صادق هدایت بزرگترین قربانی نقد ادبی روانکاوانه در ایران است

[نارون1]

صادق هدایت بزرگترین قربانی نقد ادبی روانکاوانه در ایران است

حسین پاینده از صادق هدایت به عنوان بزرگترین قربانی نقد ادبی روانکاوانه در ایران یاد کرد و با اشاره به ادعای برخی درباره ابتلای او به افسردگی گفت: آیا یک فرد افسرده می‌تواند طنز شاهکاری مانند «وغ وغ ساهاب» خلق کند؟!

به گزارش خبرنگار مهر، نشست نقد ادبی روانکاوانه عصر روز دوشنبه 15 آبان با سخرانی حسین پاینده نویسنده، مترجم، منتقد ادبی و دانشیار نظریه و نقد ادبی دانشگاه علامه طباطبایی در سرای داستان بنیاد ادبیات داستانی ایرانیان برگزار شد.


پاینده در ابتدای این جلسه با تشریح مفاهیم اصلی روانکاوی فرویدی، گفت: روانکاوی یک نظریه فراگیر درباره رشد شخصیت دارد.

وی افزود: ضمیر ناخودآگاه محل اختفای تکانه‌های سرکوب شده و در واقع جایی است که امیال سرکوب شده، ابقا می‌شوند.

این منتقد ادبی همچنین از اینکه «روانکاوی در ایران به صورت تحریف شده معرفی شده است» با ذکر مثالی درباره میل فرزند پسر به مادرش تاکید کرد: پسربچه مهر مادر را می‌خواهد تصاحب کند، نه خود مادر را و هر کس از تمایل کودک به برقراری ارتباط با مادر آن هم از نوع جنسی آن سخن می‌گوید، نه تنها چیزی از روانکاوی دریافت نکرده بلکه یاوه می‌گوید.

پاینده سپس گفت: تز روانکاوی این است که آنچه در کودکی رخ می‌دهد، در بزرگسالی ادامه پیدا می‌کند.

دانشیار نظریه و نقد ادبی دانشگاه علامه طباطبایی در عین حال تاکید کرد: سائق‌های برآمده از ضمیر ناخودآگاه هیچ سنخیتی با منطق و یا الزامات عقلی ندارد.



وی همچنین با اشاره به این مسئله که بسیاری فروید را کاشف ضمیر ناخودآگاه می‌دانند، گفت: خود فروید در جلسه‌ای که در آن در این باره مورد سئوال قرار گرفت، گفته است ضمیر ناخودآگاه در ادبیات وجود داشته و پیش از او این شعرا بوده‌اند که آن را مطرح کرده‌اند.

پاینده اضافه کرد: به زعم روانکاوی هم «نهاد» و هم «فراخود» به سمت افراط گرایش دارند و تعادل در جایی است که «خود» نمود پیدا می‌کند.

این منتقد ادبی در عین حال گفت: ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که «خود» افراد کم است و لذا تعادل روانی در جامعه هم کم است.

وی در ادامه با اشاره به نظام تعبیر رویا در روانکاوی فرویدی یادآور شد: تمام عناصر رمان و داستان کوتاه در نظام تعبیر رویا وجود دارد از کشمکش گرفته تا مکان، زمان، زاویه دید، پیرنگ و تِم؛ همه اینها در مورد خواب مصداق دارد.

پاینده گفت: نظریه روانکاوی مبتنی بر این است که ما چون امیالی را سرکوب کرده‌ایم، این امیال به شکل رویا دوباره بازخواهند گشت.

این مترجم بار دیگر تاکید کرد: از جمله تحریف‌هایی که در ایران در مورد روانکاوی شده، این است که امیال خودتان را آزاد بگذارید؛ در حالی که روانکاوی به هیچ وجه چنین نظریه‌ای ندارد؛ روانکاوی می‌گوید ممکن است یک میل محقق نشده در ناخودآگاه تثبیت شود و بعدها به واقعیت راه پیدا کند.

وی «رویا» را شاهراه منتهی به ضمیر ناخودآگاه دانست و افزود: هر روانکاوی وقتی رویاهای یک فرد را بررسی می‌کند، در واقع کار یک منتقد ادبی را انجام می‌دهد.

دانشیار نظریه و نقد ادبی دانشگاه علامه طباطبایی سپس به سه شکل از نقد ادبی روانکاوانه اشاره کرد و گفت: یکی از این اَشکال روانکاوی نویسنده است، به این معنی که آثار یک نویسنده را شواهد بالینی برای پی بردن به ضمیر ناخودآگاه آن نویسنده، تلقی کنیم. این شکل از نقد ادبی روانکاوانه به هیچ وجه شیوه صحیحی نیست چرا که مستلزم اطلاعات بسیار زیاد درباره بیمار است. این کار همچنین مربوط به دهه 50 است و امروز دیگر انجام نمی‌شود.

پاینده در ادامه از صادق هدایت به عنوان بزرگ‌ترین قربانی نقد ادبی روانکاوانه در ایران یاد کرد و افزود: آیا از نظر شرعی اشکال ندارد که عناوین و اتهامات عجیب و غریب را به صادق هدایت نسبت دهیم؟ مثلاً می‌گویند او فردی افسرده بود. آیا یک فرد افسرده می‌تواند طنز شاهکاری مانند «وغ وغ ساهاب» خلق کند؟!

وی نوع دوم نقد ادبی روانکاوانه را روانکاوی شخصیت‌های داستان عنوان و اضافه کرد: این کار اشکال ندارد و شخصیت‌های یک داستان را می‌توان به عنوان یک بیمار مورد روانکاوی قرار داد.

این منتقد ادبی همچنین از روانکاوی خواننده به عنوان یکی دیگر از شیوه‌های صحیح نقد ادبی روانکاوانه یاد کرد و گفت: در تولید ادبی همیشه یک نویسنده داری، یک خواننده و یک متن ادبی. اختلافی که در تفاسیر از یک داستان وجود دارد، نتیجه همین شیوه از نقد ادبی روانکاوانه است.

حسین پاینده در پایان سخنرانی خود با نمایش بخشی از فیلم «هامون» ساخته داریوش مهرجویی آن را مورد تحلیل روانکاوانه قرار داد و سخنش را با این جمله که «روانکاوی راهی برای گشودن درِ معنا برای رفتن به درون متن است» به پایان برد.