زاهدان

[وحید 0319]

مقدمه :

«‌ زاهدان، شهری گسترده و پهن، با خیابانهای بر هم غلتیده، چون ماهیان ازآب وامانده و برخاک افتاده، با تب آفتاب بر تن».[1]
"ااکثر شهرهای ایران تحت تاثیر معماری سنتی و بومی ایرانی شکل گرفته‌اند. بدین ترتیب اکثراً بافت قدیمی آنها دارای معماری با هویتی است. ویژگیهای معماری سنتی در دوره معاصر بدنبال موج نوگرایی دچار تغییراتی بنیادی گردید و ساختمانسازی جایگزین معماری شد. در دوره‌های بعدی هم حرکتی در جهت هویت بخشی به معماری بعمل نیامد. طبیعتاً در چنین شرایطی نمی‌توان انتظار شکل گیری معماری دارای شناسه‌ای را داشت."[2] از بناهایی که دارای معماری سنتی می باشند می توان منزل ابویی و بازار سرپوش را نام برد(تصویر 7-14). چند بنای دیگر دارای ارزشهای معماری پیش از مدرن در زاهدان قابل ملاحظه است، از جمله آنها بنای قدیمی دادگستری و بنای پست و تلگراف و... است.[3]
" شهر زاهدان که از ابتدای دوره نوگرایی معاصر شکل گرفته است، در بافت اولیه خود نمونه های قابل توجهی را از این گذار سنت به مدرنیته داراست. معماری مسکن در این بافت نشانگر ساخت و ساز سریع و یکباره درآن دوران می باشد. در این معماری که با سرعت زیاد و با شکل یکنواخت در خیابانهای مرکزی شهر تکثیر شده است، تزئینات به حداقل خود رسیده است و آجرکاری بعنوان تزئین تنها در سردر این منازل رؤیت می شود. تقلیل گرایی معماران سنتی یزدی در این بناها بدلیل منحصر بفرد بودن و قرارگیری بناها در زمینة بافت شطرنجی اولیه شهر قابل توجه می باشد(تصویر 1-1)."[4]
- شکل شهر:
« شبکه دسترسی اولیه شهر که به قولی توسط یک مهندس پاکستانی طراحی شده، شطرنجی است. اما در توسعه‌های اخیر و بویژه در پیشنهاد طرح توسعه و عمران شبکه شهری و به تبع آن شکل شهر بصورت شعاعی طراحی شده است. در ایران معمولاً شبکه شعاعی به تبعیت از کمربندی‌ های پیشنهادی شهر طراحی می‌شود. ادغام این دو الگو (شطرنجی و شعاعی) باعث تمرکز بیشتر فعالیت و عبور و مرور در منطقه مرکز شهر و عدم امکان توسعه موزون و مطلوب مرکز شهر شده است»3.
استخوانبندی اصلی شهر:
« بررسی کالبدی شهر زاهدان نشان می‌دهد که استخوانبندی اصلی شهر حول دو محور اصلی سواره خیابان امام خمینی و خیابان دانشگاه شکل گرفته است. به لحاظ سرتاسری بودن این خیابانها، مناطق مختلف را به هم متصل کرده و کاربریهای اصلی شهر بتدریج حول آنها شکل گرفته‌ است. بازار شهر نیز (سرپوش و رزاق زاده) در جوار آنها واقع است. طرح توسعه و عمران شهر نیز بر این محورها با استقرار کاربری‌ های تجاری و خدماتی تأکید کرده است»2(نقشة 1-1).
نقشة 1-1: محورهای اصلی استخوانبندی شهر.
منبع: نگارنده، برگرفته از « طراحی شهری در زاهدان؛ دفتر اول: بررسی وضع موجود معماری و طراحی شهری»، ناصر بنیادی و…، ص11.
عوامل تشکیل دهنده تصورات ذهنی از شهر
تصور ذهنی ما از هر شهر بدون در نظر گرفتن زمینة اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و سیاسی که آن شهر در آن قرار گرفته است , نمی تواند دید کامل و جامعی از شهر به ما بدهد . فی المثل اگر شهری مانند زاهدان را بدون خصیصه مرزی بودن و مرکز استان بودن آن در نظر بگیریم مسلماً خصوصیات فضایی کالبدی شهر هم امروزه شکلی کاملاً متمایز داشت . در این نوشتار همانطوریکه از موضوع سرفصل بر می آید . بحث نگارنده محدود به مظاهر عینی و کالبدی شهر است تا عوامل اجتماعی ، تاریخی . چرا که مقصود ، از این فصل تبیین تاثیر و اهمیت فرم شهر است . زیرا همین صراحت و آشکار بودن تاثیر فرم بر سیمای شهر خود باعث چشم پوشی کردن و سرسری گرفتن آن می شود .
مسلماً برای هر شهر تصویر و سیمای کلی موجود است که این تصویر در ذهن هر شخص از شهری به شهر دیگر و حتی از شخصی به شخص دیگر نسبت به یک شهر هم متفاوت می باشد . اما شکل گیری تصویر عمومی ای که در ذهن ساکنین یا بازدید کنندگان یک شهر بوجود می آید متاثر از عواملی است که این عوامل در هدایت این شکل گیری تصویر ذهنی به یک سمت یا به سوی یک موضع گیری کلی و عمومی نقش فزاینده ای دارند . پس در عین حال که تصویری که هر فرد از سیمای شهر دارد منحصر به فرد است و پاره ای از قسمتهای آن هرگز و یا به ندرت به دیگران القاء گشته است[5] : با این همه این تصویر نسبی در دلپذیر , زیبا بودن و یا ناخوشایند بودن آن نسبت به شهرهای دیگر در ازای بازدید کنندگانی که دلبستگی خاصی به هیچکدام از این شهرها نداشته باشند می تواند کلیتی همگرا و در عین حال متنوع را نشان دهد .
سیمای هر قسمت از حجم شهر ممکن است گاه بسته به آنکه به چه ترتیب مورد مشاهده قرار گیرد ، تغییر یابد . از اینرو یک جاده ممکن است برای شخص که در آن اتومبیل می داند یک راه باشد و برای شخصی که پیاده طی طریق می کند یک لبه . یا اگر شهری را صرفاً به حدود خود شهر در نظر آوریم ناحیه مرکزی آن ممکن است محله ای به تصویر آید و اگر شهر را در مقیاس دیگر با نواحی اطراف آن در زمینه ای بزرگتر در نظر آوریم ناحیه مرکزی آن را ممکن است گره متصور داریم . اما به نظر می رسد سیمای شهر برای ناظر وقتی که مقیاس ملاحظه او تغییر نکند ثابت بماند .
هیچ یک از این پنج عامل ذکر شده به تنهایی وجود مستقل نخواهد داشت . محله ها با گره ها پیوند دارند . لبه ها حد آنان را مشخص می کند و با راه ها می توان به درون آنها داخل شد و نشانه ها سیمای آنان را متمایز می کند . هر عامل معمولاً عوامل دیگری را در بر می گیرد و در دیگر عوامل نفوذ می یابد . کوین لنچ سیمای شهر را بر مبنای عوامل فیزیکی آن بر پنج عامل راه[6] ، لبه[7]، محله[8]، گره[9] و نشانه[10] استوار می داند.
- لبه
لبه نیزمانند راه عاملی خطی است. معمولا مرز بین دو قسمت است و در تشخیص سیمای شهر بعنوان عامل جانبی مورد استفاده قرار می گیرد. در لبه ها علاوه بر قابل رویت بودن , پیوسته بودن فرم نقش اساسی دارد. لبه ها بعلت قطع کردن و متوقف کردن شبکه یکنواخت و منظم معابر اصلی شهر , بهتر و آسانتر از سایر عوامل سیمای شهر در ذهن باقی می ماند.
دو مسیل شهر زاهدان که بصورت مورب از درون کالبد پیوسته شهر عبور کرده و شبکه معابر شطرنجی شهر را قطع کرده است , علاوه بر عملکردشان بعنوان مسیل , نقش یک میانبر ترافیکی را نیز در شبکه سواره شهر بعهده گرفته است. مسیل شرقی شهر حد فاصل میدان آزادی تا خیابان مصطفی خمینی دارای فضای سبز بسیار مناسبی از درختان گز بلند قامت می باشد که می تواند بعنوان یک مسیر مناسب برای ایجاد یک پیاده راه , مسیری برای دوچرخه سواری یا اسکیت مورد استفاده قرار بگیرد.
- گره
گره ها نقاطی حساس در شهر هستند که ناظر می تواند به درون آنها وارد شود. کانون هایی است که مبدا و مقصد حرکت او را به وجود می آورند . ممکن است صرفاً محل تقاطع و خیابان یا دو جاده باشند . جایی باشد که خطوط حمل و نقل تغییر مسیر می دهند ، نقطه ای که چند راه به یکدیگر می رسند یا از کنار یکدیگر می گذرند . ممکن است محل تمرکز باشند و اهمیت آنها به سبب تراکم پاره ای از امور و یا خصوصیات در نقطه ای باشد . مانند گوشه ای از یک خیابان که به اصطلاح « پاتق » بچه های محل است یا میدانی که از چهار طرف مسدود باشد . پاره ای از این گره ها تمرکز یافته ، کانون و نقطه اصلی یک محله اند که از آنها تاثیر محله به تمام قسمتهای آن نفوذ می یابد و خود گره در واقع نمادی برای تمام محله است . در این صورت می توان این نوع گره ها را هسته نامید . بسیاری از گره ها البته هم خصوصیات نخستین را دارند : محل تقاطع دو راه یا جاده اند و هم محل تمرکز و تراکم پاره ای از فعالیت ها هستند . تصور وجود گره در شهر از یک جانب به وجود راه ها وابسته است . چون عملاً باید راهی وجود داشته باشد تا تقاطع آن با راهی دیگر گرهی را بوجود آورد . از جانب دیگر به وجود محله ها ، چون گفتیم گره ها مهمترین نقطه ، کانون یا قطب محله ها هستند . در هر صورت تقریباً در هر تصویری از هر شهر گره هایی موجود است و در پاره ای از موارد تاثیر آنها ممکن است بیش از تاثیر سایر عوامل در سیمای شهر باشد . ( همان ، ص 12 )
اما به لحاظ عملکردی گره می تواند انواع گوناگونی داشته باشد . گره هایی که از تقاطع دو یا چند راه حاصل می شوند گره هایی ترافیکی را تشکیل می دهند که همان میادین و یا تقاطع های شهری مثل چهار راه یا سه راهی هستند . گره هایی که محل تمرکز و تراکم یکسری فعالیت های خاص باشند بسته به نوع فعالیت می توانند در انواع تجاری ، اداری و یا تمرکز محلات مسکونی تقسیم شوند . حتی می توان در مقیاس یک پارک هم برای آن هسته و گره هایی را قائل شد . یکی از مهمترین اشکال گره چهارراه ها و میادین می باشد.

- - - به روز رسانی شده - - -

- میادین:
« میدانهایی که در بافت نسبت قدیمی تر مرکز شهر قرار دارند (مثل میدان فرودگاه، شهدا، 15 خرداد، فلسطین و آزادی) دارای فضای سبز و مبلمان شهری نسبتاً مناسبتری هستند و در ساعات عصر که دمای هوا مناسبتر است، فضای سبز و باز این میدانها مورد استفاده مردم است. وجود کاربری‌ های خدماتی باعث رونق بیشتر میدان است. میدان شهدا را می‌توان نمونه موفقی از فضای شهری در شهر زاهدان دانست. میدان فلسطین نیز اگر چه به لحاظ فضای سبز غنی است؛ اما وجود بافت مسکونی فقیر نشین در اطراف آن و نبود کاربری‌ های خدماتی باعث شده است که کمتر مورد استفاده قرار گیرد. نوسازی اطراف این میدان و مناسب سازی آن می تواند این میدان را به فضای شهری مناسبی که لااقل مورد استفاده اهالی منطقه‌ای از شهر باشد تبدیل کند. این میدانها ترکیبی از پارک و میدان را شامل می‌شوند. در گذشته به دلیل حاد نبودن مشکل تأمین آب فضاهای سبز، این میدانها ایجاد و بطور مناسبی نگهداری شده‌اند (تصویر 7-4).
تصویر 1-3: میدان آزادی در مرکز شهر.
ترکیب میدان و پارک در زاهدان بسیار دیده می شود. میادین و پارکهای قدیمی تر شهر از فضای سبز نسبتاً مناسبی برخوردارند.
در توسعه های جدید الگوی میادین وسیع تسری یافته و حتی تشدید شده است، اما بعلت کمبود آب فضای سبز مناسبی دارا نیست. میدان امام خمینی (ره) در ورود از کرمان به شهر جزو معدود میدانهای جدیدی است که در خصوص تأمین فضای سبز آن سرمایه گذاری صورت گرفته است. البته وجود عبور و مرور سواره بین شهری باعث عدم امکان استفاده صحیح مردم از فضای سبز این میدان خواهد شد. انگیزه احداث چنین میدانی ایجاد یک ورودی باشکوه به نظر می‌رسد.
در توسعه‌ های جدید شهر و در اراضی آماده‌ سازی میدانهای بایر و وسیعی جلب توجه می‌کند که تأمین فضای سبز آنها در آینده نزدیک بعید به نظر می‌رسد».1
عناوین غیر رسمی و خوانایی شهر :
نام گذاری میادین و خیابانها هم نقش پراهمیتی در خوانایی راه ها و گره ها دارد . عناوین و نام گذاری های غیر رسمی که معمولاً در بین مردم متداول می باشد و توسط خود آنها بر چهار راه ها ،خیابانها ومیادین گذاشته شده است دارای خوانایی بسیار بالایی است .چرا که این طریقه نام گذاری عنوان خود را معمولاً از ابتدایی ترین وآشکارترین نشانه های بصری و یا خصوصیات منحصر به فرد آن مکان می گیرد . متأسفانه شهر داریهای کشور در اکثر موارد با این مشارکت مردم در نام گذاری خیابانها و تقاطع ها هماهنگ نبوده اند و همواره با این حرکت خودجوش به صورت یکطرفه برخورد کرده اند و بدون توجه به نام قدیمی مکانها و محلات نام گذاریها یکسویه و تحمیلی بوده است . ناگفته نماند این شیوه نام گذاری در محلات جدید که هیچگونه سابقه ذهنی در مورد نقاط مختلف آن وجود ندارد ، هیچ اشکالی در پی نخواهد داشت . البته بعضی اوقات هم نام گذاری های مردمی آنقدر غیر رسمی است که دیگر نمی توان با آن همسو شد . چهار راه مگسی تقاطع خیابان امیر المومنین وسعدی نمونه ای از این دست می باشد که گویا این نام به خاطر قرار گیری فعالیتهای ماهی فروشی ،مرغ فروشی و... در بازار که با تجمع حشرات موذی در گذشته همراه بوده ،صورت پذیرفته است .
تصویر 1-4: ساختمان تجاری تاج محل واقع در چهارراه مگسی!
منبع: حسن پور , فرامرز , " طراحی مرکز زیباشهر زاهدان".
چهار راه علیشاه و چهار راه رسولی که نام خود را از افرادی خاص گرفته اند نیز هم اکنون آنقدر متداول می باشند که اگر به گونه ای دیگر بخواهید آن نقاط را آدرس بدهید ساکنین شهر را دچار ابهام خواهید کرد .نام گذاریهای رسمی بجا مانده از رژیم گذشته در شهر زاهدان تنها به یک مورد محدود می شود. خیابان مهران سابق که هم اکنون خیابان شهید بهشتی نام دارد . امروزه تقریباً در اذهان عمومی با نام جدید خود شناخته می شود. خوانایی گره:
تقاطع راهها و یا گره ها هم در خوانایی تصویر عمومی شهر نقش عمده ای بر عهده دارد . اگر خیابان ها به صورت عمودی و افقی ادامه یابند و با زاویه قائمه یکدیگر را قطع کند.(سیستم شطرنجی ) به تصور آوردن آنان در ذهن و شناختشان بسیار آسان است (همان , ص 109) مخصوصاً هنگامیکه عوامل تقویت کننده دیگری هم در محل تقاطع وجود داشته باشد .میدان های آزادی وشهدا که در بافت مرکزی و شطرنجی شهر قرار گرفته اند با عواملی چون درختکاری و فضای پارک مانند داخل خود به نقاط مبنایی در مختصات ترافیکی شهر در آن ناحیه تبدیل شده اند.
در مقابل خوانایی گره ، مغشوش بودن خیابانها قرار دارد. این مغشوش بودن و عدم خوانایی معمولاً از تلاقی چند خیابان در یک نقطه حاصل می شود . اما تعداد خیابان های متقاطع و یازوایای آنها با یکدیگر تمام مسئله نیست «چهار راه چه کنم »نامی است که مردم از قدیم الایام بر تقاطع خیابانهای آزادی و امام خمینی گذشته اند .چهار راه چه کنم اگر چه گره ای است که از تقاطع دو خیابان به زاویه قائم حاصل می آید ، اما چون بی شکلی آشکاری داشته است . ساختمان , بافت و اینکه راسته بازار درکدام جهت ادامه پیدا می کندقابل تشخیص نبوده است . البته هم اکنون هم این نکته تا حدودی مصداق دارد.

[1] دولت آبادی، محمود،« دیدار بلوچ »، ص 5.
[2]حسن پور , فرامرز , پایان نامه کارشناسی ارشد , " طراحی مرکز زیباشهر زاهدان , با تاکید بر محور سیاحتی " , ص 224.
[3] بنیادی، ناصر، « طراحی شهری در زاهدان؛ دفتر اول: بررسی وضع موجود معماری و طراحی شهری »، ص38.
4 حسن پور , فرامرز , پایان نامه کارشناسی ارشد , " طراحی مرکز زیباشهر زاهدان , با تاکید بر محور سیاحتی " , ص 224.
5 – بنیادی، ناصر، « طراحی شهری در زاهدان؛ دفتر اول: بررسی وضع موجود معماری و طراحی شهری »، ص38.
6– همان، ص9.
7 - لینچ , کوین , "سیمای شهر" , ص 9.
8- Path
9- Edge
10- District
11- Node
12- Landmark
1 – بنیادی، ناصر، « طراحی شهری در زاهدان؛ دفتر اول: بررسی وضع موجود معماری و طراحی شهری »، ص14.