حقیقت فرشتگان

[نارون2]

تعداد و اصناف فرشتگان
تعداد فرشتگان الهی به قدری زیاد است که به هیچ وجه قابل مقایسه با تعداد انسان‌ها نیست. البته آنها دارای مراتب و مقام‌های مختلفی هستند. بعضی از آنها در پیشگاه خداوند دارای رتبه‌ای بالاتر از بعضی و بعضی پایین‌تر از بعضی دیگر هستند. ملاصدرا فرشتگان را به اعتباری در هشت صنف می‌شمارد:
۱. حامل و بردارندگان عرش؛ ۲. فراگیرندگان اطراف عرش خداوندی؛ ۳. بزرگان از فرشتگان؛ ۴. فرشتگان بهشت؛ ۵. فرشتگان گماشته بر آتش جهنم؛ ۶. گماشته بر انسان‌ها؛ ۷. نویسندگان اعمال؛ ۸. گماشته شده بر احوال این جهان.
بعضی نیز فرشتگان را منحصر در سه طبقه دانسته‌اند: ۱. ملائکه زمینی؛ ۲. ملائکه آسمان‌ها و این دو دسته تدبیرکنندگان امرند؛ ۳. حاملین عرشند.

[نارون2]

۳. خدمتگزاری اهل بیت: و دوستان ایشان
فرشتگان اگرچه موجوداتی پاک و قدسی هستند، لکن در برابر انبیا به خصوص رسول خدا۶ و ائمه معصومین: و اولیای الهی سر تعظیم فرو می‌آورند. لذا گفتنی است که جمیع فرشتگان خدمتگزاران اهل بیت: و رسول خدا۶ و شیعیان آنها هستند.

۴. شاهدان و کاتبان اعمال
خداوند تبارک و تعالی منبع فیض است و خلقت فرشتگان و گماردن چند فرشته را بر انسان و مأمور نمودن آنها برای حفظ اعمال و کردار انسان خود لطفی است از جانب او. فرشتگان نگهبان یعنی دو فرشته‌ای که خداوند مراقب انسان قرار داده همیشه همراه انسان هستند و لحظه‌ای از او جدا نمی‌شوند، مگر پس از مرگ. همانطور که خداوند می‌فرماید: «وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحافِظينَ* كِراماً كاتِبينَ* يَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ» ؛ «البته از جانب خداوند محافظان و نگهبانانی بر شما گمارده شده‌اند، محافظانی که در پیشگاه حق محترم و مکرّمند و پیوسته اعمال شما را می‌نویسند و از آن چه می‌کنند باخبرند»
منظور از حافظین، فرشتگانی هستند که مأمور حفظ و نگهداری اعمال انسان‌ها هستند. و از آنها به رقیب و عتید یاد شده است.
علاوه بر فرشتگان مذکور، فرشتگان دیگری نیز مأمور ثبت می‌باشند از جمله:
۱. نویسندگان شب و روز ۲. نویسندگان اعمال خاص
حکمت‌هایی که وجود دو فرشته را اقتضا کرده‌اند عبارت‌اند از:
الف) ثبت اعمال باعث ترک معصیت می‌شود؛ ب) اتمام حجت با نوشتن اعمال؛ ج) فرق میان قضاوت در دنیا و آخرت یعنی: (در دنیا حکم قاضی اجرا خواهد شد، هرچند محکوم نپذیرفته باشد. اما در آخرت، پس از اثبات اینکه مستحق عذاب است، حکم جاری می‌شود و به همین خاطر خدا گواهان بسیاری می‌آورد) د) ثبت اعمال باعث شادی نیکوکاران و اندوه‌کاران می‌شود.

[نارون2]

۵. حافظان انسان
بدون تردید انسان در زندگی خود در معرض آفات و بلاهای بسیاری می‌باشد. با اندکی تأمل در این مسائل می‌یابیم نیروی محافظی وجود دارد که ما را در برابر این حوادث حفظ می‌کند، و هم‌چون سپری از پیش رو و پشت سر محافظ و نگه‌دار ما هستند، از آنجا که پروردگار مهربان بهترین نگهبان می‌باشد گروهی از فرشتگان را مأمور نگهداری انسان قرار داده است. آنجا که می‌فرماید: «لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ» ؛ «برای او (انسان) نگهبان‌هایی در پیش روی و پشت سر وجود دارد که او را بر حسب امر خدا حفظ می‌کنند»

۶. میراندن و قبض ارواح
یکی دیگر از وظایف مهم فرشتگان الهی قبض روح موجودات می‌باشد و ملکی که در این امر مهم دخالت دارد (عزرائیل) نامیده می‌شود که از ملائک مقرب الهی و یکی از رؤسای ملائک به شمار می‌رود.
در هنگام مرگ اراده‌ی ازلیِ حضرت حق در ملک الموت ظهور پیدا می‌کند و از او به یکایک ملائکه قبض روح بر حسب اختلاف آنها در قبض روح مؤمن و کافر و منافق و عادل و فاسق که به اشکال و صور مختلفه‌ای هستند، ظاهر می‌گردد.
عمل ملک‌الموت در قبض ارواح یک فعل مادی نیست او یک موجود مجرد و معنوی است و معنی تجرّد با ماده و آثار و احکام ماده مشابهت ندارد. برای یک مَلَک، تمام عالم طبیعت یکسان است، عزرائیل بر عالم آن چنان تسلط دارد که یک انسان بر کف دستش. و این چنین نیست که فرشته‌ای در مکانی باشد و نتواند در مکان دیگری حاضر شود. بلکه ملک‌الموت می‌تواند در یک زمان چند انسان را که در چند مکان مختلف هستند قبض روح کند.
بنابراین با توجه به قبض ارواح می‌توان مردم را به سه قسمت تقسیم کرد:
ـ عدّه‌ای را ملائکه قبض روح می‌کنند و اینان اصحاب نفوسند؛ چه سعید باشند و چه شقی، در صورتی که سعیدند ملائکه رحمت و در صورتی که شقی باشند فرشتگان غضب قبض روح می‌کنند.
ـ عدّه‌ای را ملک الموت (عزرائیل) قبض روح می‌کنند و آنها ارباب قلوبند.
ـ گروهی را خدای تعالی با دست قدرت خود متصدی گرفتن روحشان می‌شود و آنها کسانی هستند که بین آنها و خدای تعالی حجابی باقی نمانده است.

- - - به روز رسانی شده - - -


۵. حافظان انسان
بدون تردید انسان در زندگی خود در معرض آفات و بلاهای بسیاری می‌باشد. با اندکی تأمل در این مسائل می‌یابیم نیروی محافظی وجود دارد که ما را در برابر این حوادث حفظ می‌کند، و هم‌چون سپری از پیش رو و پشت سر محافظ و نگه‌دار ما هستند، از آنجا که پروردگار مهربان بهترین نگهبان می‌باشد گروهی از فرشتگان را مأمور نگهداری انسان قرار داده است. آنجا که می‌فرماید: «لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ» ؛ «برای او (انسان) نگهبان‌هایی در پیش روی و پشت سر وجود دارد که او را بر حسب امر خدا حفظ می‌کنند»

۶. میراندن و قبض ارواح
یکی دیگر از وظایف مهم فرشتگان الهی قبض روح موجودات می‌باشد و ملکی که در این امر مهم دخالت دارد (عزرائیل) نامیده می‌شود که از ملائک مقرب الهی و یکی از رؤسای ملائک به شمار می‌رود.
در هنگام مرگ اراده‌ی ازلیِ حضرت حق در ملک الموت ظهور پیدا می‌کند و از او به یکایک ملائکه قبض روح بر حسب اختلاف آنها در قبض روح مؤمن و کافر و منافق و عادل و فاسق که به اشکال و صور مختلفه‌ای هستند، ظاهر می‌گردد.
عمل ملک‌الموت در قبض ارواح یک فعل مادی نیست او یک موجود مجرد و معنوی است و معنی تجرّد با ماده و آثار و احکام ماده مشابهت ندارد. برای یک مَلَک، تمام عالم طبیعت یکسان است، عزرائیل بر عالم آن چنان تسلط دارد که یک انسان بر کف دستش. و این چنین نیست که فرشته‌ای در مکانی باشد و نتواند در مکان دیگری حاضر شود. بلکه ملک‌الموت می‌تواند در یک زمان چند انسان را که در چند مکان مختلف هستند قبض روح کند.
بنابراین با توجه به قبض ارواح می‌توان مردم را به سه قسمت تقسیم کرد:
ـ عدّه‌ای را ملائکه قبض روح می‌کنند و اینان اصحاب نفوسند؛ چه سعید باشند و چه شقی، در صورتی که سعیدند ملائکه رحمت و در صورتی که شقی باشند فرشتگان غضب قبض روح می‌کنند.
ـ عدّه‌ای را ملک الموت (عزرائیل) قبض روح می‌کنند و آنها ارباب قلوبند.
ـ گروهی را خدای تعالی با دست قدرت خود متصدی گرفتن روحشان می‌شود و آنها کسانی هستند که بین آنها و خدای تعالی حجابی باقی نمانده است.

[نارون2]

ب) از برزخ تا قیامت
۱. بازپرسی در قبر
یکی از واجبات و ضروریات اسلام که ایمان به آن لازم می‌باشد، اعتقاد به سؤال و جواب قبر و وجود منکر و نکیر و رومان است. این فرشتگان که به بازپرسان قبر و نگهبانان قبر تعبیر شده‌اند مأموران خداوند برای بررسی اعتقادات شخصی تازه در گذشته (مرده) هستند.
از رسول خدا۶ روایت شده که فرمود: «اولین فرشته‌ای که پیش از نکیر و منکر بر قبر میّت داخل شود فرشته‌ای است که وجه و صورت او مثل آفتاب تلألؤ کند اسم او «رومان» است.
پس دو فرشته از فرشته‌های الهی برای حسابرسی او حاضر می‌شوند و از او اصول و عقاید را سؤال می‌کنند. این دو فرشته چهره‌هایی هول انگیز دارند و حضورشان باعث احساس غربت و وحشت مرده می‌شود. که از این دو فرشته به نام «منکر و نکیر» یا «مبشر و بشیر» یاد شده است. در صورتی که میّت از مؤمنان راستین باشد به خوبی از عهده جواب برمی‌آید و مشمول رحمت و عنایت حق می‌شود و اگر نباشد در پاسخ این سؤالات درمی‌ماند و مشمول عذاب دردناک برزخی می‌شود.
۲. دمیدن در صور
فرشته‌ی مأمور دمیدن صور که در روز رستاخیز در صور، یعنی شیپور خود می‌دمد اسرافیل نام دارد، القاب این فرشته الهی (نافخ در صور) و (ناقر در ناقور) می‌باشد. و از مقرّب‌ترین ملائک خداوند است او نخستین فرشته‌ای بود که برای حضرت آدم۷ سجده کرد. شاید بتوان گفت که بودن نفخه‌ی مرگ و حیات در دست او، نشانه عظمت این فرشته است.
«يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَة...» ؛ «روزی که در صور دمیده می‌شود. دانای نهان و آشکار اوست...»
صور به معنی «شاخ» و معنای دنیوی آن «شیپور» است و شاخی است از نور به دست ملک مقرّب، اسرافیل که به امر خدا وقتی در آن نفخه دمیده شود تمام خلق می‌میرند و وقت دیگر نیز به امر حق تعالی نفخه‌ی دیگری می‌دمد ارواح به بدن‌هایشان عود می‌نمایند.
۳. شفاعت
یکی از مزایایی که خداوند به مؤمنان اختصاص داده است این است که اگر شخص مؤمن، ایمان خودش را تا هنگام مرگ حفظ کند و مرتکب گناهانی نشود که باعث سلب توفیق شود به عذاب ابدی مبتلا نخواهد شد و جهنم برایش ابدی نخواهد شد و به وسیله‌ی (شفاعت) که مظهر تجلّی بزرگ‌ترین رحمت الهی در اولیای خدا می‌باشد، از عذاب دوزخ نجات خواهد یافت. از جمله شفاعت کنندگان در روز بازپسین، فرشتگان خدا هستند که همین معنا در مورد شفاعت فرشتگان نیز آمده است. آنجا که می‌فرماید: «وَ كَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّماواتِ لا تُغْني‏ شَفاعَتُهُمْ شَيْئاً إِلاَّ مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَرْضى» ؛ «و چه بسیار از فرشتگان در آسمان‌ها هستند که شفاعت آنها هیچ سودی ندارد مگر بعد از آنکه خداوند به هر یک از آنها اذن دهد و راضی باشد»

[نارون2]

۴. فرشتگان دوزخ و بهشت
عده‌ای از فرشتگان مظهر رأفت حقند، این‌ها رؤوفند و مهربانند. فرشتگانی هستند که در بهشت جای دارند و دربانان بهشتند. بسیار خاضع و متواضعند که در آخرت مثل اعلای رحمت حقّند و هنگامی که مؤمنان را می‌بینند به آنها می‌گویند: «وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُم» ؛ «نگاهبانان بهشت به آنان می‌گویند، درود بر شما، خوش آمدید»
و گروهی دیگر که مظهر صفات شدید حقّند، مسئولان دوزخند. و مظهر غضب الهی می‌باشند و مأموریت آنان شکنجه و عذاب انسان‌های گناهکار و فاسد است. خداوند به انسان‌های مؤمن یادآوری می‌کند که گرد گناه نگردند، زیرا فرشتگان عذاب هرگز از فرمان خدا سرپیچی نخواهند کرد. آنجا که می‌فرماید: «عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ» ؛ «آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‌کنند و آنچه را فرمان داده شده‌اند (به طور کامل) اجرا می‌نمایند»

- - - به روز رسانی شده - - -


۴. فرشتگان دوزخ و بهشت
عده‌ای از فرشتگان مظهر رأفت حقند، این‌ها رؤوفند و مهربانند. فرشتگانی هستند که در بهشت جای دارند و دربانان بهشتند. بسیار خاضع و متواضعند که در آخرت مثل اعلای رحمت حقّند و هنگامی که مؤمنان را می‌بینند به آنها می‌گویند: «وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها سَلامٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُم» ؛ «نگاهبانان بهشت به آنان می‌گویند، درود بر شما، خوش آمدید»
و گروهی دیگر که مظهر صفات شدید حقّند، مسئولان دوزخند. و مظهر غضب الهی می‌باشند و مأموریت آنان شکنجه و عذاب انسان‌های گناهکار و فاسد است. خداوند به انسان‌های مؤمن یادآوری می‌کند که گرد گناه نگردند، زیرا فرشتگان عذاب هرگز از فرمان خدا سرپیچی نخواهند کرد. آنجا که می‌فرماید: «عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ» ؛ «آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی‌کنند و آنچه را فرمان داده شده‌اند (به طور کامل) اجرا می‌نمایند»

[نارون2]

رسالت تشریعی
۱. فرشتگان وحی
گروهی از ملائکه‌ی مقرّب مبلّغان وحی و آورندگان پیام الهی و کتب آسمانی برای انبیا هستند. وحی تشریعی: شریعتِ الهی به پیامبر وحی می‌شود و او مأمور ابلاغ آن می‌گردد. نزول وحی بر پیامبر اسلام به دو صورت انجام گرفته است: یکی القایی (درونی) و دیگری وحی زبانی و گفتاری.
از قرآن کریم استفاده می‌شود که جبرئیل فرشته‌ای است که وحی الهی را به پیامبر اکرم۶ می‌رساند و سر دسته‌ی فرشتگان وحی است. روایت شده که رسول خدا۶ به جبرئیل فرمود: «چه نیکو خداوند تو را ستوده، آن جا که فرموده: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَريمٍ* ذي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكينٍ* مُطاعٍ ثَمَّ أَمينٍ» ؛ «همانا قرآن کلام رسول بزرگوار حق (جبرئیل) است که فرشته‌ی با قدرتی است و نزد خدای مقتدر عرش با جاه و منزلت است و فرمانده فرشتگان و امین وحی خداست»
فرشتگانِ وحی چند دسته‌اند و در کار نزول وحی، فرشتگان دیگری نیز شرکت دارند.
الف) برای رساندن وحی صف کشیده‌اند. ب) نگهبانان وحی هستند. ج) وحی را بر پیامبر می‌خوانند.
۲. چگونگی دریافت وحی توسط فرشته
اینکه فرشتگان الهی وحی را از چه کسی و چگونه می‌گیرند. سه دیدگاه مطرح شده است:
دیدگاه اول: فرشته‌ی وحی همانند پیامبران، بیواسطه وحی را از خدا دریافت می‌کند.
دیدگاه دوم: فرشته وحی به واسطه موجود دیگری وحی را دریافت می‌کند.
دیدگاه سوم: جبرئیل از طریق ارتباط با لوح محفوظ وحی را دریافت می‌کند.

[نارون2]

۳. حالات فرشته هنگام آوردن وحی
هر یک از فرشتگان، دو گونه وجود دارند: یکی وجود نفسی، که ذاتی حقیقی دارند و آن مجرد بودن از ماده‌ی جسمانی است و دیگری وجود اضافی است که تمثّل فرشته برای روح قدسی انسان، به حسب قابلیت او می‌باشد.
جبرئیل برای حضرت محمد۶ به سه صورت وحی می‌آورد:
الف) به شکل واقعی خود. ب) تمثّل به صورت دحیه‌ی کلبی. ج) القای در قلب پیامبر

۴. حالات پیامبر هنگام دریافت وحی
پیامبران هنگام دریافت وحی، متناسب با شرایط اقسام وحی، حالات گوناگونی داشتند. پیامبر اکرم۶ هنگام دریافت وحی یکی از حالات زیر را داشتند.
حالت عادی: آن زمانی که جبرئیل به شکل دحیه‌ی کلبی تمثّل می‌یافت و چون بنده‌ای رو به روی حضرت می‌نشست.
عرق کردن و تغییر رنگ چهره: پیامبراکرم۶ گاه در روز سرد، عرق از سر و روی مبارکش می‌ریخت و رنگ رخسارش تغییر می‌یافت.
حالت مدهوشی: وحی مستقیم در بیداری به خاطر اینکه همراه با تجلّی بی‌واسطه خداوند بود، چنان برای پیامبر۶ دشوار بود که طبق بیان خود حضرت احساس می‌کرد که جان از کالبدش بیرون می‌رود.
پس مفاد وحی با وساطت فرشته به باطن و روح پیامبر اتصال می‌یابد و پیامبر با روح قدسی خود، از رهگذر فرشته، معارف الهیه را دریافت و آیات الهی را مشاهده می‌کند.
 

[نارون2]

نتایج

۱.این تحقیق درصدد تبیین نقش فرشتگان الهی درکارگردانی جهان هستی وانجام مأموریت های متنوع ومتعددی است که خداوند متعال به عنوان کارگزاران هستی بر آنها محول کرده است .یعنی همه اموروحوادث ورویدادهای عالم باتدبیروکارگردانی ووساطت فرشتگان الهی انجام می گیرد وآنها مأموران اجرای اراده وخواست خداوند در پهنه ی هستی میباشند.آنها مخلوقاتی با تقوی وپاک می باشند که خدا را به حق عبادت می کنند وهیچگاه معصیت نمی کنند.

۲.فرشتگان موجودات مجرد محسوب می شوند موجودات مجرد رشدونمووتکثیروتکامل ندارند رشدوتکامل در حوزه ی مادیات وجسمانی بودن مطرح است ولی چون فرشتگان از حوزه مادیات خارج می باشند,ازسنخ عقل وشعوروتدبیروحدود معینه وقدرت مافوق تصور هستند

۳.موضوع فرشتگان در آیات قرآن بصورت مجمل بیان گردیده بیشتر اوصاف ووظایف آنها مطرح گردیده است ولی در احادیث بطور مفصل تر وماهیت آنها روشنتر گردیده . برای اثبات وجود فرشتگان باید به دلایل نقلی رجوع کرد وبرای تحلیل وبررسی دلایل عقلی نیز تکمیل کننده ی موضوع می باشد.

فرشتگان از منظر قرآن وحدیث وعقل

فائزه کلبادی نژاد

منابع و مآخذ
* قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، تهران، طلایه آفاق، چاپ سوم، ۱۳۸۸.
۱. اصفهانی، بانوی، مخزن العرفان در علوم قرآن، تهران، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت، چاپ اول، بی‌تا، ج۷.
۲. بروجردی، محمد ابراهیم، تفسیر جامع، تهران، انتشارات صدرا، چاپ سوم، ۱۳۷۶، ج۵.
۳. تهرانی، محمد حسین، معاد شناسی، تهران، انتشارات حکمت، چاپ اول، ۱۳۷۸.
۴. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن مجید (قرآن در قرآن)، قم، انتشارات اسراء، چاپ دوم، بی‌تا، ج۱.
۵. ــــــــــــــــ ، زن در آینه جلال و جمال، تهران، انتشارات رجاء، چاپ اول، ۱۳۷۲.
۶. ــــــــــــــــ ، صورت و سیرت انسان در قرآن، قم، نشر الهادی، چاپ دوم، ۱۳۸۵، ج۱۴.
۷. رازی، فخرالدین محمد، تفسیر کبیر، ترجمه علی اصغر حلبی، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۱، ۲۸.
۸. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ترجمه مفردات فی غریب القرآن، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، قم، انتشارات ستاره، چاپ چهارم، ۱۳۷۸، ج۱و۲.
۹. رجالی تهرانی، علیرضا، فرشتگان (تحقیقی قرآنی- روایی- عقلی)، قم، انتشارات تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۶.
۱۰. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، بی‌جا، انتشارات رضی، بی‌تا، ج۱.
۱۱. شجاعی، محمد، معاد یا بازگشت به سوی خدا، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم، بی‌تا.
۱۲. شیرازی، محمد بن ابراهیم (صدر المتألهین)، الاسفار الاربعه، ترجمه هادوی، تهران، انتشارات مولا، چاپ اول، ۱۳۸۰، ج۸.
۱۳. ـــــــــــــــــــــــــ ، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم،۱۹۸۱، ج۷.
۱۴. ــــــــــــــــــــــــ ، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار، چاپ اول، ۱۳۷۹، ج۷و۸.
۱۵. ــــــــــــــــــــــــ ، مفاتیح الغیب، بی‌جا، انتشارات فوزا، چاپ دوم، ۱۳۷۴.
۱۶. صدوق، محمدبن‌علی، کمال‌الدین و تمام النعمه، تهران، نشراسلامیه، چاپ اول، ۱۳۶۵، ج۱.
۱۷. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳، ج۸، ۱۴، ۱۷، ۲۰.
۱۸. ـــــــــــــــــــــ ، رسائل توحیدی، ترجمه علی شیروانی، قم، انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
۱۹. فخیم، احمد، انوار درخشان، قم، انتشارات نشر حاذق، چاپ اول، ۱۳۷۲، ج۱۵، ۱۶.
۲۰. قیصری، داوودبن‌محمود، شرح فصوص الحکم، شرح محمدبن علی‌بن‌علی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵.
۲۱. کمره‌ای، محمد باقر، آسمان و جهان، ترجمه کتاب السماء و العالم بحار، بی‌جا، انتشارات الاسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۵، ج۴، ۷.
۲۲. مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، قم، موسسه آل‌البیت الاحیاء‌التراث، چاپ‌سوم، ۱۳۸۱، ج۱.
۲۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ اول،۱۳۶۳، ج۱۸، ۵۹.
۲۴. مدنی شیرازی، علیخان بن احمد، ریاض السالکین، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ اول، بی‌تا، ج۱.
۲۵. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، بی‌جا، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵، ج۲.
۲۶. ـــــــــــــــــــ ، معارف قرآن، قم، انتشارات امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۸.
۲۷. مطهری، مرتضی، توحید، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، ۱۳۷۳.
۲۸. ــــــــــــــ ، حرکت و زمان، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، بی‌تا.
۲۹. ــــــــــــــ ، مقالات فلسفی، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۶.
۳۰. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیرنمونه، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه، چاپ‌سوم،۱۳۸۲، ج۱۹، ۲۴.