مخترع ساعت

[Almas Parsi]

مخترع ساعت

هیچ یک از ما به درستی نمی تواند بگوید که مخترع اصلی ساعت که بوده است و چه کسی به خود اجازه داده است که به نیابت از سوی بشر زمان را به 24 قسمت مساوی تقسیم کند و هر قسمت آن را به 60 قسمت و هر قسمت از این 60 را به 60 قسمت دیگر.
در طول تاریخ اسامی زیادی به عنوان مخترع نوعی ساعت به ثبت رسیده و خلاصه ای کوتاه از زندگی و تلاش های آنان برای ساخت این ساعت در کنار آن آمده است و نکته جالب اینجاست که هرچه به عقب تر برمی گردیم اشکال اولیه اکثر ساعت ها با همین کاربرد و متناسب با شرایط در آن روزگاران ساخته شده است و کنکاش در این زمینه نشان می دهد که بشر همواره به اشکال مختلف به دنبال «ماهیت» و چیستیزمان بوده است. همان عنصری که سهراب سپهری دست یافتن به جنس آن را برای خود ناممکن دانسته و می گوید:

«من که از بازترین پنجره با مردم این ناحیه صحبت کردم، حرفی از جنس زمان نشنیدم.»

گرچه اشاره اصلی او به حرف هایی بوده است که در زمان او بسیار زده می شده و رنگ و بویی از طراوت و تازگی روزگار او نداشته است باز با این حال می توان سهراب را مثل بسیاری دیگر از جویندگان این راز دست نیافتنی یعنی «زمان» برشمرد.
نظریات زمانی

آنگونه که اخترشناس قرن هشتم هجری قمری در رساله «معماری زمان» خود نوشته «زمان نه آغازی دارد و نه پایانی، قابل تقسیم نیست و آنچه که ما آن را بخش می کنیم تنها در پندار ما اتفاق می افتد.»
داودبن محمود قیصری در نظریات خود درباره زمان می گوید: «انسان در طول تاریخ هیچگاه نتوانسته است به تقسیمی از زمان دست یابد که با رویدادهای کیهانی و طبیعی سازگاری داشته باشد و از همین روست که هزاران گونه تقویم پدید آمده است که هیچکدام هم با تقویم طبیعی همخوانی و سازگاری کامل ندارد.»
آن طور که در کتیبه های بابلی مشاهده شده، پس از کوچ قبیله کاسیان از ایران به «میاندرود» یا همان بین النهرین، شیوه تقسیم زمان یا شبانه روز به 24 ساعت و هر ساعت به 60 دقیقه و هر دقیقه به 60 ثانیه و هر ثانیه به 60 ثالثه بوده است و بر این اساس دست کم از نیمه نخست هزاره دوم پیش از میلاد این روش برای تعیین «وقت» گذاشته شده است. شیوه ای که گویا از نظام شصتگانی شمارش اعداد برگرفته شده که در آن زمان رواج داشته و حتی تا امروز نیز باقی مانده است. از جمله فایده های نظام شصتگانی شمارش اعداد، قابلیت های بیشتر بخش پذیری در میان اجزای این نظام اعداد است و یکی از این قابلیت ها مربوط به عدد 360 است که هر چند در زمان سنجی کاربری چندانی ندارد، ولی در درجه بندی صفحه دایره، سنت دیرین علمی خود را حفظ کرده است و شاید بر این اساس است که این روزها وقتی ما می بینیم که کسی حرف خود را پس می گیرد و از مواضع خود عقب نشینی می کند می گوییم طرف 360 درجه نظرش تغییر کرده است.
و شاید بر این اساس است که هر چه ساعت در 3-2 قرن اخیر ساخته شده است، عقربه هایش حول محور 360 درجه حرکت کرده است و ساعت هایی که از این شیوه برخوردار نبوده اند توفیق کمتری در زمان شناسی توسط مردم داشته اند، گرچه با ایجاد ساعت های دیجیتالی در سال 1962 میلادی حرکت عقربه ها روی مدار 360 درجه صفحه ساعت ها بی معنی و کم کم کمرنگ شد. البته بیش از آن نیز انواع ساعت ها ساخته شد و چند صباحی پا به عرصه وجود گذاشت و پس از آن از رده خارج شد، اما عمر ساعت های عقربه داری که عقربه های آن بر مدار صفحه 360 درجه می گشتند طولانی ترین عمر را در تاریخ «ساعت» داشته است.
انواع ساعت در گذر تاریخ

به طور معمول رسم بر این است که مورخان در این گونه موارد به قدیمی ترین نظریات موجود از مورخان تاریخ چون «هردوت» استناد می کنند، هردوت در این باره نیز مکتوبه ای دارد که در آن به تاریخ ساخت یک نوع ساعت به نام «ساعت آفتابی» اشاره کرده و نوشته است: «قدمت این ساعت ها به 5000 سال قبل از میلاد مسیح برمی گردد.»
او ساخت این گونه وسایل را به سومری ها و کلدانی ها نسبت می دهد، اقوامی که در بین النهرین می زیسته اند. براساس مدارک موجود در موزه ساعت شناسی لندن، نخستین کسی که به محاسبات نظری ساعت های آفتابی توجه کرد و باعث رواج آن شد، «آنکسیماندر» از اهالی ملطیه یونان در قرن ششم پیش از میلاد مسیح(ع) بود. در این دوران ساعت های آفتابی در نقاط مختلف امپراطوری یونان گسترش یافت. خارج از تمدن یونان باستان نیز حدود 340 سال پیش از میلاد، یک ستاره شناس کلدانی به نام «بروسوس» نیز نخستین ساعت آفتابی کروی را طراحی کرد، در این ساعت آفتابی شاخص جذاب درون نیمکره ای واقع شده بود که علاوه بر نشان دادن زمان، بر حسب یک تقسیم بندی 12 ساعته طول روز، بلندی سایه و نیز فصل ها را مشخص می کرد.
سومری ها این نوع ساعت را گسترش دادند و نخستین ساعت های آفتابی عمودی را ساختند که یک شاخص عمودی سایه ای بر صفحه آن می انداخت و تقسیم بندی آن سایه، نشانه هایی از عبور ساعت های روز بود.
ساعت های آفتابی، وسیله ای بود که زمان را با استفاده از مکان خورشید در آسمان می سنجیدند، معمول ترین نوع ساعت آفتابی، از میله ای ساخته شده بود که روی صفحه ای قرار داشت و ساعت های شبانه روز روی آن میله نشانه گذاری شده بود، وقتی مکان خورشید در آسمان عوض می شد، سایه آن میله نیز روی صفحه جابه جا می شد و براساس آن ساعت مشخص می شد.
ساعت میدان ها

در شهرهای بزرگ جهان رسم بر این بوده است که ساعت های آفتابی را در میدان های اصلی نصب می کردند تا مردم در جریان گذران اوقات خود باشند و امروزه این ساعت ها به عنوان نمادهای تمدن در هر یک از شهرهای بزرگ جهان به شمار می آید.
بسیاری از کارشناسان معتقدند که بیشتر ساعت های آفتابی معمولی، زمان ظاهری خورشیدی را نشان می دهند و این زمان با زمانی که در ساعت های رایج می خوانیم، کمی فرق دارد و در طول سال تا حدود 15 دقیقه جابه جا می شود. این ساعت ها تنها چهار روز در طول سال با ساعت های مکانیکی مطابقت دارد (روزهایی مثل 16 آوریل، 14 ژوئن،). این پدیده به این خاطر است که، راستای محور چرخش زمین به دور خود، ثابت نیست و زمین هنگام چرخش به دور خود کمی تاب می خورد، اما ساعت های آفتابی دقیق، همیشه جدول یا نموداری در کنار خود دارد که این اختلاف زمان را در ماه های مختلف برای مخاطبان خود اصلاح می کند، البته برخی دیگر از ساعت های آفتابی پیچیده نیز با خمیده کردن خط ساعت ها روی صفحه خود یا با روش های دیگر، به طور مستقیم، ساعت را درست نشان می دهند.
ساعت آبی، اختراع ایرانیان
ساخت ساعت های آفتابی و ساعت های آبی نشانگر این است که بشر همیشه سعی می کرده برای تعیین اوقات زندگی خود از عناصر طبیعت مثل آب، آفتاب، باد، خاک، گیاه و امثال آن بهره برداری کند.
«کالینستنس» مورخ یونانی که در لشکرکشی قوای اسکندر مقدونی به ایران به عنوان گزارشگر وقایع جنگی همراه اسکندر بوده است و رویدادهای روزانه و مشاهداتش را به طور منظم می نوشته در یادداشتی آورده است: «در اینجا (ایران آن روزگار) در دهکده ها آب را برحسب نوبت به کشاورزان برای زراعت می دهند.»
این مورخ یونانی در ادامه یادداشت خود که بعدها با محاسبات تقویمی معلوم شد متعلق به سپتامبر 326 سال پیش میلاد مسیح(ع) بوده، اضافه کرده است:
«یک فرد از میان آنان انتخاب می شود تا بر زمان نوبت بندی آب نظارت داشته باشد، این فرد در کنار نهر اصلی آب و محل انشعاب آب (بریجه ها) بر سکویی نشسته و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در بدنه آن تعبیه شده است در ظرفی بزرگ تر و پر از آب قرار می دهد که پس از پر شدن ظرف کوچک (یک یا چند بار) که به آهستگی و براساس محاسبات قبلی انجام می شود، آب را قطع و آن را به طرف جوی دیگر کشاورز روانه می کند و این کار دائمی است و این وسیله را ساعت آبی گویند و از نزاع کشاورزان بر سر توزیع آب جلوگیری می کند.»
البته برخی از منابع رسمی هم خبر می دهند که هنوز استفاده از این نوع ساعت آبی در منطقه ای به نام «کاخک» در جنوبی ترین بخش خراسان رضوی رایج است و به آنها ساعت فنجان نیز می گویند. این سند مورخ یونانی بیانگر این است که ایرانیان از دیرباز به وقت و شمارش آن توسط ساعت اعتقاد خاصی داشته اند و به نوعی آن را حلال بسیاری از مشکلات خود می دانسته اند، گرچه عده ای از مورخان نیز این ساعت را متعلق به یونانیان باستان هم می دانند و معتقدند که یونانیان ساعت آبی را اختراع کردند با این تفاوت که آنها ظرف هایی مدرج با سوراخ ریز پر از آب می کردند و آب قطره قطره از سوراخ آنها می چکید و با توجه به خروج آب از آن ظروف، زمان تا حدودی برای آنها معلوم می شد. همین مورخان نوشته اند که یونانیان باستان مخترع ساعت های دیگری مثل «ساعت سایه ای» هم بودند و آنان از میزان سایه یک قطعه چوب عمودی بر یک صفحه افقی زمان را اندازه می گرفتند و شاید بر این اساس است که مردمان امروز نیز وقتی سایه شان کاملا به زیر پایشان می رسد متوجه می شوند که خورشید در وسط آسمان قرار گرفته و ظهر است.
ساعت چینی

در گوشه و کنار صفحاتی از تاریخ مخترعان، از چینی ها نیز به عنوان یکی از مخترعان ساعت در جهان یاد شده است. براساس گزارشی که در یکی از بولتن های تاریخی به ثبت رسیده، آمده است: «در سال 1956 باستان شناسان وسیله ای را از زیر خاک بیرون کشیدند که گذر زمان را نشان می داد و حروف چینی روی آن حک شده بود.» در آزمایش های نخست، این وسیله را به قرن سوم میلاد نسبت دادند که هیچ شکی در آن نبود اما نکته ای که باعث تعجب باستان شناسان شد، این بود که وسیله نشان دادن زمان و ساعت های نخستین را سوئیسی ها تنها سه قرن پیش به صورت مکانیکی اختراع کرده بودند، در حالی که این وسایل کشف شده حکایت از آن داشت که چینی ها حداقل 13 قرن در ساخت ساعت از سوئیسی ها جلوتر بوده اند و نکته عجیب دیگر این که جنس این وسایل زمان سنج، از آلومینیوم ساخته شده بود، در حالی که می دانیم آلومینیوم به صورت آلیاژ و جسم مرکب وجود داشته و در قرن نوزدهم برای نخستین بار به کمک نیروی برق به صورت مستقل و مجزا به دست آمد و اکنون برای باستان شناسان این پرسش مطرح است که چینی ها چگونه شانزده قرن پیش به مکانیزم ساخت ساعت مکانیکی دسته یافته اند و دیگر این که چگونه به فلز آلومینیوم دسترسی داشته اند؟
ساعت های شنی

ساعت های شنی متداول ترین ساعت هایی است که پیش از تولد ساعت های مکانیکی توسط مردم در چند قرن قبل ساخته و استفاده می شد.ساعت های شنی یا ماسه ای، از دو حباب شیشه ای چسبیده به هم تشکیل می شده که میان آن، سوراخ باریکی برای رد شدن شن یا ماسه ریز تعبیه شده بود، شن ها به تدریج از حباب بالا به حباب پایین سرازیر می شد، بعد ظرف را وارونه می کرد و همان عمل تکرار می شد، با معلوم شدن و ثبت تعداد دفعات وارونه شدن ظرف ها و جابه جا شدن شن در حباب ها، حدود تقریبی زمان مشخص می شد.
ساعت های شمعی

ساعت های شمعی نیز در نقاطی که مردم به ساعت های شنی دسترسی نداشتند بیشتر استفاده می شد. یک شمع که دارای بدنه درجه بندی شده بود را روشن می کردند و با سوختن شمع و کوتاه شدن آن زمان را محاسبه می کردند.
ساعت و تحول در زندگی بشر

«لوییس مامفورد» مورخ نامدار غربی که تا سال 1990 نیز زنده بود و در آمریکا می زیست، تحلیل های زیادی درباره محاسبه زمان دارد که نظریات او را اکثر دانشمندان تاکنون پذیرفته اند. او در یکی از معروف ترین کتاب های خود با عنوان «تکنیک و تمدن» تصریح کرده است که تمدن هایی به غیر از تمدن غرب به سطح بالایی از مهارت های تکنیکی دست یافته اند، بدون آنکه از اصول و اهداف علم تکنیک متاثر و آگاه باشند.
«مامفورد» تحلیل جالبی از ساعت و شیوه اختراع آن در قرون وسطی دارد که ضمن آن نشان می دهد که چگونه ساخت ساعت زندگی انسان قرون وسطی را متحول می کند و نقشی انکارناپذیر در پیشرفت دیگر علوم دارد.
با این حال نباید از این موضوع غفلت کرد که اکثر مورخان این موضوع را پذیرفته و بر آن تاکید دارند که ساخت ساعت هایی با فرم نوین از قرن پانزدهم مورد استفاده بوده است، اما حدود شش قرن قبل از میلاد مسیح(ع) بابلی ها- در عصر امپراطوری دوم- چند مورد ساعت ابداعی از خود به جا گذاشته اند که امروز مورد استفاده همه کشورهاست و مرسوم داشتن هفت روز هفته و تعیین عدد پایه 60 برای ساعت از یادگارهای بابلی ها به شمار می رود، چرا که بابلی ها عقیده داشتند به علت این که عدد 60 به اعداد 1، 2، 3، 4، 5، 6، 10، 15، 20 و 30 قابل تقسیم است، آن را عدد پایه در نظر گرفتند و آنها بودند که 60 را مبنای ساعت قرار دادند و تقسیم بندی دایره ای 360 درجه که مضربی از 60 می باشد هم از آثار دانشمندان بابلی است.

منبع : تبیان زنجان