تذهيب چيست؟
نام تذهيب از ذهَبَ گرفته شده است و به معني طلا مي باشد.
تذهيب چيست؟
در فرهنگ هاي فارسي تعريفي دقيق از تذهيب وجود ندارد؛ تعريفي كه ما را به اصل و منشأ اين هنر رهنمون باشد. در برخي از كتابهاي قديمي و اغلب تذكره ها فقط نامي از نقاشان و مذهبان آمده است كه اين براي دريافت معناي تذهيب كافي نيست. در لغتنامه ها، تذهيب را زر گرفتن و طلا كاري دانسته اند، اما اين هم تمام معناي تذهيب نيست. در دايرة المعارف هاي فارسي نيز تعريف هايي از تذهيب آمده است كه به شيوه هاي تذهيب، در يك دوره خاص از تاريخ، تعلق دارد.
به هر حال تذهيب را مي توان مجموعه اي از نقش هاي بديع و زيبا دانست كه نقاشان و مذهبان براي هرچه زيباتر كردن كتاب هاي مذهبي، علمي، فرهنگي، تاريخي، ديوان اشعار، جنگ هاي هنري و قطعه هاي زيباي خط به كار مي برند.
استادان تذهيب اين مجموعه هاي زيبا را در جاي جاي كتاب ها به كار مي گيرند تا صفحه هاي زرين ادبيات جاودان و منتهاي مذهبي سرزمين خود را زيبايي ديداري نيز ببخشند. بدين ترتيب است كه كناره ها و اطراف صفحه ها، با طرح هايي از شاخه ها و بندهاي اسليمي، ساقه، گلها و برگ هاي ختايي، شاخه هاي اسليمي و گلهاي ختايي و يا بندهاي اسليمي و ختايي و... آذين مي شوند.
پيشينه تذهيب:
پيشينه آذين و تذهيب در هنر كتاب آرايي ايران، به دوره ساساني مي رسد. بعد از نفوذ اسلام در ايران، هنر تذهيب در اختيار حكومت هاي اسلامي و عرب قرار گرفت و هنر اسلامي نام يافت. اگرچه، چند زماني اين هنر از بالندگي فروماند، اما دگر بار، پويايي خود را به دست آورد. چنان كه در دوره سلجوقي، مذهبان آرايش قرآن ها، ابزار و ادوات، ظرف ها، بافته ها و بنا ها را پيشه خود ساختند و چندي بعد، در دوره تيموري اين هنر به اوج خود رسيد و زيباترين آثار تذهيب شده به وجود آمد.
هنرمندان نقاش، صحافان و صنعتگران به خواست سلاطين از سراسر ايران فراخوانده شدند در كتابخانه هاي پايتخت به كار گمارده شدند. بدين ترتيب، آثار ارزشمند و با شكوهي پديد آمد.
در دوره صفوي، نقاشي، تذهيب و خط در خدمت هنر كتاب آرايي قرار گرفت و آثاري به وجود آمد كه زينت بخش موزه هاي ايران و جهان است. اما، رنج هنرمندان بي ارج ماند و ارزش آنان، در زمان زندگشان، شناخته نشد و هنر نقاشي، به ويژه تذهيب، پس از دوره صفوي از رونق افتاد.
اگرچه، هجوم فرهنگ غرب به ايران حركتپيشرو اين هنر را كند ساخت، ولي با زحمت هنرمندان متعهد و دوستداران هنر اين مرز و بوم، شعله هنر تذهيب همچنان فروزان است.
واژگان تذهيب:
در تذهيب، به مانند هر هنر ديگر واژگاني وجود دارد كه براي يك تذهيب آموز، آگاهي برآن واژگان ضروري است.
در واقع ابرك، اسليمي (اسلامي)، بند اسليمي، تاج، ترصيع، ترنج، جدول، ختايي، داغ، دهن اژدر، سرلوحه، سنجاق نشان، شرفه، شمسه، فرنگي، فصالي، كتيبه، كتيبه سرلوحه، كمند زرين، گره، لچك ترنج، لچكي، واگيره و ... اصول مرتبت بر هنر تذهيب هستند.
ابزارهاي تذهيب:
نقاشان و مذهبان قديم، خود ابزارهاي كار خويش را آماده مي كردند و در اين زمينه، تجربه ها آموخته بودند. اين تجربه ها سينه به سينه نقل مي شد. اما، بعدها اين روش پسنديده به فراموشي سپرده شد و اكثراً، رموز كار از شاگردان مخفي ماند. چنان كه تا به حال كتابي جامع در اين باره نوشته نشده است.
براي تذهيب، نياز به اين ابزارها است:
قلم مو، طلا و نقره، مهره، كاغذ آهار مهره شده، كاغذ پوستي، كالك و يا طرح سوزني، رنگ، پرگار، ترلينگ و خط كش.
نقاشان و مذهّبان قديم، خود ابزارهاي كار خويش را آماده مي كردند و در اين زمينه، تجربه ها آموخته بودند كه اين تجربه ها سينه به سينه نقل مي شد.
اما، بعدها اين روش پسنديده به فراموشي سپرده شد و اكثر رموز كار از شاگردان مخفي ماند. چنان كه تا به حال كتابي جامع در اين باره نوشته نشده است.
براي تذهيب، نياز به اين ابزارهاست: قلم مو، طلا و نقره، مهره، كاغذ آهار مُهر شده، كاغذ پوستي، كالك و يا طرح سوزني، رنگ، پرگار، ترلينگ و خط كش.
قلم مو
قلم مو را از موي سمور و موي پشت گردن گربه – بين دو كتف تا روي دم – درست مي كنند. اغلب، موي زير گلوي گربه را براي تهيه قلم مو مناسب دانسته اند؛ اما اين نظر نادرست است.
روش درست كردن قلم مو يكسان است، ولي سليقه ها متفاوت است. پس از چيدن مو از پشت گردن گربه، موها را با شانه ي كوچك و ويژه اين كار از ته شانه مي زنند تا تمامي كركها از ته آن خارج شوند. موهاي شكسته را نيز از موهاي سالم سوا مي كنند و بيرون مي ريزند. نوك موها را به اندازه مورد نياز، وارد قالب مي كنند.
براي آنكه نوك موها در قالب نظم يابند و در يك خط قرار گيرند، ته قالب را به جاي هموار مي زنند. آنگاه موها را از قالب در مي آورند، خيس مي كنند، ته آنها را با نخ مي بندند و نوكشان را از انتهاي شاه پركبوتر – اين پر را قبلا تميز كرده اند و نوك آن را بريده اند – رد مي كنند تا موها به نوك شاه پر برسند. پس از بيرون آوردن مقدار موي مورد نظر از نوك شاه پر، انتهاي پر را چسب مي ريزند و دسته اي را كه ساخته اند به آن مي چسبانند. اينك، قلم مو براي نقاشي كردن آماده است.
در قديم، نقاشان بهترين قلم موها را مي ساختند. اين قلم موها كمي بلندتر و نوك تيزتر از قلم موهاي امروزي بودند. اين مساله را از چگونگي خطوط آمده در نقاشيهاي قديمي مي توان دريافت. زيرا در اين نقاشي ها ، پردازها كمي كشيده تر از پردازهاي نقاشي هايي بودند كه در خَـلق آنها از قلم موي گندمي شكل و كوتاه استفاده مي شود.
امروزه، جنس قلم موهاي ساخته ي اروپا از موي سمور و سنجاب است كه البته، موي سنجاب به قلم مو كيفيت بهتري مي دهد. اما در كشورهاي جهان سوم از هر گونه موي موجود و در دسترس استفاده مي شود. چنانكه در چين، انواع قلم مو با موهاي مختلف و براي كاربردهاي گوناگون تهيه مي شود.
طلا و نقره
از طلا براي زيباتر كردن و هماهنگي بيشتر بخشيدن به يك طرح تذهيب استفاده مي شود. در قديم، به ويژه در عهد سلجوقي، ورق طلا را بر روي كاغذ مي چسباندند و سپس، طرح هايي را بر روي آن پياده مي كردند. اين رويه ي كار، به خصوص در هنر كتاب آرايي مصريان، بسيار ديده شده است.
بعدها، طلا را به وسيله ي سريشم و يا عسل حل مي كردند ( عسل بهتر و راحت تر طلا را حل مي كند) . سپس آن را مي شستند، پاك مي كردند و بعد از زدن بر روي كاغذ مورد نظر، آن را مهره مي زدند و براق مي كرد كه به آن پخته مي گفتند و يا آنكه طلاي حل شده را مهره نمي زدند و در نتيجه، رنگ طلايي مات به دست مي آمد ( طلاي خام ) كه امروزه اين روش همچنان مرسوم است.
گاهي، طلا را با وسيله اي مانند سنجاق فشار مي دادند تا فرورفتگي ايجاد شود كه به آن «سنجاق نشان» مي گفتند. اين روش بيشتر در دوره ي قاجار مرسوم بوده است.
نقره هم براي رنگين تر كردن و متفاوت ساختن رنگهاي تذهيب كاربرد دارد. نقره را به مانند طلا كوبيده و بعد با سر يشم و يا عسل حل مي كردند. با افزودن نقره به طلا، رنگهاي متفاوت به دست مي آيد. امروزه، از دفترچه هاي طلا كه از اروپا وارد مي شود استفاده مي كنند.
مهره
مهره را براي صيقلي كردن كاغذ و يا براي مهره زدن و براق كردن طلا و نقره به كار مي برند. جنس مهره از عقيق و گاهي از يشم است. عقيق يمني، بهترين عقيقي است كه براي اين كار مصرف مي شود و عقيق هاي سليماني ايراني، مصري و هندي نيز استفاده مي شوند. امروزه، عقيق هندي بيشتر در دسترس است .
اين مهره ها به شكلهاي گوناگون شاخي، سوزني، تخت، پهن و ... ساخته مي شوند و هر يك كاربرد خاص خود را دارند.
مهره هايي كه براي صيقلي كردن كاغذ به كار برده مي شوند بيشتر از صدفهاي دريايي بزرگ هستند. در كتابخانه هاي سلطنتي از مهره هاي بزرگي استفاده مي شده است كه نمونه ي قديمي آن در موزه ي توپقاپو سراي تركيه مضبوط است.
كاغذ
امروزه براي پياده كردن طرح از روي كاغذ فرعي ِ طراحي شده بر روي كاغذ اصلي ، از كاغذ پوستي يا كالك استفاده مي شود ، ولي در قديم اين گونه نبوده است. در گذشته، طرح نقش شده بر روي كاغذ را به وسيله سوزن، سوراخ سوراخ مي كردند.
سپس، طرح سوزني را روي كاغذ اصلي مي گذاشتند و كيسه پارچه اي را كه داخل آن مقداري خاكه ذغال بود بر روي طرح سوزني مي زدند. بدين ترتيب، طرح اصلي از لاي سوراخ ها بر روي كاغذ اصلي نقش مي بست.
پس از پاك كردن خاكه هاي اضافه، طرح اصلي را با رنگ قهوه اي كم رنگ، قلمگيري مي كردند. طرحي را كه از كاغذ سوزني بر روي كاغذ اصلي منتقل مي شد «داغ» مي گفتند.
امروزه، قلمزن هاي اصفهان، شيراز، تهران و شماري از ديگر شهرهاي ايران از همين روش استفاده مي كنند. كاربرد واژه ي كپي كردن، براي عمل برگرداندن طرح از روي كاغذ فرعي بر روي كاغذ اصلي، رايج است.
رنگ
رنگ از جمله مبحث هاي مهم نقاشي و تذهيب است. در گذشته، نقاشان و مذهّبان رنگهاي مورد نياز را خود با سختي فراوان، تهيه و آماده مي كردند. فقط در دربار سلاطين، رنگسازان به نقاشان در اين زمينه ياري مي دادند. بدين سبب، نقاشان در زمينه ي رنگسازي و تركيب رنگ ها بسيار آزموده و دانا بودند.
امروزه به دليل در دسترس نبودن تجربه هاي پيشينيان و كم تجربگي اكثر پژوهندگان داخلي و خارجي، درك نادرستي از فن رنگسازي گذشته وجود دارد. براي مثال انديشه آميختن رنگ سفيد با لاجورد، براي كم رنگ كردن اين سنگ ، درست نيست. لاجورد سنگي است بسيار خوشرنگ و زيبا كه از دوره هاي ماقبل تاريخ، در ساخت زينتهايي چون گردن بند، انگشتري ، نشانها و لولها به كار مي رفت.
در قديم، لاجوردشويان ايراني، اين سنگ را از بدخشان افغانستان مي آوردند و مي كوبيدند. آنان با سايش و شستن لاجورد، طي زمان كوبيدن اين سنگ، رنگهاي آبي متفاوتي از كم رنگ تا پررنگ را به دست مي آوردند. از اين رو، براي كم رنگ شدن لاجورد نيازي به افزودن رنگ سفيد به لاجورد نيست، مگر در مواقعي كه به رنگ آبي خيلي روشن احتياج باشد.
گل اخرا، گل ماشي، زرنيخ سياه ، سرخ و سبز، لاجورد، نيل، زنگار، سبز سيلو، شنگرف، سورنج و سفيد رنگهايي هستند كه در قديم كاربرد داشتند.
پرگار، ترلينگ، خط كش
پرگار، ترلينگ، خط كش از ديگر ابزارهاي مورد استفاده در هنر تذهيب هستند كه در قديم، در نهايت زيبايي و استحكام، در ايران ساخته مي شدند.
دوست عزیز، به سایت علمی نخبگان جوان خوش آمدید
مشاهده این پیام به این معنی است که شما در سایت عضو نیستید، لطفا در صورت تمایل جهت عضویت در سایت علمی نخبگان جوان اینجا کلیک کنید.
توجه داشته باشید، در صورتی که عضو سایت نباشید نمی توانید از تمامی امکانات و خدمات سایت استفاده کنید.
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (Bookmarks)