آرامبخش های معنوی

[نارون1]

انسان معاصر درگير مسایل بسيارى است كه براى از بين بردن يا تخفيف دادن آنها، از ابزار مختلفى سود مى‏جويد. از جمله راهكارهايى كه از دوران گذشته براى انسان مطرح بوده است، پناه بردن به قدرت لايزال الهى است.


به گزارش شفقنا، سيد اسماعيل موسوى در شماره ی 97 هفته نامه ی پگاه حوزه نوشت: اين موضوع اكنون به نحو ديگرى درديدگاه‏هاى روان‏شناسى وروانپزشكى مورد توجه قرار گرفته است.

امروزه مكاتب درمانى مختلف، روانشناسان، روانپزشكان، مشاوران وعلماى تعليم وتربيت‏به نحوى از انحا سعى مى‏كنند كه به انسان سرگشته معاصر تفهيم كنند كه راه حل مشكلات روحى و روانى را مى‏توان در دستورهاى دين يافت. دراين مقاله هدف اين است كه به مكانيزم‏هاى تخفيف دهنده و درمانى منبعث از دين ونهايتا نماز اشاره شود. در اين راه از يافته‏هاى تحقيقات و پژوهش‏هاى جديد بهره گرفته‏ايم.

رفتار مذهبى يكى از رفتارهاى پيچيده انسانى است كه كم‏تر مورد توجه روان شناسان قرار گرفته است; البته بوده‏اند انديشمندان و پژوهشگرانى كه به نقش مذهب درسلامت روح و جسم اشاره داشته‏اند.

راش، جيمز، يونگ، فرانكل و فروم هر كدام به نوبه خود اهميت رفتارها و اعتقادات مذهبى را يادآور شده‏اند; اما قسمت عمده روان‏شناسى، نسبت‏به اين امر بى تفاوت بوده و بسادگى از كنار آن گذشته است.

بسيارى از فرهنگ‏ها افزون بر درمان‏هاى پزشكى كلاسيك، روش‏هاى سازمان‏يافته‏اى براى مقابله با بيمارى‏هاى بدنى و روانى انسان دارند. در اين طريق همواره ايمان و اعتقاد مذهبى داراى اهميت‏بوده و درمان مبتنى بر ايمان به خداوند به عنوان نيروى فوق طبيعت، سابقه‏اى ديرينه دربين پيروان مذاهب گوناگون داشته است.

سيرى در متون ادبى و عرفانى ايران نيز نشان مى‏دهد كه از ديرباز شاعران و عرفاى ايرانى به اين موضوع توجه داشته‏اند. حافظ، غزلسرا و عارف نامى، ضعف حكمت رادر گشودن معماى زندگى، اين گونه بيان مى‏كند :

سخن از مطرب و مى گو و راز دهر كم‏تر جو

كه كس نگشود و نگشايد به حكمت اين معما را

يا در شاهنانه فردوسى آمده است:

ز دانش نخستين به يزدان گراى

كه اويست جان تو را رهنماى

تو را دين و دانش رهاند درست

در رستگارى ببايدت جست


گر چه درمان بيمارى‏هاى جسمى وروانى در پزشكى امروز، مبتنى بر استفاده از روش‏هاى مرسوم پزشكى فيزيكى و شيوه‏هاى متداول روان درمانى است و بيشترين تاكيد بر اين روش‏ها در كتب آموزشى مشاهده مى‏شود، بررسى‏هاى بين فرهنگى كه به وسيله روان شناسان، روان پزشكان و مردم‏شناسان انجام شده است، نشان مى‏دهد كه رابطه ايمان و اعتقاد مذهبى با سلامت جسم وروح نه تنها در جوامع شرقى، كه در ميان پيروان مذاهب سراسر جهان، موضوعى اثبات شده است. پس مى‏توان از اين عامل در جهت‏بهبود اختلالات روانى و جسمانى سود جست.

امروزه مى‏دانيم كه بروز بيمارى صرفا تحت تاثير عوامل فيزيكى قرار ندارد و جسم و روان هر دو در بروز بيمارى مؤثرند و اين نكته، رشد رشته جديدى در روان‏شناسى، تحت عنوان «بهداشت روانى‏» رادر پى داشته است كه هر روزه بر ابعادش افزوده مى‏شود.

اين رشته كاربردى روان‏شناسى در سه حوزه پيش‏گيرى، تشخيص و درمان اختلالات روانى مطرح است. از بين مفاهيم موجود در بهداشت روانى، دو عنوان «فشار روانى‏» و «شيوه‏هاى مقابله با آن‏» از اهميت‏بيشترى بر خوردار است كه در سال‏هاى اخير، روانشناسان به صورت گسترده‏اى آنها را مورد تحقيق و پژوهش قرار داده‏اند.

روانشناسان اين حوزه اصرار زيادى به وجود رابطه بين ذهن و بدن دارند كه پيش از آنها در بحث‏هاى فلسفى مطرح بوده است. بشر، طى قرن‏ها به اين نتيجه رسيده است كه وجود او، جوهر هستى يا قوه باطنى است كه حوزه عملش، داخل مرزهاى فيزيكى بدن ماست.

رابطه بين جسم وروح را مى‏توان به رابطه ساختمان و پايه‏هاى آن تشبيه كرد. هر چند كه پايه‏هاى بنا در زير زمين نهفته است، ولى مهم‏ترين و ضرورى‏ترين بخش ساختمان و نگه‏دارنده آن به شمار مى‏آيد. به همين ترتيب، روح نيز بخش زيربنايى يك موجود زنده است كه جسم بر آن تكيه دارد.

ترديدى نيست كه پزشكى نوين پيشرفت‏هاى زيادى كرده، سير شتابانى نيز در دستيابى به دقيق‏ترين روش‏ها براى درمان بيماران دارد. فناورى جديد پزشكى با پيچيده‏ترين ابزار به كمك پزشكان آمده است.
آخرين روش‏هاى تشخيصى، جراحى و طبى از يك سو و شيوه‏هاى دقيق روان درمانى مبتنى بر تازه‏ترين يافته‏هاى روان شناختى از سوى ديگر، براى درمان و كاستن دردهاى جسمانى و روانى انسان به كارگرفته مى‏شود. با اين حال انسان دردمند در چنگال بسيارى از بيمارى‏ها اسير مانده و اين پيشرفت‏ها گره‏گشاى مشكلات بشر نيست.

از آن جا كه بينش و اعتقاد انسان به مذهب و ايمان به اصول الهى در بهبود سير بيمارى، كاستن درد و رنج وافزايش تحمل عوارض بيمارى، نقش تعيين‏كننده دارد، به كارگيرى اين نيروهاى بالقوه وارزشمند، داراى اهميت است. تاثير اين عامل در پيش‏گيرى از مسائل ومشكلاتى از قبيل خودكشى، اعتياد به موادمخدر، بزهكارى، طلاق وافسردگى، در تحقيقات فراوانى تاييد شده است.

به طور كلى مى‏توانيم بگوييم كه در بررسى‏هاى انجام شده، مداخلات مذهبى در كاهش اضطراب وتحمل فشارهاى روانى را ثابت مى‏كند. رابطه‏بين مذهبى بودن با كاهش اضطراب وناراحتى‏هاى روانى درمطالعات همه گيرشناسى موردبررسى قرار گرفته وتاييد شده است.

وجود فشارهاى روانى، امنيت وآرامش فرد رابه مخاطره مى‏اندازد وعدم وجود امنيت وآرامش نيز به نوبه خود فشار روانى راتشديد مى‏كند. اين دور باطل بايد درجايى متوقف گردد و آن ايجاد آرامش وبرقرارى امنيت است.

اعتقاد دينى ومذهبى نيز براين امر اصرار دارد; يعنى امنيت فرد را تضمين كرده، به وى آرامش مى‏دهد. به يقين افرادى كه پيوندى استوارومحكم باپروردگارخويش برقرار ساخته‏اند، هرگز دربرابر تند باد حوادث، آرامش روحى - روانى خود را از دست نمى‏دهند وبه مراتب پايين‏تر تنزل نمى‏كنند; درحالى كه گروه‏هاى ديگر، خيلى زود دچار پريشانى واضطراب مى‏شوند.

بنابراين زمانى كه دل از ياد خدا غافل مى‏شود وخود را در منجلاب امور فانى مى‏اندازد، مستعدترين زمان براى از بين رفتن آرامش وايجاد انواع گوناگون بيمارى‏هاى روانى است. انسان مؤمن هيچ گاه مضطرب نيست; چرا كه فرد مضطرب فردى است كه از حوادث ناگوار آينده بيمناك است; درحالى كه فرد مؤمن به علت پناه بردن به خداوند وانجام فرايض و عبادات، بر مشكلات فائق آمده، احساس اضطراب ندارد.



سازوكارهاى بازدارنده‏دين دربرابرفشار روانى

به نظر مى‏رسد كه دين حداقل با دو وسيله بازدارنده، به مقابله بافشار روانى مى‏رود:

1. آرام سازى ; 2. تخليه هيجانى.


1. آرام سازى.

امروزه از جمله تكنيك‏هاى درمانى براى مشكلات روانشناختى، استفاده از تكنيك آرام‏سازى است. دراين روش، فرد بايد تلاش كند تا به حالتى آرام وعارى از فشار دست‏يابد. بدين منظور روش‏هاى مختلفى ابداع شده است. دريكى از اين روش‏ها كه «آرامش‏آموزى‏» نام دارد، فرد ياد مى‏گيرد كه عضلات مختلف خود را منقبض كند وبعد آرام سازد.

به كمك تمرينات مداوم با اين روش مى‏توان در وقت هجوم فشارهاى روانى، آرامش لازم رابه دست آورد وبه طريق مناسبى با آن مقابله كرد. به نظر مى‏آيد آنچه در لايه زيرين اين روش وجود دارد، اندكى خودشناسى است. بدين معنى كه فرد توجه وتمركز خود رابه وجود خود معطوف مى‏سازد تا بتواند آن را دراختيار بگيرد و به مقابله با فشار روانى بپردازد. اما آنچه در آرام سازى دينى موجود است، بسيار ژرف‏تر وعميق‏تر از اين گونه آرام‏سازى هاست. دين كه مربوط به ژرفاست، قهرا آرام ساز است.

اولين مفهوم متبلور در واژه آرام، لطافت آن است; نوعى ملايمت ونرمى كه با لطافت ونرمى روح آشناست. انسان با داشتن اين وجه، آرام و مطمئن است وايمان دارد. ايمان نيز عبارت است از توكل واعتقاد كامل به خداوند كارساز، و اين مقامى است از كمال ومعرفت انسانى. زيرا انسان هر اندازه خدا رابشناسد واز قدرت ورحمت وحكمت او آگاه گردد، وابستگى‏اش به ذات بى همتاى خداوند زيادتر مى‏شود. كسى كه به درجاتى از توكل مى‏رسد، هرگز ياس ونوميدى به خود راه نمى‏دهد. او دربرابر مشكلات وحوادث سخت، احساس ضعف وزبونى نمى‏كند ومقاوم است. همين ايمان وتوكل، چنان قدرت روانى و روحى به انسان مى‏دهد كه مى‏تواند بر سخت‏ترين مشكلات پيروز شود.

بنابراين راه چاره را بايد در امنيت‏خاطر، اطمينان قلبى وتوكل به خدا جست. اين امر به درجه ايمان افراد بستگى دارد وخداوند متعال با تاكيد تمام درسوره رعد، آيه 28، مى‏فرمايد: «دل آرام گيرد با ياد خداى‏». همين مسئله درانديشه بسيارى از متفكرين معاصر نيز وجود دارد. آنها معتقدند كه بسيارى از مشكلات انسان معاصر، اساسا مربوط به نياز او به دين و ارزش‏هاى معنوى است .

آرنولد توين‏بى مى‏گويد: «بحرانى كه اروپاييان در قرن حاضر دچار آن شده‏اند، اساسا به فقر معنوى آنان بر مى‏گردد.» وى معتقد است: «تنها راه درمان اين فروپاشيدگى اخلاقى كه غرب از آن رنج مى‏برد، باز گشت‏به دين است‏». در همين زمينه است كه بنيامين راش پدر روانپزشكى امريكا مى‏گويد: «دين آن قدربراى پرورش وسلامت روح آدمى اهميت دارد كه هوا براى تنفس‏». با اين تفاسير مى‏توان گفت كه اصولا ايمان تاثير بسزايى درايجاد احساس آرامش وامنيت در انسان دارد.

2. تخليه هيجانى. يكى از جنبه‏هاى ارزنده و مهم نهادهاى مذهبى، وابستگى روحانى شديدى است كه پيروان يك مذهب به پايه‏هاى اصول اعتقادى آن دارند; به طورى كه خالصانه وآگاهانه به آن عشق ورزيده، دستورهاى آن را تعبدا اجرا مى‏كنند. يكى از مصاديق اين عشق واعتقاد خالصانه را مى‏توان در زيارتگاه‏ها و قبور ائمه از جمله مشهد مقدس مشاهده كرد.

دراين مكان مقدس، همه ساله زائران بسيارى اعم از پير و جوان سر از پا نشناخته و نيازمند، معتقد، خالص، مملو از هيجانات و احساسات مذهبى گرد حرم مطهر تجمع مى‏كنند و به جز دعاهايى كه به صورت گروهى يا فردى خوانده مى‏شود، اكثر زوار محكم به ضريح چسبيده، آن را مى‏بوسند و در آغوش مى‏كشند و امام را با تمام آرزوها و غم و غصه‏هاى خود مورد خطاب قرار مى‏دهند وبه يارى مى‏طلبند.

اثرات روانى برقرارى چنين ارتباطى با امام وآزاد شدن هيجاناتى كه همراه دعا ونيايش ايجاد مى‏شود، به وضوح درحالت روانى ورفتارى فرد مؤمن مشهود است. اثرات روانى چنين عمل مذهبى در افراد مختلف، متفاوت است. رهايى روانى بعد از اين نوع ارتباط با امام موضوعى واقعى است واين تجربه اغلب با علاقه، وفادارى وخلوص نيت فرد ارتباط دارد. بديهى است كه از نظر شيعه غير از برداشت‏هاى فوق، نكات واهداف عميق‏ترى نيز در زيارت عتبات متبركه نهفته است.



نماز و مسئله آرامش‏بخشى و تخليه هيجانى

نماز ازجمله عباداتى است كه درايجاد حالتى از آرام‏سازى كامل، آرامش روان وآسودگى عقل درانسان نقش اساسى دارد. حالت آرام‏سازى وآرامش روانى ناشى از نماز از نظر روان‏شناسى و بهداشت روانى حايز اهميت است.

دكتر «توماس هايسلوپ‏» مى‏گويد: «مهم‏ترين عامل آرامش‏بخشى كه من در طول سال‏هاى متمادى تجربه ومهارتم در مسائل روانى بدان پى برده‏ام، همين نماز است. » پيامبر اكرم (ص) نيز هنگام فرارسيدن اوقات نماز مى‏فرمودند: «اى بلال ما رابا اذان به آرامش برسان.»

علاوه بر اين شخص مؤمن پس از نماز به دعا ونيايش به درگاه بارى تعالى (تعقيبات نماز) مى‏پردازد كه اين خود به تداوم آرامش روانى، براى مدتى پس از نماز كمك مى‏كند. آشكار كردن مشكلات و مسائل خود در درگاه خدا وطلب يارى از او، در كاهش اضطراب وناراحتى فرد بسيار مؤثر است; چراكه روانشناسان معتقدند ياد آورى و باز گويى مشكلات به وسيله شخص، موجب كاهش شدت اضطراب وتخفيف ناراحتى‏ها ومشكلات مى‏شود.