح و نقش و با استفاده از مصالح گوناگون‏ زیبایی‏های جاودانه‏ای را به معماری جهان تقدیم‏ کرده‏اند که جسم و روح بزرگ هنرمندان عالم را به‏ تسخیر کشیده است.در مکانی که بخار آب و گرما هر ارزشی از هنر کاشی معرق جسمی و گچ‏بری و نقاشی را دچار مخاطره شدید می‏سازد،هنرمندان‏ ایرانی با ذوق و خلاقیت و به کارگیری تکنیک و هنر و مصالح مرغوب و حوصله فراوان دست به خلق بدیع‏ترین نقوش در گرمخانه و به خصوص سربینه‏ حمام‏ها می‏زنند.به علاوه زیباترین شیوه‏های اصولی‏ پوشش‏های طاقی را از نوع گهواره‏ای آهنگ- چهار طاقی،گلودرهم،طاق‏های ترکین هندسی و همچنین طاق گنبدی‏ها و طاق و تویزه و بسیاری‏ دیگر را در قسمت‏های گرمخانه حمام و سربینه آن در نهایت استادی از ملات«گل آهک»و آجر پوشش‏ می‏کنند و بعدا بر سطوح آنها چه استادانه اندود ساروج‏ می‏نمایند.یا در نهایت شگرفی زیباترین اصول و انواع‏ پوشش‏های کاربندی از ملات«گل آهک قم‏دار»و آجر آبخوره و همچنین با یه کارگیری دلنشین‏ترین‏ نقوش گلچین آجری و در بین آنها معقلی‏سازی‏های‏ بس زیبا را بر روی ستون‏های سنگی باریک در سربینه حمام‏هایی همچون حمام وکیل کرمان‏ (گوهری که به دست نابخردان به خاک رفت)و حمام‏ خسرو آقا در اصفهان و بسیاری دیگرچه زیبا و استادانه‏ از هنر آفریده‏اند.در مواردی سر درب‏سازی برخی از حمام‏ها نیز از ویژگی‏های هنرهای معماری نیز بهره‏ فراوان برده‏اند.سازه‏هایی که،هم از جهت اصول ضد زلزله و هم‏ از جهت زیباشناسی مورد توجه بوده است.زیباترین‏ قواعد اصول از کاربندی که در مواردی یزدی‏بندی نیز در آنها حاکم بوده و همچنین در مواردی قطار مقرنس‏سازی‏های بس شگرف و مقرنس‏بندی‏های‏ آویز بسیار با اصول و چشم‏نواز از اجرای پوشش‏های‏ طاقی با به کارگیری ملات گل آهنک و آجر و سپس‏ اندود و ساروج بر سطوح آنها دنیایی از هنر معماری آفریده‏اند.چنان‏چه با به کارگیری کاشی هفت رنگ و کاربندی‏ها و مقرنس‏سازی‏ها حمام‏هایی چون گنج علی خان و ابراهیم خان کرمان را از دوره‏های صفویه و قاجار به وجود آورده‏ اند.همچنین دوال‏کشی و در مواردی‏ نصب کاشی‏های هفت رنگ بسیار پرتلألو از شیوه طرح و نقش و رنگ با به کارگیری ملات ساروج در پشت آنها جهت قاب‏سازی از داستان‏های حماسی‏ و غیره در سربینه حمام ابراهیم خان کرمان و ازاره‏های حمام‏های افسانه‏ای، چون گنج علی خان و«پهنه سمنان»به واقع موزه‏هایی بی‏همتا از طرح بنا- اجرا-تأسیسات و نقش و هنر را به ثبت رسانیده‏اند.

آهک بری‏(ساروج‏بری):
در فضای حمام وکیل هنر بی‏همتای‏ ساروج‏بری چشم گچبران باارزش ایران را به غبطه از روزگار هنر کشانده‏ است.آنجایی که در سربینه و رخت‏کن حمام،انسان فارغ از استحمام بدن‏ سبک شده و چشم بر عناصر و جزئیات متقارن کاربندی‏ها از ساروج‏بری‏ می‏اندازد و زیباترین نقش از حرکات گل و گیاه و گل و مرغ را نظاره می‏کند.مردمی که در کنار حوض آب‏نما قلیان کشان در عناصر و جزئیات پرقاعده‏ کاربندی در نقوش شگرف و زیبا بسیار عمیق شده و داستان‏های پهلوانی و جوانمردان ایران را در نهایت صلابت از قهرمانی در سارج‏بری‏های برجسته و رنگین می‏بینند.و یا انساهایی که در سربینه و رخت کن حمام در خلوص‏ نیت و در خلوت دل با خدای خود راز و نیاز داشته و در نماز عشق با او سخن‏ می‏گویند و پس از سلام بر نماز،چشم بر نقوش بس خدایی و قدسی در موضوع رجعت نبی اکرم(ص)در کهکشان‏ها به معراج معشوق و ملائک در گرد وجود مبارک او،و چهره شیر خدا شاه مردان علی مرتضی(ع)و طیبین و طاهرین را در نهایت صفای ملکوتی در اعماق وجود خود و در ساروج‏بری‏های‏ رنگین برجسته از نقش به زیبایی و کمال خود آن بزرگوار را می‏بینند.مشخصه رنگ درساروج‏بری:
اصولا برای دلپذیری و توجه به نقش در ساروج‏بری برجسته از رنگ‏های طبیعی معدنی به مانند«پودر لاجورد»برای‏ رنگ نیلی و برای رنگ مشکی از«دود»و برای رنگ‏های قهوه‏ای،قرمز و زرد از رنگ«اخرا»و ترکیب آن با سایر رنگ‏های دیگر می‏توان بهره گرفت. همچنین برای رنگ‏های الوان دیگر می‏توان از«سرنج-سفیدآب و شنجرف» استفاده کرد.مسلما از تلفیق رنگ‏های یاد شده با یکدیگر می‏توان رنگ‏های‏ بسیار الوان و چشم‏نواز و ثابت که آهک قلیانی بر آنها بی‏اثر باشد استفاده کرد و نقوش زیبا را از رنگ‏ها به وجود آورد.ضمنا رنگ شیری همان خود رنگ‏ بودن ساروج ساده می‏باشد که برای زمینه و سایر موارد به کار می‏رود.منبع:tebyan-zn.ir