مانی ؛ مانویان و کلیات آیین مانی

[اسماعیل س]

مانویان؛ از مانی تا پایان
مانی : مانی از نجبای ایرانی بوده ، بنابر روایات موجوده مادرش[مریم] از خاندانشاهان اشکانی بود که هنگام تولد مانی سلطنت ایران را داشتند و ممکن است فاتک ، پدرمانی ، نیز از همین دودمان باشد. این فاتک از مردم همدان بود ، به بابل مهاجرت کرد ف درقریه ای در مرکز ولایت میشان مسکن گزید و باطایفه مغتسله که یکی از فرق گنوستیکاست آمیزش نمود. در اینجا مانی در سال 215 یا 216 ق.م متولد شد. در طفولیت به آیین مغتسله تربیت یافت اما بعد چون ازادیان زمان خود مانند دین زردشتی و عیسوی و مذاهب گنوستیک ها خصوصا" مسلک ابن دیصان و مرقیون آگاهشد ، کیش مغتسله را انکار کرد. مانی چند بار مکاشفاتی یافت و ملکی به نام صاحب و قرین ،اسرار عالم و حقایق الهی را به او عرضه کرد. پس آنگاه سفری به هند کرد و در طی آن به دعوت خویش ادامهداد و خود را فارقلیط ، که مسیح ظهور او را خبر داده بود معرفی کرد.(ایران در زمان ساسانیان ، صص 206 و 207)مآخذ مسیحی لاتینی اسم مانی را قوربیقوس و در مآخذ یونانی کوپریکوس ثبت کردهاند.(سید حسن تقی زاده ص 5)بدین گونه در سال 240 م. روز تاجگذاری شاپور اول [ساسانی] مانی دین خود رااعلان کرده است. این واقعه تقریبا" صد سال پس از مرقیون و هفتاد سال پس ازابن دیصان روی داده است می توان گفت مانی جانشین این دو گروه از اصحاب عرفان بودهو خود را مبعوث بر ایشان می دانسته است.(سرچشمه تصوف در ایران،ص 82)شاپور به عنوان رهبری بزرگ به آرمانهای پدرش در زمینه اصلاح سازماندهیتشکیلات داخلی نیز تحقق بخشید. با داشتن افکار والا و ترقیخواه ، دستور داد آثار متعددیاز دانشمندان یونان و هند ف در زمینه های مختلف اعم از طب ف ستاره شناسی یا فلسفهبه زبان فارسی برگردان شود. موجد امپراتوری پهناور ایران ، علاقه و لطف فراوانی به مانی داشت و از اینبنیانگذار یک دیانت جهانی حمایت کرد که نظریاتش ریشه در دیانت زردشت ف بودا و مسیحداشت و در میان اقوام آسیایی معتقد به دیانت های بزرگ پیروانی پیدا کرد. آیا شاپور با انتساب مانی به شخصخویش و انجام تبلیغاتی برای اشاعه این مذهب اهداف سیاسی کم و بیش گسترده تری را درمد نظر خویش داشت ؟ فرضیه چندان قابل قبولی نیست و اگر این افکار در ذهن پادشاهبزرگ جایگیر شد ولی جانشینانش روش او را ادامه ندادند. (ایران از آغاز تا اسلام ، ص288) پس هرمزد برادر او بهرام اول (276-273 م.) پسر دیگر شاهپور اول به پادشاهیرسید و در این زمان قدرت کرتیر[هیربدان هیربد]افزون تر شده بود و احتمالا" به توطئه او بود که مانی بهقتل رسید. (تاریخادبیات ایران پیش از اسلام ، ص 89) مانی اندکی پس از مرگ شاهپور تحت پیگرد قرار گرفت و درعهد پادشاهی بهرام اول و بی تردید به تحریک روحانیون زردشتی ، اعدام شد. (ایران از آغاز تا اسلام ، ص288)حدس زده می شود که این شاهزاده پیرو دین مانی بوده و در عین حال هم پرستندهمزدا می توانسته است باشد و هم پرستنده بودا.(مشکور : 1343 ، 391)
سرانجام مانویان
مانی به ویژه نفرت همگان را نسبت به خود برانگیخته بود ، از جمله زردشتیان، مسیحیان و مسلمانان اورا بدعت گذاری شگرف بر شمردند و او قرن ها آماج تنفری کینهتوزانه قرار گرفت.(آیین گنوسی و مانوی ، ص 114)حوادث اندوهبار دیگر نیز گروه های مانوی سرزمین شاهنشاهی ایران را ازخراسان تا تیسفون واقع در سلوکیه میان دورودان که تخت گاه بزرگان مانوی بود ، تحتتاثیر قرار داد به هرحال آیین مانوی کاملا" در ایران ریشه کن نشد بلکه چندین سده بر جای ماند. قلمرو های ساسانی تبار ف به رغمنفاق افکنی داخلی و درگیری نظامی تا دوران خلافت بنی امیه هنوز به آیین مانی گرایشداشتند.(آیین گنوسی ومانوی ، صص 140 و 141)پس از مرگ مانی بعضی اختلاف ها در میان رهبری مانوی پدیدآمد ، اما فشار بر مانویان بسیار بود و سرانجام گروه های بزرگی از ایشان ایران راترک کردند و به آسیای میانه پناه بردندو به آن سوی رود جیحون. در قرن ششم میلادیمانویان ماوراء النهر استقلال خود را اعلام داشتند. در ماوراء النهر افزون برمهاجران مانوی ، در میان سغدیان که ساکنان بومی منطقه بودند نیز گروهی پیرو دینمانی بودند. پیروزی اسلام در ایران در قرن هفتم مسیحی (اول هجری) موقتا" ازآزار مانویان کاست و حتی گروه هایی به ایران بازگشتند. اما در زمان خلافت عباسیاندوباره کشتار مانویان از سر گرفته شد و مرکز دین مانوی همچنان در بغداد باقی ماندو تا سده دهم میلادی دوام آورد. از آن پس مرکز مانویت به سمرقند انتقال یافت و پساز این قرن اطلاعات ما درباره مانویان در ایران تقریبا" هیچ است. در اواخرقرن هفتم مانویان به ترکستان شرقی و به چین رسیدند و به همراه مراکز تجاری سغدی ،مراکز دینی در آن سرزمین ها به وجود آمد. حتی هیاتی مانوی به دربار چین رفت (694م.) و در سال 732 م. طی فرمانی از طرف فرمانروای چین مانویان اجازه یافتند مراسمدینی خویش را اجرا کنند. در اواسط سده هشتم میلادی که ترکستان چین توسط اویغورهاتصرف شده بود ، دین مانی دین رسمی کشور شده بود و تا اواسط قرن نهم این وضع ادامهداشت. در قرن سیزدهم میلادی ، با هجوم مغولان ، ضربه نهایی بر دین مانوی فرود آمدو از آن پس اطلاعی از ایشان در دست نیست.(ادیان آسیایی ، ص 84)
آیین واعتقادات مانی
کلیات دین مانی : دینی که من[مانی] برگزیده ام در پنج چیز بهتر از سایر دین های قدیمی است. نخستآنکه مذلاب قدیمی خود را به یک کشور و یک زبان محدود می کردند.اما مذهب من در تمامکشورها و به همه زبان ها و تا دورترین کشورها دآموخته می شود.دوم انکه : تا هنگامیکه پیشوایان دین های پیشین زنده بودند همه چیز به سامان بود ، اما وقتی کهپیشوایان مردند دینشان آشفته شد و مردمان در گفتار و کردار سست شدند و بدین طریق...[اما دین من در نتیجه وجود کتابهای] زنده ، آموزگاران ف اسقفان ، برگزیدگان ،نیوشندگان ، و از طریق خرد و کار تا پایان[جهان] باقی خواهد ماند؛ سوم آنکه: روانهای پیشین که کارشان را در دین خود تکمیل نکرده و به پایان نرسانده است ، به دینمن می آیند.درست از اینجاست که دری به سوی رستگاری برای آنان گشوده است ؛ چهارمآنکه : دو اصلی که بر من وحی شده است و نوشته های زنده و پر شور من ، خرد و دانشمن بسیار بهتر از دین های پیشین است ؛ پنجم آنکه : تمام نوشته ها ، خرد وداستانهای دین های پیشین چون [به دین من افزوده شده اند].(ثاقب فر : 1377 ، 255)مانویه اصحاب مانی بن فاتک حکیم اند که در زمان شاپور[پسر اردشیر ساسانی] ظاهرشدند و بهرام [پسر هرمز پسر شاپور] او را کشت و بعد از عیسی (ع) بود دینی میانهنصرانیت و مجوسیت فرا گرفت و به نبوت مسیح (ع) قائل بود و به پیغمبری موسی (ع)قایل نمی شد. (الملل و النحل ، ص 244)مانی می خواست دینی جهانگیر و عام تشریع کند و از این جهت متعمدا" آراء خود را با عقاید ملل متنوعوفق داده و اصطلاحات آن را به کار برده است.(ایران در زمان ساسانیان ، ص 215)تصور امتزاج میان نور و تاریکی ، میان افلاک ادراک و ماده ، مسلما" جزیی از میراث ایران قدیممانویت را می سازد.(مانی ، ص 25)مانی معتقد بوده کهبدی و شر از ازل وجود داشته و عناصر سه گانه یعنی هوا و خاک و آتش دو طبیعت داشتهاند : یکی طبیعت خوبی و خیر و دیگر طبیعت بدی و شر و مخالفت سخت تنها در میانروشنایی و تاریکی بوده است.(سرچشمه تصوف در ایران ، ص 83)به عقیده مانی بدی همیشه بوده و همواره خواهد بود و در باب انسان و سایرموجودات عقیده مانی این است که خوبی و بدی در هم آمیخته است ، زیرا انسان دارایروح خوب و نفس اماره (روح بد) است ، در مقابل عقل و وجدان احساسات بد نیز هست. پس آدمی را نجات دهنده لازم است. بشر هنگامی به نجات ابدی دست مییابد که از تمام تیرگی های نفس بپرهیزد و از گناهان اجتناب ورزد. مردمان کاملی که در راس جامعهانسانی قرار دارند باید از تمام شهوات نفسانی دوری جویند.(اصل و نسب دین های ایران باستان ، ص308)آموزه مانی جوهری گنوسی داشت و عناصر سازنده آن از دین ایرانی به ویژه ازآیین زردشتی و گونه زروانی آن سرچشمه گرفت و از مرقیون پونتسی و آیین گنوسی یهودی _ مسیحیابن دیصان ادسایی نیزمتأثر بود ، مانویت با آنکه تأثیرات شگرفی از ابن دیصان پذیرفته است اما با تردیدمی توان آن را گونه ای بدعت گذار ی مسیحی به شمار آورد. برای بدعت گذار بودن اینآیین باید گفت : مانی خود اظهار کرده بود که یکی از حواریون عیسی مسیح (ع) و وارث فارقلیط است.(آیین گنوسی و مانوی ، ص 163)
نوشته : اسماعیل سپهوند