ماجراي تغيير قبله از بيت المقدس به سوي کعبه

[هستی..]

إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًي لِّلْعَٰلَمِينَ(96)
در حقيقت نخستين خانه اي كه براي [عبادت] مردم نهاده شده همان است كه در مكه است و مبارك و براي جهانيان [مايه] هدايت است(96سوره ی ال عمران)


ماجراي تغيير قبله از بيت المقدس به سوي کعبه

در سوره ي مباركه ي بقره آيه 142 و چند آيه بعد به يكي از تحولات مهم تاريخ اسلام كه موجي عظيم در ميان مردم به وجود آورد اشاره مي كند. پيامبر اسلام(صلي الله عليه و آله ) مدت سيزده سال پس از بعثت در مكه و چند ماه بعد از هجرت در مدينه به امر خدا به سوي «بيت المقدس نماز مي خواند، ولي بعد از آن قبله تغيير يافت و مسلمانان مأمور شدند به سوي «كعبه» نماز بگذارند. در اينكه مدت عبادت مسلمانان به سوي بيت المقدس در مدينه چند ماه بود مفسران اختلاف نظر دارند، از هفت تا هفده ماه ذكر كرده اند، ولي هر چه بود در اين مدت مورد سرزنش يهود قرار داشتند چرا كه بيت المقدس در اصل قبله ي يهود بود، آنها به مسلمانان مي گفتند: شما از خود استقلال نداريد و به سوي قبله ي ما نماز مي خوانيد، و اين دليل بر حق بودن ماست. اين گفتگوها براي پيامبر اسلام و مسلمانان ناگوار بود، آنها از يكسو مطيع فرمان خدا بودند، و از سوي ديگر طعنه هاي يهود از آنها قطع نمي شد، براي همين جهت پيامبرعظيم الشأن شبها به اطراف آسمان مي نگريست، گويا در انتظار وحي الهي بود.

مدتي از اين انتظار گذشت، تا اينكه فرمان تغيير قبله صادر شد . در حالي كه پيامبر دو ركعت نماز ظهر را در مسجد «بني سالم» به سوي بيت المقدس خوانده بود جبرئيل مأمور شد بازوي او را گرفته و روي او را به سوي كعبه بگرداند.⁽¹⁾
يهود از اين ماجرا سخت ناراحت شدند و طبق شيوه ي ديرينه ي خود به بهانه جوئي و ايراد گيري پرداختند. آنها قبلا مي گفتند: ما بهتر از مسلمانان هستيم، چرا كه آنها از نظر قبله استقلال ندارند و پيرو ما هستند، اما همين كه دستور تغيير قبله از ناحيه خدا صادر شد زبان به اعتراض گشودند چنانكه قرآن در آيه ي مورد بحث مي گويد:"مردم سفيه بيخرد خواهند گفت چه موجب آن شد كه مسلمين از قبله اي كه بر آن بودند(بيت المقدس) روي به كعبه آورند بگو اي پيغمبر مشرق و مغرب خدايراست و هر كه را خواهد او به راه راست هدايت كند."
(سوره ي مباركه بقره، آيه 142)
بعد از تغيير قبله يهوديان اظهار مي داشتند كه چه عاملي باعث شده كه مسلمانان از قبله ي پيشين انبياء اعراض نمايند،پس يا كارسابقشان باطل بوده و يا كار فعلي آنان اشتباه است.خداوند در آيه ياد شده جواب آنها را چنين ميدهد كه همه جا مربوط به خداست و به هر كجا او دستور دهد،بايد بدان سو نماز خواند ونقطه خاصي بدون دستورالهي داراي شرافت ذاتي نيست.
همان گونه (كه قبله شما يك قبله ميانه است) شما را نيز امت ميانه اي قرار داديم (كه در حد اعتدال كه ميان افراط و تفريط هستيد) تا گواه بر مردم باشيد و پيامبر هم گواه بر شما و ما آن قبله اي را كه قبلا بر آن بودي تنها براي اين قرار داديم كه افرادي از پيامبر پيروي مي كنند از آنها كه به جاهليت باز مي گردند مشخص شوند، اگر چه اين جز بر كساني كه خداوند آنها را هدايت كرده دشوار بود (اين را نيز بدانيد كه نمازهاي شما در برابر قبله ي سابق صحيح بوده) و خدا هرگز ايمان (نماز) شما را ضايع نمي گرداند، زيرا خداوند نسبت به مردم رحيم و مهربان است. ( سوره مبارکه ي بقره آيه 143 )
فلسفه تغيير قبله

در آيه ي مورد بحث به قسمتي از فلسفه و اسرار تغيير قبله اشاره شده است. نخست مي گويد: همانگونه (كه قبله شما يك قبله ميانه است) شما را نيز يك امت ميانه قرار داديم.امتي كه از هر نظر در حد اعتدال باشد، نه كندرو و نه تندرو، نه در حد افراط و نه تفريط، الگو و نمونه.

اما چرا قبله ي مسلمانان، قبله ي ميانه است زيرا مسيحيان تقريباً به سمت مشرق مي ايستادند به خاطر اينكه بيشتر ملل مسيحي در كشورهاي عربي زندگي مي كردند و براي ايستادن به سوي محل تولد عيسي كه در بيت المقدس بود ناچار بودند به سمت مشرق بايستند و به اين ترتيب جهت مشرق قبله ي آنان محسوب مي شد ولي يهود كه بيشتر در شامات و بابل و مانند آن به سر مي بردند رو به سوي بيت المقدس كه براي آنان تقريباً در سمت غرب بود مي ايستادند، و به اين ترتيب نقطه ي غرب قبله آنان بود.
اما «كعبه» كه نسبت به مسلمانان آن روز (مسلمانان مدينه) در سمت جنوب و ميان مشرق و مغرب قرار داشت يك خط ميانه محسوب مي شد.
سپس به يكي ديگر از اسرار تغيير قبله اشاره كرده مي گويد:
«ما آن قبله اي را كه قبلا بر آن بودي (بيت المقدس) تنها براي اين قرار داديم كه افرادي كه از رسول خدا پيروي مي كنند از آنها كه به جاهليت باز مي گردند باز شناخته شوند»
يكي ديگر از علل مهم تغيير قبله مي تواند اين مسأله باشد ،از آنجا كه خانه ي كعبه در آن زمان كانون بتهاي مشركان بود، دستور داده شد مسلمانان موقتاً به سوي بيت المقدس نماز بخوانند و به اين ترتيب صفوف خود را از مشركان جدا كنند.
اما هنگامي كه به مدينه هجرت كردند و تشكيل حكومت و ملتي دادند و صفوف آنها از ديگران كاملا مشخص شد، ديگر ادامه ي اين وضع ضرورت نداشت در اين هنگام به سوي كعبه ، قديمي ترين مركز توحيد و پر سابقه ترين كانون انبياء باز گشتند.
بديهي است هم نماز خواندن به سوي بيت المقدس براي آنها كه خانه ي كعبه را سرمايه ي معنوي نژاد خود مي دانستند مشكل بود، و هم باز گشت به سوي كعبه بعد از بيت المقدس بعد از عادت كردن به قبله ي نخست.
مسلمانان به اين وسيله در بوته ي آزمايش قرار گرفتند، تا آنچه از آثار شرك در وجودشان است در اين كوره داغ بسوزد، و پيوندهاي خود را از گذشته شرك آلودشان ببرند و روح تسليم مطلق در برابر فرمان حق در وجودشان پيدا گردد.
اصولا همانگونه كه گفتيم خدا مكان و محلي ندارد، قبله رمزي است براي وحدت صفوف و احياي خاطره هاي توحيدي، و تغيير آن هيچ چيز را دگرگون نخواهد كرد، مهم تسليم بودن در برابر فرمان او و شكستن بتهاي تعصب و لجاجت و خودخواهي است.

يكي ديگر از مواردي كه در مورد تغيير قبله بايد به آن اشاره كرد اين است كه پيامبر اكرم ( صلي الله عليه و آله) وقتي كه در مدينه بودند چون مي خواستند صفوف مسلمين از مشركان كه به كعبه اهتمام مي ورزيدند جدا گردد، لذا به بيت المقدس متوجه شدند و همين كه به مدينه آمدند، در مرحله اول به طرف بيت المقدس نماز خواندند، ولي خواستار تغيير قبله شدند كه اين امر به واسطه اين بود كه يهوديان مسئله قبله را به عنوان دستاويزي قرار داده بودند و از اين امر سوء استفاده مي كردند و اين در حالي بود كه يهود و نصارا در كتابهاي ديني خود خوانده بودند كه پيامبري خواهد آمد كه به دو قبله نماز مي خواند، همچنان كه قرآن نيز به اين مساله اشاره دارد.


پي نوشت :
1. مجمع البيان، ج1، ص223
منابع:

1. قرآن كريم / سوره بقره
2. تفسير نمونه، جلد اول / زير نظر آيت الله مكارم شيرازي
3. سايت حوزه
4. تاريخ سياسي اسلام(1)/ سيره ي رسول خدا (ص) / رسول جعفريان/ نشر الهادي/ تابستان 87
منبع:سازمان تبلیغات اسلامی