اين مسجد از اولين مسجد‌هايي است كه در ايران ساخته شده و طي سال‌ها دوره‌هاي مختلف توسط هنرمندان ايراني تزئين و مرمت شده‌است.

هزار و دويست - سيصد سال پيش چند تا اوستا بناي ساوجي دور هم جمع شدند، طرح يك مسجد كوچك و جمع‌وجور را كشيدند، آستین‌هایشان را بالا زدند و با کنار هم گذاشتن خشت‌های گلی آفتاب خورده، چند تا شبستان را دور تا دور یک حیاط مستطیل شکل بنا کردند.

باستان‌شناسان مدعی‌اند این مسجد یکی از اولین مسجدهای ساخته شده در ایران است؛ هرچند مسجد کهنسال در طول قرن‌های بعد آن‌قدر تغییر کرد که دیگر چیزی از آن مسجد اولیه باقی نمانده.

حالا دور تا دور حياط مستطيل - مربع شكل مسجد جامع شهر ساوه را يك گنبد زيبا، چندين شبستان، ايوان‌هايي بلند و مناري رشید گرفته است. این مسجد زیبا آن‌قدر تزئينات جور واجور معماری روی طاق‌ها و دیوارهایش دارد که می‌توان به عنوان یک موزه به دیدنش رفت.

بد نيست بدانيد
تا به حال به‌طور دقيق سن و سال مسجد جامع ساوه تعيين نشده، اما قديمي‌ترين چيزي كه توي اين مجموعه پيدا شده، كتيبه‌هايي است كه در قرن چهارم نوشته شده‌اند. پس اين مسجد لااقل هزار سالي عمر دارد.




[IMG]file:///C:/Documents%20and%20Settings/majid%20%20%20shabani/My%20Documents/موزه%20فيروزه%20(مسجد%20جامع%20 �اوه%20)%20-%20تالار%20های%20نیک%20صالحی_files/save6.jpg[/IMG]



با كاوش‌هايي كه طي چند سال گذشته انجام شده و با كشف توده‌هاي گلي و آواري كه به دست آمده، كارشناسان ميراث فرهنگي معتقدند كه در محل كنوني مسجد جامع، مسجدي قديمي‌تر وجود داشته كه قسمتي از مصالح مسجد امروزي از همان مسجد اوليه تامين شده.
روبه‌روي گنبدخانه كه بشود ضلع شمالی مسجد، ديوار خرابه‌هاي خشتی وجود دارد كه احتمالا زماني ديوار حجره‌هاي درس و بحث طلبه‌های علوم ديني بوده و حالا محتاج سايبان‌هاي بالاي سرشان هستند تا از گزند باد و باران در امان بمانند.

مسجد جامع ساوه در طول تاريخ تغييرات زيادي كرده؛ گنبدخانه مسجد كه از قديمي‌ترين بخش‌هاي آن است، قرن چهارم و پنجم در ضلع جنوبي بنا شده، مناره مسجد متعلق به قرن ششم است، ايوان غربي در قرن هشتم و بعد از غارتگري‌هاي مغول ساخته شده و حتي قاجاري‌ها هم دستي بر سر و روی مسجد کشیده‌اند.

به تمام آن چيزهايي كه در عكس‌ها مي‌بينيد، اضافه كنيد يك كتابخانه بزرگ با قفسه‌هاي پر از كتاب‌هاي دستنويس را كه نقلش در كتاب «آثار البلاد و اخبار العباد» آمده. اين مجموعه كه به وزير ابي طاهر خاتون منسوب است، محل نگهداري اشياي باارزشي از جمله اسطرلاب، گوي و كتاب‌هاي خطي بوده. تمام اين مجموعه را سپاهيان مغول مثل خيلي از گنجينه‌هاي ديگر سرزمين ما به آتش كشیدند.


ايوان پیرغربي که حالا دیگر به کمک تيرهاي چوبي و داربست‌هاي فلزي سر پا ایستاده، عضو نسبتا جديدتر ضلع غربي مسجد است. سال‌ها پس از ساخته شدن رديف طاق‌هاي نه‌چندان بلند، در ابتداي قرن هشتم، 3طاق از وسط اين مجموعه را خراب كرده و اين ايوان را آن‌قدر استادانه بين طاق‌ها بنا مي‌كنند كه عمرا كسي بتواند حدس بزند اين ايوان از الحاقات بعدي است.

طاق‌هاي كناري هم كه آن‌قدرها عرضي ندارند، سال‌هاي سال محل اعتكاف مؤمنان و اقامت كساني بوده كه خسته و كوفته از گرد راه مي‌رسيدند و مي‌خواستند شبي را در ساوه سر كنند.


[IMG]file:///C:/Documents%20and%20Settings/majid%20%20%20shabani/My%20Documents/موزه%20فيروزه%20(مسجد%20جامع%20 �اوه%20)%20-%20تالار%20های%20نیک%20صالحی_files/save1.jpg[/IMG]

ورودي مسجد حالا همين در چوبی و شيشه‌هاي رنگي‌اش است اما در قرن هفتم كه اين مسجد آن‌قدرها هم تاريخي نبود، در ورودي و مجموعه سردر، درست روبه‌روي گنبدخانه قرار داشته و ساوجي‌ها براي پا گذاشتن به صحن مسجد بايد از يك طاق رفيع و 2مناره در دو طرفش، مي‌گذشتند. اگر داستان ما درباره مجموعه ورودي درست از آب در بيايد، 2مناره مسجد جامع ساوه، قديمي‌ترين جفت‌مناره در سردر مساجد خواهند بود.


[IMG]file:///C:/Documents%20and%20Settings/majid%20%20%20shabani/My%20Documents/موزه%20فيروزه%20(مسجد%20جامع%20 �اوه%20)%20-%20تالار%20های%20نیک%20صالحی_files/save2.jpg[/IMG]

شاید باور كردن اينكه سنگيني گنبد بزرگ، ايوان‌ها و طاق‌هاي اين مسجد را خشت‌های گلی تحمل مي‌كنند، سخت باشد. زائده‌هايي كه پشت ديوارها مي‌بينيد، پشت بند هستند و دارند دیوارها را در تحمل بار سنگین‌شان همراهی می‌کنند.


[IMG]file:///C:/Documents%20and%20Settings/majid%20%20%20shabani/My%20Documents/موزه%20فيروزه%20(مسجد%20جامع%20 �اوه%20)%20-%20تالار%20های%20نیک%20صالحی_files/save4.jpg[/IMG]

مفصل‌ترين تزئينات مسجد جامع روي محراب‌هايش اجرا شده؛ 2محراب يك تكه از كاشي متعلق به عصر تيموري در حجره‌هاي دو طرف گنبد خانه كار گذاشته شده و اين يكي كه در حال حاضر محراب اصلي مسجد جامع است، روي ديوار گنبد خانه قرار گرفته. تزئينات گچي با اين ظرافت و مزين به اسم اميرالمؤمنين، فقط از دست معماران چيره‌دست و شيعه‌مذهب صفوي برمي‌آمد.


[IMG]file:///C:/Documents%20and%20Settings/majid%20%20%20shabani/My%20Documents/موزه%20فيروزه%20(مسجد%20جامع%20 �اوه%20)%20-%20تالار%20های%20نیک%20صالحی_files/save5.jpg[/IMG]

اين مناره که زمانی برای خود جفتي داشته و عالمي، حالا سال‌های سال است که تک و تنها بیرون محوطه مسجد ایستاده و زیبایی‌اش را به‌رخ می‌کشد. تزئينات آجري منار هيچ رنگ و لعابي ندارند اما متنوع و زيبا به نظر مي‌رسند.
در واقع این معمارهای خبره عهد سلجوقی بودند که با کمی پس و پیش کردن آجرها، نقش و نگار و حجم و تحرک ايجاد کرده‌اند. بازی نور و سایه از ساعتی به ساعتی دیگر، باعث می‌شود تزئینات منار مسجد جامع ساوه اصلا ساده و یکدست به‌نظر نرسند.

- - - به روز رسانی شده - - -

مسجد ابن طولون پس از مسجد عمرو در فسطاط، قدیمی ترین و سالم ترین مسجد به جای مانده در مصر است و بر طبق کتیبه ای که در مسجد پیدا شده، تاریخ اتمام بنای آن،۲۶۵ هجری/ ۸۷۹ میلادی است. احمد ابن طولون از سربازان سپاه عباسی در سامرا بود که توانست در سال ۲۵۴ هجری حکومت مصر را در دست گیرد. بر طبق سنت خلفاء مسلمان، نخستین اقدام وی بنا نهادن پایتختی جدید بود که قطائع نام گرفت و در نزدیکی فسطاط واقع شده بود. وی در مرکز این شهر، کاخ، میدان اسب دوانی و مسجدی ساخت که به نام وی مشهور شد.


منابع غربی و نیز مقریزی، مورخ مصری، ادعا می کنند که معمار این مسجد یک مسیحی مصری است که ایده جایگزینی جرز به جای ستون های نگهدارنده سقف را ارائه داده است در حالیکه احمد فکری دیگر پژوهشگر مصری، معتقد است این ادعا تلاش دیگری از سوی مسیحیان است در جهت مرتبط ساختن نمونه های موفق و بدیع معماری مسلمانان به تمدن مسیحی. به هر حال ما می دانیم که ابن طولون در سامرا زندگی می کرده و آشکارا تحت تأثیر عظمت مسجد المتوکل قرار داشته و از این رو نظریات فکری دور از واقع به نظر نمی رسد.


مقریزی، خود در جای دیگری نقل می کند: ” ابن طولون در خصوص ساخت مسجدی نظر خواست که اگر تمامی مصر در آتش بسوزد در برابر آن تاب بیاورد و اگر تمامی مصر در سیلاب غوطه ور شود این مسجد همچنان بر جای بماند”. به او پیشنهاد کردند که آن را از آجر سرخ، گچ و خاکستر بسازد و هیچ ستون مرمری در ساخت آن به کار نبرد که در برابر آتش مقاومت چندانی ندارند؛ او نیز چنین کرد.


همچنین خصوصیات مشترکی که بین دو مسجد وجود دارد بر نظریه فکری صحه می گذارد. در هر دو مسجد به منظور برپا ساختن سقف، از جرزهای آجری به جای ستونهای مرمری استفاده شده است. مواد به کار رفته در ساخت هر دو مسجد مشترک است (آجر و گچ) و از همه مهمتر، فرم حلزونی مناره و قرار گرفتن آن خارج از محوطه مسجد، عینا” از معماری مسجد متوکل در سامرا الهام گرفته شده است. البته لازم به ذکر است مناره ای که امروزه مشاهده می کنیم در قرن هشتم هجری به جای مناره اصلی مسجد بنا شده است.


پلان مسجد مستطیل شکل است و صحنی مربع شکل در میان آن قرار گرفته است. وضوخانه ای در مرکز صحن ساخته شده که پیش ار آتش سوزی بزرگ سال۳۶۴ هجری/ ۹۸۶ میلادی، فواره ای به جای آن قرار داشته است. اطراف صحن را شبستانهایی در بر گرفته که شبستان سمت دیوار قبله ۵ ردیف و باقی ۲ ردیف ستون دارند. در مرکز دیوار قبله، محراب تو رفته ای وجود دارد که جناغی شکل است و دو ستون در اطراف آن قرار گرفته است. همچنین در هر طرف محراب اصلی، دو محراب کوچکتر ساخته شده اند که بعدها به مجموعه اضافه شده اند. در ضلع شمالی، شرقی و غربی، فضاهایی به نام زیاده قرار گرفته اند که بعدها به منظور بزرگتر کردن فضای مسجد، به آن افزوده شده و عرضی معادل ۱۱ متر دارند.
به کار گیری روشمند جرزهای آجری در برپا داشتن سقف، پیش از این در معماری مسجد سامرا صورت گرفته بود اما مسجد ابن طولون نخستین نمونه سالم و بدون عیب استفاده از این روش در خارج از سامرا به شمار می آید. تمامی جرزهای به کار رفته در مسجد به طور یکسان، ۵ متر ارتفاع دارند در حالیکه به کارگیری ستون های سنگی، چنین امری را ممکن نمی سازد زیرا ستون های سنگی در ابعاد و ارتفاع، تفاوت دارند و نمی توان آنها را دقیقا هم اندازه ساخت. همچنین در بالای جرزها، پنجره هایی با طاق جناغی قرار گرفته اند که نقش آنها کاهش فشار وارد آمده بر پایه ها و نیز هدایت بهتر نور و جریان هوا به داخل شبستان هاست. هرچند که پیشتر، طاقهای جناغی در بناهای قدیمی تری عباسی نظیر کاخ اخضر و جوسق الخاقانی به کار گرفته شده بود اما در مسجد ابن طولون این طاق ها کاربردی تر شده و در ابعاد بزرگتری اجرا شدند. تزئینات داخلی بنا اغلب در قاب پنجره ها و تاج جرزها صورت گرفته اند. این تزئینات به صورت نوارهایی شامل خطوط منحنی شکل، غنچه های گل و اشکالی الماس گونه هستند. همچنین ترکیبی از نقوش گیاهی و هندسی مورد استفاده قرار گرفته است که تأثیرات هنر ساسانی و هلنیک را نشان می دهد. نرده های چوبی بالای دیوارها، با قطعات خوشنویسی تزئین شده اند. نمونه این قطعات در اطراف محراب و نیز قاب داخلی پنجره ها نیز مشاهده می شود. باروهای تزئینی با اشکال انسانی ناآشنا، دیوارهای خارجی مسجد را پوشانده اند.



گذشته از اهمیت تاریخی مسجد ابن طولون، این بنا به عنوان یکی از بناهای جریان ساز، تأثیر عمده ای بر معماری سرزمین های اسلامی بر جای گذاشته است. غنای معماری این اثر فراتر از حد انتظار می رود تا آنجا که معماران قرون وسطی به ویژه اروپاییان زبان به تمجید آن گشوده اند. مسجد ابن طولون یکی از نمونه های نادری است که معماری اروپا را تحت تأثیر خود قرار داده است. این بنا عامل انتقال جرز، طاق های جناغی و دیوارهای بارو مانند به معماری گوتیک اروپا، به شمار می آید. درحقیقت، به نظر می آید ارتباطات گسترده ای که بین بازرگانان غربی با فاطمیان وجود داشته، عامل این انتقال بوده است.