تاریخ علم نجوم در اسلام

[ahmad2015]

مسلمانان بنا به چند دلیل مهم، با اهمیتی خاص به تحقیق دربارة علم نجوم پرداختند و در این راستا به اکتشافات بسیاری دست یافته و کتاب های بسیار با ارزشی نوشتند. دراین علم نیز مثل علوم دیگر، دانشمندان بسیار مشهوری توسط قافلة تمدن اسلامی تحویل جامعة علمی جهان دانش گردید. دلایل عمدة تحقیق مسلمانان در مورد نجوم عبارت بود از:
1-تحریک و ترغیب آیات قران مجید خطاب به دانشمندان وکنجاوی دربارة حقیقت علمی پیدایش جهان، هم چنین تأمل در حرکات ستارگان وخورشید و کرة زمین و ماه واجرام آسمانی.
2-علت یابی از حوادثی مثل کسوف وخسوف که مسلمانان با رویداد آن ها باید واجبات دینی و شرعی، مثل نماز آیات را به جای می آوردند.
3- ترتب بعضی از تکالیف مهم مذهبی مثل نماز، روزه، حج، و شناخت سمت قبله، بر لزوم توجه به شناسایی ماه و خورشید وستارگان و حرکات آن ها، که البته از لحاظ علمی، تأثیر بسیار بنیادینی در تکوینی این رشته داشت.

آری، علم نجوم برای مسلمانان مفهوم عمیق مذهبی داشت، زیرا حرکات حیرت انگیز ستارگان و آفتاب و ماه برای آنان، نشانة آشکار خداوند قادر متعال توانا بود. بی جهت نیست که مسلمانان، مخترع ساعت های دقیق خورشیدی، آبی و مکانیکی شده اند.

جداول دقیق نجومی، مثل: خوارزمی، جدول مأمونی، جدول صائبی، جدول البتانی، و جدول این یونس وغیره، به دست مسلمانان تنظیم و مدت ها بعد مورد استفادة جدول مشهور اروپایی آلفونزو قرار گرفت.

زیگرید هونکه اذعان داشته است: «تاریخ علم، نام 545 نفر از منجمان مسلمان را ثبت کرده است که درهیچ تمدنی وجود ندارد.»

جان برنال اعتراف می کند: «اگر رصدهای اختر شناسی درفرهنگ اسلامی دچار مکث می شد، اختر شناسان رنسانس
نمی توانستند از دانش ها وآگاهی های نهصد سالة پیشینیان خود، بهره مند شوند وکشفیات مهمی که مبنای علوم جدید را تشکیل می دهند، به تأخیر می افتاد و یا اصلا تحقق پیدا نمی کرد.»

باری، درتمدن اسلامی، اولین اسطرلاب را ابواسحق ابراهیم بن حبیب فزاری ساخت وهم او زیجی برپایة سند هند نوشت و با کمک آن، توانست سال های هندی را به سنوات قمری تبدیل کند. درضمن، راجع به حلقه های نجومی و استعمال آن، رساله ای از او باقی مانده است.

دراین میان، ثابت بن قره توانست فاصلة خورشید را از زمین و هم چنین طول سال خورشیدی را محاسبه کند.
البتانی( قرن نهم) نیز کار او را تکمیل کرد و تحقیقات جالبی دربارة ظهور ماه جدید، ماه گرفتگی و دایرة البروج انجام داد.
ابن هیثم نابغه با کمک تجربیات او، توانست قوانین انکسار نور را محاسبه کند. ابن هیثم به لحاظ علمی و تاریخی، یکی ازمعلمین بزرگ اروپا بوده است. کشف مهم او این بود که کرات سماوی – از جمله ثوابت- ازخودشان اشعه نوری دارند و فقط ماه روشنایی خودرا از خورشید می گیرد.

او با کمک این کشف خود، نظریة بطلمیموس واقلیدس را که عقیده داشتند:« علت دیدن چشم، برخورد اشعة خارج شده از چشم به اجسم می باشد.» رد کرد و گفت: شعاع خارج شده از چشم، سبب دیده شدن اجسام نمی شود، بلکه شعاع جسم مورد دید به چشم می خورد و به وسیلة بدنة شفاف چشم (عدسی)، معکوس می شود. او با این کشف خود، تمام دانش یونان قدیم را در مورد نور واژگون کرد. بر این ساس، پایه گذار علوم دقیقه و تجربی، ابن هیثم است، نه گالیه و راجر بیکن و لئوناردوداویچی.

ساخت عدسی و عینک جعبة عکاسی، از دیگر اختراعات اوست. نظریه های او در فیزیک و اپتیک تا دورة جدید از اهمیت بسیار برخوردار بود. کتاب مهم او به نام المناظر، تا مدت ها در اروپا مورد استفادة دانشمندان بوده است.

عبدالرحمن صوفی از دانشمندان قرن دهم، کسی بود که توانست طول و عرض و محل حرکات ستارگان را به طور دقیق محاسبه نماید وآن را درکاتالوگی ثبت کند.

خواجه نصیر الدین طوسی رصدخانة مراغه را ساخت و دانشمندان رابرای تحقیق در آن رصدهای جمع کرد. او بود مثلثات گذشته را تنظیم کرد. کتب مهم او در علم نجوم عبارتند از: تذکرة نصیریه، رسالة معینیه، زیج ایلخانی، مقدمه ای برعلم نجوم،و تحریر المجسطی.

عمربن ابراهیم خیام هم جزو منجمین بود. او در ری رصدخانه ای احداث نمود و تقویم جلالی را نیز تنظیم کرد.
محمد بن موسی خوارزمی زیجی برپایه ای زیج فارسی ساخت و جداول مثلثات جدید را نوشت وبا کمک تنی چند ازدانشمندان دیگر، «فرهنگ جغرافیایی » را تنظیم کرد.

الکندی، اندازه گیری را به وسیله پرگار متداول کرد. هم چنین، وزن مخصوص اجسام مایع را محاسبه کرد و آزمایش هایی درمورد قانون جادیه و سقوط اجسام انجام داد.

ابوریحان بیرونی، پنج قرن قبل از کپرنیک کشف کرد که آفتاب، سبب گردش شب و روز نیست، بلکه خود زمین است که با چرخیدن به دور محور خود و با سیارات دیگر که به دور خورشید حرکت می کنند، باعث پدید آمدن شبانه روز است.

وی خسوف و کسوف سال 1990 میلادی را رصد کرد و مقدار حرکت دورانی ثوابث و سیارات را محاسبه نمود وتوانست آلات وابزار رصدی را نیز به خوبی بسازد.

البتانی از دیگر منجمین و ریاضی دانان مسلمان درقرون سوم و چهارم می باشد که دربارة علم نجوم 42 رساله نوشته است. او دربارة معرفی علم نجوم، در زیج خود بحث هایی کرده و دانشمندان را علاوه بر وسعت گرایی و تعمق، به بلند نظری و تلاش نیز دعوت می کند. وی بود که توانست به کشف حرکت اوج و حضیض نایل شود.

پیشرفت علم نجوم اسلامی، با تدوین گاهنامه ها و تقویم ها و رساله هایی برای یافتن جهت قبله و نظایر این ها، از یک طرف جوابگوی نیازمندی ها مسلمانان شد و از طرف دیگر، یک علم نجوم ریاضی محور فراهم آمد که البته بسیار صحیح ودقیق بود.