واحد پول قاجار و پهلوی

[Almas Parsi]

واحد پول قاجار و پهلوی




امروزه تومان (با تلفظ تمن) واحد کاربردی و غیر رسمی و عامیانه پول کشور ایران است، که مردم ایران از آن استفاده می کنند (هر تومان برابر 10 ریال است).


تومان، واژه ای مغولی با کاربرد نظامی

«تومان» وام واژه ای از زبان مغولی است، به معنی ده هزار. در تقسیمات و ترتیبات لشگری و نظامی گری به ده هزار سرباز، تومان گفته و فرمانده آن را امیر تومان می نامیدند، این کلمه پس از حمله مغول به عنوان واحد عددی برابر با ( 10000 ) با کاربرد لشکری و نظامی مغولی وارد ایران شد.
واحد اصلی پول قاجار تومان، قران و شاهی بود. تومان واژه ی ترکی ایغوری است به معنی ده هزار که در تقسیمات لشکری هر ده هزار سرباز تومان و فرمانده ی آنها امیرتومان نامیده می شد. تا پیش از قاجار از این واحد پولی استفاده نمی شد. در دوره ی مغول ده هزار دینار را برابر تومان می دانستند. یک تومان مغول برابر صدهزار تومان امروز می باشد. تومان طلا اولین بار در زمان فتحعلی شاه قاجار ضرب شد.
وزن آن در 1224 قمری (1188 شمسی) یک مثقال و یک ششم مثقال بود. در سال 1298 قمری در زمان ناصرالدین شاه، وزن طلای تومان کاهش یافت و ارزش آن برابر ده قران نقره یا ده هزار دینار شد. اما سکه ای به نام دینار وجود نداشت. در سال 1308 شمسی که آحاد پول ایران تغییر کرد، تومان به معنای ده ریال شد که هنوز هم این لفظ رایج است.

در زمان فتحعلی شاه، سکه ی نقره ی جدید، یعنی "قران" متداول شد، که معادل یک دهم تومان و پنج عباسی یا بیست شاهی بود. در این زمان شاهی به صورت سکه ی مسی در آمده بود. بنابراین سه شکل سکه در ایران رایج بود: تومان های طلا، قران نقره و شاهی مسی. ولی پول رایج سکه های نقره بود.

پول دوره ی قاجار تا اوایل دوره ی پهلوی رایج بود. اما طلا پشتوانه ی پول نبود. در سال 1308 شمسی طلا پشتوانه ی پول شد. مسکوک نقره ی یک ریالی به نمایندگی ریال طلا در کشور رایج و قران برچیده شد؛ مسکوک نقره، نیم ریالی، دوریالی و پنچ ریالی شد.

ریال در اصل واژه ی اسپانیایی است و آن نام سکه ی نقره ای رایج در آن سرزمین بود که به معنی "شاهی" است. این واژه مترداف "رویال" (Royal) انگلیسی و "رگالیس" لاتین است که آن هم به معنای شاهی است و از ریشه "رکس" (Rex) یعنی شاه است.
از مسکوکات قانونی طلا در ایران در دوره ی رضاشاه، سکه ی پهلوی است که بر اساس قانون مصوب سال 1310 شمسی در مجلس شورای ملی، که برای تعیین واحد و مقیاس پول ایران به تصویب رسید، سکه پهلوی طلا به ارزش صدریال ضرب شد. این سکه دارای عیار 900 در هزار بود و با عکس شیر و خورشید و پادشاه مزین شده بود.
پس از انقلاب 1357 در بهار 1358 سکه ی طلای ایرانی ضرب شد که به نام "بهار آزادی" که دارای همان عیار پهلوی است. مسکوکات ریال نیز در این دوره ضرب و اسکناس نیز مانند زمان پهلوی منتشر شد.
نشر اسکناس

مدیریت بانک در ایران را ایران شناسان بنام نظیر هوتم شیندلر و ژوزف رابیو بر عهده داشتند. با ابتکار رابیو بانک شاهنشاهی اقدام به چاپ اسکناس های کوچک کرد و هم از این راه وارد زندگی روزمره مردم شد و سود سرشاری کسب کرد. اسکناس در آغاز قرار بود با پشتوانه ی طلا چاپ شود، اما بعدها با پشتوانه ی نقره به چاپ رسید و نیز می بایست پشتوانه طلا برابر هفتاد درصد اسکناس های در گردش باشد که بعدها به رقم پنجاه درصد و پس از آن به سی درصد تبدیل شد؛ که در حقیقت هفتاد درصد اسکناس ها بدون پشتوانه بود، که این کار سود سرشاری برای بانک در بر داشت.
واحد پول ایران دوره پهلوی (ریال- قران . تومان)

در سال 1308 شمسی به موجب قانون احاد، با کم شدن ارزش دینار و نیاز به واحد پول ساده و قوی، واحد اصلی پول ایران از دینار به ریال تبدیل گردید. هر صد دینار جدید معادل یک ریال شد و ریال واحد اصلی قرار گرفت و دینار جدید شد پول خرد کمتر از 1 ریال. اما تبدیل واحد پول قدیمی دینار و تومان قدیمی به دینار و ریال جدید برای مردم نامانوس بود و عادت قبلی مردم باقی ماند.

از آنجاییکه 1 ریال جدید با 1 قران سابق برابر بود، مردم بجای ریال ، همان قران را می گفتند. به این ترتیب دینار که کم ارزش شده بود کنار رفت ولی ریال هم رواج کاربردی در زبان معاملات ایرانیان نیافت. در زبان مردم یک ریال (1000 دینار قدیم برابر 100 دینار جدید) را یک قران می گفتند و هر ده ریال (ده قران) را یک تومان. البته واحد پول رسمی دینار به پول خرد کمتر از یک ریال تبدیل شد و ریال قدرتمندتر جای آن را گرفت.

در واقع کوچک ترین واحد پول ایران در آخر دوره قاجار، دینار بود. طبیعتا یک تومان معادل ده هزار دینار یا برابر ده قران بود. سکه اسپانیایی رئال پس از ورود به ایران با نام ریال بر مبنای وزنش، مطابق 5/117 دینار گرفته شده بود اما از آغاز دوران رضاشاه پهلوی سکه های ریال به جای 5/117 دینار به مبلغ 100 دینار (مطابق 1 قران) کاهش داده شدند. بنابراین قران و ریالی که از دوره پهلوی تا امروز به کار می بریم مقداری با مفهوم آن در دوران قاجار متفاوت است.

در سال 1308 خورشیدی به موجب قانون آحاد، پول ایران تغییر یافت و واحد پول به ریال تبدیل گردید.
یک شاهی 50دینار
یک محمودی (صددینار: صنار) 100 دینار
یک عباسی 200 دینار
یک نادری (ده شاهی) 500 دینار
یک قران قاجار 1000 دینار
یک تومان قاجار 10000 دینار
از 1308 به بعد:
یک ریال (واحد رسمی پول ایران) 100 دینار
یک قران (در زبان مردم) 100 دینار
یک تومان (در زبان مردم) 10 قران = 10 ریال = 1000 دینار
بنابراین می بینیم که از سال 1308 به بعد, تومان حتی معنی "ده هزار " را هم به هیچ طریقی نمی دهد یعنی ارتباط معنایی با مفهوم خودش یعنی "ده هزار " را از دست داده و فقط به عنوان یک نام برای 10 ریال به کار رفته است و خالی از معناست.
واحد پول ایران دوره جمهوری اسلامی (ریال . تومان - )

در سال های اولیه پس از انقلاب اسلامی سکه های 1 و 2 و 5 ریالی وجود داشت و به کار می رفت. مردم به آنها 1 قرانی و 2 قرانی و 5 قرانی می گفتند یا طبق سنت برجای مانده از دوره قاجار که هر قران برابر هزار دینار بود می گفتند: دو زاری، پنج زاری یعنی دو هزار یا پنج هزار دیناری!
اما در سال های پس از 1370 سکه های پنج ریالی (پنج قرانی / پنج زاری ) و کمتر از آن به کلی بی ارزش شد و کمترین سکه ای که توسط بانک مرکزی ضرب شد، سکه ی 10 ریالی بود و این سکه، کوچکترین سکه و پول ایرانی شد.

از آنجایی که در زبان مردم، به 10 ریالی، یک تومان گفته می شد بنابراین واحد قران ( هزار/ ازار دینار) که در 1 و 2 و 5 قرانی برجای مانده بود، از زبان مردم به کلی منسوخ شد و به تاریخ پیوست و تومان جای آن را گرفت.

منبع : تبیان