مصطفی قدمی

کارشناس ارشد زبان و ادب فارسی و دبیر و مدرس ادبیات فارسی
فردوس بیات
کارشناس زبان و ادب فارسی و آموزگار





چکیده



بیهقی در زمرة بهترین مترسلان قرن پنجم است و کتاب وی آئینة تمام نمای تاریخ غزنویان و به خصوص مسعود به حساب می‌آید. بیهقی با استشهاد به حکایات و امثال و اشعاری به عربی و فارسی «نثر خود را به نثر فنی عربی، که در قرن چهارم رایج بود، نزدیک کرده است. بلاغت،‌کاربرد لغات، صرف و نحو و ترکیبات و تعبیرات آن در بیان حکایات،‌ رعایت ایجاز و مساوات، دقت زاید الوصف وی در شرح وقایع، دوری از تکلف‌ها و تسجیع‌های ملامت‌آور، سادگی و روان بودن جملات و... مانع از آن شده است که مهجور بودن و قدمت برخی کلمات، از جاذبه نثر او بکاهد. اسم‌های مشتق، فعل ماضی و صفت‌ها در تاریخ بیهقی با ظرافت خاص استعمال شده‌اند و همین، باعث دل‌نشینی سبک بیهقی شده است.


کلمات کلیدی: بیهقی، سبک، نثر





مقدمه کلیات تحقیق



کتاب تاریخ بیهقی در زمرة آثار خطیر ادب فارسی، از جایگاه ممتازی برخوردار است. قدمت و دیرینگی واژگان و ترکیبات بی بدیل و زیبای قرن چهارم، کابرد بجا و مناسب گنجینة مهجور زبان فارسی،‌ به دور از هر گونه تکرارهای ملالت‌آور، به سبک بیهقی جلوه‌ای دیگر بخشیده و زیبایی دلنشینی آن را دو چندان کرده است.
در این مقاله، نویسنده می‌کوشد با ژرف‌اندیشی و استنادهای تازه، سبک بیهقی را دقیق‌تر معرفی کند.






اهمیت موضوع



آشنایی عمیق و محققانه با زبان و سبک نگارش بیهقی، به عنوان یکی از پیشروان نثر مرسل فارسی،‌حاثز اهمیت است. این نوع فن نگارش عهد سامانیان و غزنویان، تقلیدی از شیوة ترسل زبان عربی است که آن‌ها نیز شیوة ترسل را از ایرانیان آموخته بودند. بیهقی مورخ نام‌آور و ادیب درخشان عهد غزنوی توانست به لطف اندیشه و قلم خود اثر زیبای دیگری در آن زمان بیافریند. وی در عین زیبایی و سادگی با استفاده از حکایات و تمثیل‌های فارسی و عربی، کاربرد حساب شدة کلمات،‌ دوری از تکلف، سجع و موازنه، باریک بینی و زیبایی در نقل گفت و گوی اشخاص، پیوند مطالب و انسجام بخشی به منقولات و... بهترین نمونة ترسل فارسی را در بین منشیان درباری به خود اختصاص داده است.





فرضیه‌ها



نثر بیهقی تحت تأثیر نثر تازیان است.
- بیهقی با ایجاز و مساوات، از بسیاری جهات انسجام و سهولت عبارات را به تمام معنی رعایت کرده است.
- نثر بیهقی اوج بلاغت زبان فارسی و تمونة اعلای هنر انشای گذشتگان است.




اهداف تحقیق



اهداف این پژوهش در جهت اثبات فرضیات پیشین است که ویژگی‌های نثر و سبک بیهقی را شفاف‌تر تبیین و بررسی می‌کند. همچنین، ساختار نگارشی و سبکی وی را با دقت بیشتری ارزیابی می‌کند.






پیشینة تحقیق



در زمینة بیهقی و ویژگی‌های اثر ارزشمند این مورخ و ادب بزرگوار تاکنون تحقیقات فراوانی صورت گرفته اما در خصوص ویژگی سبکی نثر بیهقی با استناد به اعداد و ارقام و لغات و ارزیابی آن‌ها تا کنون تحقیق مستقل و مجزایی انجام نگرفته است.


بدین ترتیب، می‌توان به تحقیقات زیر دربارة بیهقی اشاره کرد.


بهار، محمد تقی؛ سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی،‌تهران، امیر‌کبیر، 1336، ج2.


مقاله: احمدی، مهدی؛ سیمای مردم عادی در تاریخ بیهقی،‌مجلة آموزش زبان و ادب فارسی، ش83، 1386، ص12.


رئیسی، صدیقه؛ سیمای بوسهل زوزنی در تاریخ بیهقی، مجلة آموزش زبان و ادب فارسی، ش71، پاییز 1383، ص35.


فرزاد، نازنین؛ تاریخ بیهقی یا روزنامه‌نگاری، مجلة آموزش زبان و ادب فارسی، ش69، 1383، ص52.


مرتضی زاده، کمال؛ دیوان وزارت در تاریخ بیهقی، مجلة آموزش زبان و ادب فارسی، ش89، 1388، ص32.
و...




روش تحقیق



روش این تحقیق، کتابخانه‌ای است، در این بررسی از تاریخ بیهقی تصنیف خواجه ابوالفضل محمد‌بن حسین بیهقی، به کوشش دکتر خطیب رهبر استفاده شد. بعد از مقالة ویژگی‌های زبان و نگارش سبک بیهقی، به مطالعه و بررسی و قیش‌برداری از ویژگی‌های نگارشی بیهقی پرداخته شدو سپس، دسته‌بندی مطالب و بررسی و تحلیل آن‌ها انجام گرفت.





زبان وسبک نگارش بیهقی



در عصر غزنویان ارتباط خراسان با بغداد اوج گرفت و در این امر باعث ترویج و نشر علوم تازی و تشویق طلاب آن دوره به این علوم شد. بونصر مشکان در آن دوره در ادبیات عرب و فارسی سرآمد روزگار خود بود. نشانه‌های نثر وی را در تاریخ بیهقی اثر شاگرد بونصر می‌توان یافت. در آثار قبل از بیهقی در دورة سامانیان استعمال کلمات تازی به نسبت این دوره کمتر بوده است. اما در تاریخ بیهقی ما می‌توانیم درصد قابل ملاحضه‌ای از این لغات و اشعار تازی را مشاهده کنیم. با دقت در جدول زیر درصد آیات و استشهادهای تازی را می‌توان یافت.




درصد آیات و احادیث و اخبار تاریخ بیهقی

آیات احادیث و اخبار
درصد 1/98 9/1


توجه قابل ملاحضة بیهقی به و آیات و اشعار عربی باعث نزدیکی نثر این کتاب به نثر فنی عربی شده است(ر.ک. به نمودار آخر مقاله). از طرف دیگر ورود برخی از لغات و اصطلاحات عربی در این کتاب دلیل این مدعاست؛ از جمله: جمع بستن برخی لغات جمع مانند:
اخراجات «... چون از اخراجات و دخل‌ها فرو مانیم» (بیهقی،1387: 918)،‌ اقاصیص،‌«اگر چه این اقاصیص از تاریخ دور است» (همان، ج2، 491) و... و استفاده از لغات عربی دیگر مانند: اذناب1110 /18، استحسان960/ 25، تهویل690/ 5، جبایت745/ 12، ایادی25/ 24، و...





قاعده‌های دستوری در تاریخ بیهقی



اسم‌های مشتق از مادة فعل امر در تاریخ بیهقی به صورت جدول زیر به کار رفته است.




اسم مصدر و اسم 75/68 درصد «از کمیت‌ها بر آمدند و بوق بزدند و بانگ دارو گیر برآمد.» (همان،635)
اسم مکان 5/12 درصد «دشوار از آن بود که لشکر را مجال گذر نبود.» (همان، 682)
اسم زمان
75/18 درصد
 «... و روزی که یخ بند عظیم بوده است» (همان، 495)


از دیگر شگردهای نویسندگی بیهقی، استفادة حداکثری از اسم‌های مرکب در ترکیب جمله‌ها و عبارات است که زیبایی و دل‌نشینی خاصی در شنیدن کلمات ایجاد کرده است. (ر.ک. به نمودار پایان مقاله) مانند:

اسم + اسم 3/33 درصد «آنچه بر من است بکنم تا فردا روز که از این رفتن پشیمان شود ووالله که شود. (همان، 671)
اسم + و+ اسم 3/33 درصد « و گفتند این پدریان بروی و ریا خود نخواهند که ...» (همان، 407)
صفت + اسم
5/16 درصد
 «که نیشابور در جنگ خویشتن را به شبه رسولی بلشکردارابرد» (همان، 150)
ترکیب اضافی مقلوب
25 درصد
 « در ساعت از متواری جای بیرون آمد.» (همان، 697)
ترکیب اضافی به فک اضافه
3/8 درصد
« از اصل ملک که ولی عهد به حقیقت بود.» (همان، 4)

اقسام اضافه



بیهقی در پرتو تسلط خود به زبان فارسی توانسته است از ترکیبات فارسی به جز ایجاد آهنگ درونی، نوعی نغمة حروف (e) صدای (اِ) بیافریند. از این رو، خواننده با خواندن تاریخ بیهقی مرتب صدای (اِ) تعجب و تحسین از ضمیر دل بر می‌آورد و گاه با حکایتگر وقایع احساس همدلی و همراهی می‌کند. (ر.ک. به نمودار پایان مقاله) مانند:



مفید انتساب 8/42 درصد « و حسین سلیمان را اینجا خواهم ماند.» (بیهقی، 1387: 16)
بیانی 2/14 درصد « بدین خدمت وفاداری که نمود.« (همان، 881)
مفید وابستگی فاعلی
2/14 درصد
 « امیر گفت به شرح باز بید نمود که مناصحت تو مقرر است.» (همان،620)
مفید وابستگی مفعولی
21 درصد
 « و فرمود استقبال او بسیچیدن سخت بسیزا...» (همان، 36)
مفید ظرفیت
1/7 درصد
« و عفت و دیانت و پاکیزگی روزگار و نرک کردن گردن‌ها...» (همان، 153)





بیهقی نیز با حذف و تقدیم و تأخیر اضافه‌ها سعی در ایجاز و آهنگ‌سازی کلمات کرده است (ر.ک. به نمودار پایان مقاله) مانند:



تقدیم مضاف‌الیه بر صفت مضاعف
28 درصد
 «سلطان محمود شغل همه ضیاع غزنی خاص بدو مفوض کرد. (همان، 180)
اضافة مقلوب
14 درصد
 « و مثال داد تا اشتران و اسبان رمک را نزدیک‌تر گرگان آرند.» (همان، 687)
حذف مضاف به قرینة حالی
14 درصد
 « و می‌گوید که امروز خواجه را چگونه است؟» (همان، 499)
نوشتن کسرة اضافه به صورت یاء
44 درصد
 « و سدیگر روز امیر از پگاهی روز نشاط شراب کرد.» (همان، 677)


کاربردهای فعل ماضی استمراری در تاریخ بیهقی




بیهقی در کاربرد فعل ماضی رعایت اعتدال را کرده و به طور یکسان از فعل ماضی برای تأکید، بیان آرزو و همراه قید اینک در اثر خود بهره برده است. (ر.ک. به نمودار پایان مقاله) مانند:





تأکید نه استمرار
3/33 درصد
«پدرم گفت: بنوشتمی، اما شما بیاه کرده‌اید.» (همان، 233)
همراه با قید اینک
3/33 درصد
«در مدت نه سال و عاقبت اکنون پیدا میآمد.» (همان، 894)
در بیان آرزو
3/33 درصد
«ما را امروز مرا میبود که شراب خوردیمی.» (همان، 183)


کاربردهای فعل ماضی نقلی در تاریخ بیهقی



بیهقی با حذف در فعل ماضی نقلی از این گونه فعل استفاده کرده است. فعل ماضی نقلی و بعید در تاریخ بیهقی از دیگر فعل‌های ماضی بیشتر دیده می‌شود و کاربرد این گونه افعال در ایجاد آهنگ مستتر در نثر او بسیار مؤثر است. سایر کاربردهای این فعل را می‌توان در جدول زیر مشاهده کرد. (ر.ک. به نمودار پایان مقاله)



حذف فعل معین
30 درصد
«.. و علم نجوم نداند که منجم را شاگردی کرده است و بدین قوم افتاده (است)» (بیهقی، 1387: 958)
کاربرد نقلی برای سه زمان
10 درصد
«آن بود که بودنی بوده است.» (همان، 9)
ماضی نقلی از مصدر مرکب
20 درصد
«... و بو محمد و ابراهیم گذشته شده‌اند.» (همان، 206)
ماضی نقلی به جای مضارع
10 درصد
« و ما به نشابور چندان مانده‌ایم.= (می‌مانیم)» (همان،715)
ماضی نقلی مجهول
20 درصد
« که اندر آن مشافهه سخن گشاده تر بگفته آمده است.» (همان، 258)
ماضی نقلی مجهول در وجه شرطی
10 درصد
« من یک چندی بماندمی تا بغداد گرفته آمدستی.» (همان، 415)






بیهقی صفت‌ها را با هنجارگریزی خاص در معنی و مقاصد مختلف به کار برده است. (ر.ک. به نمودار پایان مقاله) مانند:

صفت مشتق از فعل امر
8 درصد
« مردی زیرک و گریز و بسیار دان نبود.» = به معنی فاعلی (همان، 945)
صفت مشتق از ماده فعل ماضی
20 درصد
« مردی با خرد تمام بود گرم و سرد چشیده» (همان، 78)
صفت ساخته‌شده از اسم یا صفت با پسوند
5/24 درصد
«از فارشان تقصیرها پیدا آمد و گناهان نادر گذاشتنی» (همان، 181)
صفت ساخته‌شده از اسم با پیشوند
20 درصد
«پیری سخت بشکوه، دراز بالا و سرخ موی...» (همان، 495)
صفت ترکیبی
18 درصد
« و پدری داشت بو احمد خلیل نام» (همان،
جمله و فعل مؤول به صفت
7/2 درصد
« سخن باید و نباید شاید و نشاید کار خواجه باشد.» (همان، 669)
سایر صفت‌ها
36/6 درصد
در چنین مالشی فرمود...» (همان، 216)


نتیجه



1- تاریخ بیهقی در زمرة آثار گران‌مایة زبان فارسی، دارای سبکی فاخر و ارزشمند است.


2- ترکیبات زیبای قرن چهارم با قدمت و دیرینگی خاص؛ هنوز دل‌نشینی خود را حفظ کرده است.


3- کاربرد بجا و متناسب کلمات و هم‌نشینی بی بدیل آنها در زبان فارسی لذت خواننده را مضاعف کرده است.


4- درصد لغات و اشعار عربی و فارسی و استشهادها و تمثیل‌های تازی تا حدی این نثر را به نثر عربی نزدیک کرده است.


5- حذف فعل‌ها به قرینه کوشش بلیغی بوده است برای ایجاز و مساوات در برخی از قسمت‌های تاریخ بیهقی.


6- تقدیم و تأخیر‌های جمله‌ها، کلمات و پسوند و پیشوندها شیوه‌ای بوده برای ایجاد بلاغت هر چه بیشتر در این اثر جاودانی.


7- کاربرد فعل‌های ماضی و مضارع، صفت‌ها و... برای بیان مقاصد مختلف نویسنده با توجه به مقتضیات حال و محل بوده و دل‌نشینی و جذابیت بیشتری آفریده است.


8- در این اثر، از برخی اصطلاحات و لغات عربی استفاده شده اما نسبت به سایر آثار تا حدی جانب اعتدال رعایت گردیده و غلبه بر لغات و اصطلاحات فارسی است. لغات و اصطلاحات تازی از ملاحت این اثر نکاسته است.
9- کلمات تاریخی بیهقی در عین سادگی، زیایی خاص خود را دارند و اضافه بر مطلوب مطلبی ارائه نشده است.


10- انسجام و سهولت کلمات، زنجیره‌ای برای درک معنا و نائل شدن به مقصود نویسنده ایجاد کرده است.


11- این کتاب اگر چه آئینه تمام نمای تاریخ غزنویان است، از حیث انشا، صدر‌نشین بلاغت زبان فارسی است.


12- ترکیب اضافه‌ها و هم نشینی آن‌ها در جملات، نوعی نغمة حروف ایجاد می‌کند. گویی شخص با خواندن برخی وقایع «آه» از ضمیر برمی‌آورد یا با ترکیب اضافه‌های زیبا، در آفرینش این کلمات، صدای (اِ) تعجب از درون او برمی‌خیزد.


13- حسن آهنگ و هم‌آهنگی گوش‌نواز نثر بیهقی علاوه بر معنی، صوتی خوش را به گوش می‌رساند و مفاهیم و حالات گوناگونی به وجود می‌آورند.


14- ترکیب کلمات، درنگ‌ها، و همنشینی‌ کلمات در تاریخ بیهقی ممکن است به مقتضای حال،‌ مقاصد متفاوتی از قبیل برجستگی خاص، دعوت به تأمل و دقت، تقسیم منطقی بافت سخن، ایجاد انتظار برای بقیة نقل قول‌ها و... داشته باشد.





منابع



بیهقی، محمدبن‌حسین؛ تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، ج 3-1، تهران، زریاب، مهتاب، 1378



زبان و نگارش بیهقی