دانش آموزان و اوقات فراغت

[سمیه نجفی]

" آدمي در اوقات فراغت خويش ،گاهي بيش از ساير فرصتهاي زندگيش مي آموزد."
(كانت)
توجه به دو واقعيت اهميت اوقات فراغت را مشخص مي کند:
اول اينكه طبق آمار رسمي حدود چهل و دوميليون نفر از جمعيت كشور در محدوده سني نوجواني و جواني (سنین تحصیل) هستند و ديگر اينكه دانش آموزان ما در مقايسه با بيشتر كشورها، از طولاني ترين تعطيلات برخوردارند.از اين رو پاسخ دادن به نيازهاي متنوع جوانان در زمينه اوقات فراغتشان از جنبه اخلاقي و تربيتي اهميت زیادی دارد. شناخت علمي و دقيق اوقات فراغت امكان استفاده بهينه از آن رافراهم مي سازد .
در فرهنگ و انديشه اسلامي .اوقات فراغت با بيهودگي و معطلي و روزمرگي ، سر سازگاري ندارد بلكه فراغت،فرصت مجددي براي تلاش و كوشش بي پايان زندگي است . اوقات فراغت ،ارتباطي منطقي با فلسفه زندگي دارد و در حقيقت زير مجموعه و تابعي ازآن است ؛ چنان که حضرت امام سجاد ‹ع› فرموده اند:
" بارالها ،اوقات فراغت من را در راستاي هدف خلقتم قرار ده"

اوقات فراغت با اوقات رسمي زندگي دانش آموز ارتباط دارد بااين توضيح كه چنانچه وی بتواند از اوقات رسمي خويش به خوبي استفاده كند خواهد توانست از اوقات فراغتش به نحو مطلوب بهره ببرد.
اوقات فراغت مطلوب آثار و پيامدهايي در رشد فکری دانش آموزان دارد كه به برخي از آنها اشاره مي کنم:


- بهره گيري مناسب از اوقات فراغت توان لازم را براي بخشهاي ديگر زندگي به دانش آموز مي دهد ، بنابر این دانش اموزانی که براي اوقات فراغتشان بهتر برنامه ریزی می کنند، بهتر از سایر دانش آموزان به نيازهاي زندگيشان پاسخ مي دهند.
- احساس رضايت دروني ، افزايش شادكامي و موفقیت تحصیلی زماني ميسر مي شود كه دانش آموز بتواند در فرصت مناسبي هيجانات مضر و احساسات منفي و خستگيهاي روحي خويش را تسکین دهد و در پر تو فراغت مطلوب به تعادل و سلامت روان دست يابد.با چنين شرايطي دانش آموز به سهولت مي تواند بر فشار های روحی خویش فائق آيد و آماده تلاش برای رسیدن به قه های موفقیت گردد.
- اوقات فراغت از موثرترين زمان هاي شکوفايي و رشد است زيرا به خاطر فراغت و آسايش انسان، بسياري از اختراعات، ابتکارات و نوآوري در اين اوقات حاصل مي شود.
- رسيدگي به اوقات فراغت دانش آموزان باعث کارآفريني فراگيران مي شود زيرا پس از فارغ التحصيلي مي توانند شغل مورد علاقه خود را انتخاب ، و مشغول به کار شوند. در اين شيوه دانش آموز براساس علاقه خود به فراگيري مهارت مي پردازد و اين امر باعث مي شود که نيروهاي انساني توانمند وارد بازار کار شوند و اين از مزاياي توجه به اوقات فراغت است.

لازم به ذکر است که اوقات فراغت دانش اموزان به ایام تابستان محدود نمی شود بلکه لازم است خانواده ها و مسوولان ذی ربط در تمام طول سال برای اوقات غیر رسمی دانش آموزان برنامه ریزی مدون و مشخصی داشته باشند زیرا با توجه به محدودیت هایی که در زمینه آموزش های مورد نیاز دانش اموزان در طول ساعات رسمی وجود دارد ، پرورش تمام استعدادهای ایشان در طول ساعات رسمی آموزشی وجود ندارد و این مساله ضرورت برنامه ریزی برای اوقات فراغت دانش آموزان را دوچندان می کند.

اینک که ضرورت و اهمیت برنامه ریزی برای اوقات فراغت دانش آموزان معین گردید لازم است نکاتی را در برنامه ریزی برای اوقات فراغت دانش آموزان در نظر داشته باشیم که به برخی از آنها اشاره می کنم :
1- چنانچه براي نوجوانان و جوانان ،برنامه اوقات فراغت تنظيم مي شود شايسته است با مشورت خود آنان چنين برنامه اي تدوين گردد. برای این کار می توان از قبل با مشارکت شورا های دانش آموزی ، نظرات ایشان را در این زمینه جویا شد و در برنامه ریزی لحاظ نمود .
2- هر فعاليت اوقات فراغت لازم است در راستاي علاقه و گرايش آن سنين تنظيم شود. به عبارت دیگر برنامه هایی که برای هر گروه سنی از دانش آموزان که تدوین می شود جدا از دیگر گروه های سنی باشد. به طور مثال برای دانش اموزان دوره ابتدایی ، بیشترین تاکید برنامه های اوقات فراغت بر سرگرم کننده و رشد دهنده بودن آن است در حالی که در دانش اموزان دوره دبیرستان این برنامه بیشتر بر مهارت افزایی و آمادگی برای کنکور تغییر شکل می دهد و تاکید بر آموزش های مورد نیاز برای شروع یک زندگی بزرگسالانه و جدی است.
3- رعايت تنوع روحي نوجوانان و جوانان در طرح و اجراي چنين برنامه اي از عوامل موفقيت آميز بودن برنامه مي باشد زيرا جوانان " تنوع طلب " و " نوگرا " هستند و برنامهاي كه واجد چنين ويژگيهايي باشد .از جاذبه بيشتري براي نسل برخوردار خواهد بود .و در مقايسه با اوقات فراغت بايد از جاذبه بالايي برخوردار باشد. بنابر این پرکردن اوقات فراغت دانش آموز با کلاس های آموزشی، تقویتی و کلاس های آمادگی کنکور برای او بسیار کسل کننده و ملال آور خواهد بود و در واقع اوقات فراغت او را به اوقاتی خسته کننده تر از ساعات درسی بدل خواهد کرد.
4- تشويق نسل جوان به داشتن برنامه اي مفيد و جامع كه شامل ورزش و فعاليتهاي فيزيكي ،كتابخواني براساس يك سير منظم مطالعاتي جبران عقب افتادگيهاي احتمالي آموزشي ،پرورش ذوق،هنر و سليقه هاي متنوع ،آموزش مهرتهاي زندگي اجتماعي ،تعليم دوره هاي مختلف زبان و رايانه ،تقويت مباني ديني و اخلاقي ،مطالعه زندگينامه الگوها و پيشوايان الهي و ساير موارد مفيد و ارزنده باشد ،آنان را در تحقق زندگي متعادل و بالنده ياري خواهد نمود.اما فراموش نشود که فرستادن اجباری دانش آموز به هر کلاس آموزشی برابر است با منزجر کردن او از آن کلاس و سرکوب شدن استعداد های او در آن زمینه.

اما این که آموزش و پرورش چه نقشی می تواند در برنامه های اوقات فراغت دانش اموزان داشته باشد مطلبی است که به آن می پردازم.
گرچه می شنویم که : آموزش و پرورش امکانات و وظايفي براي تحت پوشش قرار گرفتن همه دانش آموزان دربرنامه هاي تابستاني ندارد بنابر اين همه دستگاه ها بايد در زمينه غني سازي اوقات
فراغت دانش آموزان تلاش کنند اما به نظر من با صرف هزینه های کم می توان برنامه های مفیدی برای دانش اموزان تدارک دید ، به نحوی که هم دانش آموز از اوقات خود استفاده مفید ببرد و هم در این میان نتیجه ای از فعالیت دانش آموزان در طول اوقات فراغت ، برای آموزش و پرورش حاصل گردد. برای این منظور چند راه کار به نظرم می رسد که ارائه می نمایم :
1- برگزاری کلاس های آموزش مهارت های فنی و حرفه ای در قبال دریافت هزینه های اندک از دانش آموزان ( درحد پرداخت دستمزد مدرس و هزینه وسایل کارگاه ) : مثل برگزاری کلاس آموزش درودگری برای عموم دانش آموزان در هنرستان هایی که این رشته در طول سال در آنها تدریس می شودو امکانات وفضای آموزشی لازم را دارند. در این زمینه می توان به کلاس هایی چون آموزش رایانه، طراحی و نقاشی، نقشه کشی ساختمان، تعمیرات اتومبیل، برقکاری و سیم کشی ساختمان ، خیاطی، گلدوزی، عروسک دوزی ، عکاسی، مجسمه سازی، سفالگری، مبل سازی، گلسازی ، گرافیک و گرافیک رایانه ، قالیبافی ، معرق کاری، خراطی و منبت کاری و ... اشاره نمود.
2- برگزاری کلاس های کار در قبال آموزش : مثل برگزاری کلاس آموزش نقاشی به این شکل که مدرسه در قبال آموزش دانش آموز کارپایانی دانش آموزان را برای مدرسه نگه می دارد یا در نمایشگاهی به فروش می رساند و درآمد آن را صرف مدرسه می کند و یا این که از آنها می خواهد که دیوار های مدرسه را نقاشی و زیبا سازی کنند .برای تهیه لوازم مورد نیاز آموزش بنا به صلاحدید مدرسه می توان تهیه وسایل را به عهده هنرجو گذاشت و یا این که از هزینه مدرسه تهیه نمود. در این زمینه می توان به کلاس های زیر اشاره نمود:
خیاطی: دوخت لباس فرم مدارس
نجاری : ساخت لوازم چوبی مدارس و حتی منازل و تعمیر و باز سازی لوازم چوبی مدارس دیگر
صنایع دستی( معرق کاری- خراطی و منبت کاری- سوزن دوزی- سبد بافی- سفالگری- قالیبافی و...)
نقاشی( روی سفال، چوب، مقوا، بوم، چرم، پارچه و....): با پذیرش سفارش و یا به صورت ازاد
مجسمه سازی و حجم سازی: ساخت تندیس ها و مجسمه های کوچک و بزرگ به منظور زیبا سازی فضای داخلی و خارجی مدارس
هنرهای خانگی(روبان دوزی، مکرومه بافی،قلاب بافی،رودوزی البسه،تزیینات لوازم منزل،گلسازی و...)
عروسک دوزی
گرافیک و گرافیک رایانه: طراحی آرم و مهر مدارس و یا شرکت ها، طراحی پوستر و نشریه دیواری برای مناسبت های مختلف برای مدارس دیگر و حتی اداره اموزش و پرورش، طراحی بسته های هدایا برای سفارشات و یا به صورت آزاد برای فروش ، پذیرش چاپ روی پارچه و لباس برای مدارس دیگر و یا حتی ادارات دیگر و ....
4- ایجاد فضاهای پژوهشی در مدارس: تبدیل کارگاه های کامپیوتر مدارس به کافی نت برای دانش آموزان محقق و پژوهشگر ، قرار دادن امکانات آزمایشگاهی مدارس( فیزیک، شیمی، زیست شناسی، نجوم و ....) در اختیار این دانش آموزان، سامان دهی کتابخانه های مدارس و پذیرش عضو از سایر مدارس جهت استفاده از کتاب های مفید ، برگزاری کلاس های روش تحقیق و پژوهش برای این گروه از دانش آموزان در قبال دریافت هزینه های کم
5- برنامه ریزی جهت ورزش در اوقات فراغت با هماهنگی تربیت بدنی: هماهنگی آموزش و پرورش با تربیت بدنی جهت برگزاری کلاس های ورزشی نیمه بها و برگزاری مسابقات ورزشی تابستانی
6- برگزاری کلاس ها و برنامه های فرهنگی هنری و سرگرم کننده: تدوین و برنامه ریزی جهت برگزاری برنامه های هنری تئاتر ، موسیقی، شب شعر و نمایش فیلم و نیز محافل انس با قرآن و احکام با همکاری اداره آموزش و پرورش و اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی و تقسیم هزینه ها و درآمدها
7- برگزاری همایش های خانواده و نوجوانان: دعوت از نوجوانان و خانواده های آنها برای شرکت در همایش ها ی بحث درباره مسائل نوجوانان، آموزش های یک یا چند روزه نوجوانان درباره مهارت های زندگی ، بررسی مسائل روز نوجوانان ، آموزش های یک یا چند روزه خانواده ها برای آشنایی آنها با نحوه کنترل نوجوانان و نحوه برخورد با مسائل مربط به ایشان و ....
8- برگزاری اردو: برگزاری اردو هایی به منظور های خاص برای دانش آموزان مثل اردوی یک روزه برای پاکسازی تفرج گاههای اطراف شهر از زباله ها یا اردوهای آشنایی با مکان های تاریخی درگز با برگزاری مسابقات فیلم کوتاه ، عکس، نقاشی، مقاله و تحقیق درباره آن مکان
9- برگزاری کلاس های تقویتی با رویکرد کلاس های مجهز به وسایل کمک آموزشی : تهیه وسایل کمک اموزشی برای دروس مهم و مشکل و برگزاری کلاس های تقویتی با مدرسان مجرب با شیوه های نوین تدریس برای دانش آموزان در قبال دریافت هزینه های اندک و یا به صورت رایگان برای دانش آموزان ممتاز در هر رشته درسی
10- برگزاری کلاس های آمادگی کنکور: برگزاری کلاس های آمادگی کنکور برای دانش آموزان دبیرستانی در مدارس با استفاده از بهترین مدرسان سطح شهر در قبال دریافت هزینه های اندک و یا به صورت رایگان برای دانش آموزان ممتاز در هر رشته درسی

فرجام
فرجام این که آموزش و پرورش می تواند سهم بزرگی در پرکردن بهینه اوقات فراغت دانش اموزان نه تنها در تابستان بلکه در تمام طول سال داشته باشد به شرط آن که اولا" در آغاز هر سال تحصیلی برای تمام طول سال برنامه ریزی کند و نه در خرداد ماه ، و دوما" رایزنی های لازم را با سایر وزارتخانه ها و سازمانها یی که می توانند در بهتر پرکردن این اوقات موثر باشند انجام دهد .


يك معلم