بررسی رابطه بین ارگونومی محیط کار و استرس شغلی کارکنان

[وحید 0319]

بررسی رابطه بین ارگونومی محیط کار و استرس شغلی کارکنان

عدم توجه به اصول ارگونومی و رعایت نکردن آنها در محیط کار، هزینه های بسیار زیادی را هم برای کارفرما و هم برای کارکنان به دنبال خواهد داشت و موجب کاهش کارآیی و افزایش استرس کارکنان نیز می گردد. اگر فناوری ارگونومی به درستی به کار گرفته شود می تواند موجب حذف یا کاهش صدمات و مشکلات بهداشت و ایمنی شغلی در محیط کار و افزایش کارآیی گردد. با وجود این در طراحی کار توجه کافی بدانها صورت نمی گیرد. هدف اصلی این مطالعه بررسی نقش ارگونومی و ارتباط آن با استرس شغلی کارکنان می باشد. نتایج حاصل از این مطالعه بیان داشت که:
- بین ارگونومی محیط کار و استرس شغلی رابطه معنی داری وجود دارد.
- بین فیزیولوژی کار و روان شناسی مهندسی با استرس شغلی رابطه معنی دارد
- ولی بین بیومکانیک و آنتروپومتری با استرس شغلی رابطه معنی داری یافت نشد.
در این مقاله ابتدا خلاصه ای از ادبیات تحقیق شامل: تعاریف، شاخه ها، اهداف ارگونومی، استرس، عوامل استرس زا، و پیامدهای استرس بیان می شود. در ادامه فرضیه ها، روش انجام تحقیق، نحوه تجزیه و تحلیل، آزمون های مورد استفاده، جمع بندی و ملاحظات تحقیق ارائه شده است.
1) مقدمه
ظهور سازمان های اجتماعی و گسترش روز افزون آنها، از ویژگی های بارز تمدن بشری است؛ به طوری که با توجه به عوامل گوناگون مکانی و زمانی، و ویژگی ها و نیازهای خاص جوامع مختلف، همه روزه انواع سازمان های اجتماعی ظهور و گسترش می یابد و بر تعدادشان افزوده می شود [1]. یک ملت به واسطه شهروندانش و یک سازمان به وسیله کارکنانش شناخته می شود. پیشرفت یک سازمان به وسیله سلامتی و تندرستی کارکنان مشخص می شود [15]. بنابر آمار سازمان بین المللی کار [1] سالانه 250 میلیون حادثه در جهان اتفاق می افتد که درآنها 335000 نفر جان خود را از دست می دهند (حوادث رانندگی و خانگی در این آمار لحاظ نشده است). همچنین سالانه 160 میلیون بیماری شغلی در جهان دیده می شود که منجر به فوت 1100000 نفر می گردد. همچنین 4 درصد تولید ناخالص ملی در جهان به لحاظ این حوادث و بیماری ها هدر می رود [2]. نادیده گرفتن ایمنی و بهداشت کار موجب زیان اقتصادی قابل توجهی می شود که تأثیرات جدی بر بهره وری دارد. میزان بروز حوادث شغلی منجر به مرگ در کشورهای در حال توسعه 3 تا 4 برابر کشورهای توسعه یافته است و این حوادث معمولاً به صورت غیر عمدی هستند. در کشور ما سالیانه حدود 14 هزرار حادثه شغلی رخ می دهد [3].
در طول جنگ جهانی دوم تأکید اصلی دانشمندان علوم رفتاری بر استفاده از آزمون هایی برای انتخاب افراد مناسب برای هر کار و ابداع راهکارهای تربیتی بهتر بود کانون توجه، انطباق دادن شخص با کار بود. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ زاده شد در سال 1949، انجمن پژوهشی ارگونومی که اکنون انجمن ارگونومی نامیده می شود در انگلستان تأسیس شد و اولین کتاب در باب عوامل انسانی، به نام روان شناسی تجربی کار بسته عوامل انسانی در طراحی مهندسی انتشار یافت در سال 1959 موسسه بین المللی ارگونومی با هدف برقراری ارتباط بین چندین انجمن عوامل انسانی و ارگونومی در کشورهای مختلف جهان تأسیس شد دوران 20 ساله بین 1960 تا 1980 شاهد رشد وبسط سریع عوامل انسانی بود [5].
2) ارگونومی
2-1) تعریف ارگونومی
تعریف رسمی ارگونومی که به وسیله انجمن ملی ارگونومی (IEA) تأیید شده است به شرح زیر می باشد:
ارگونومی (یا فاکتورهای انسانی) اصول علمی مرتبط با فهم تعامل بین انسان و سایر عناصر یک سیستم و حرفه ای است که شامل تئوری ها، اصول و داده ها و روش ها برای طراحی مطابق با بهینه سازی آسایش و رفاه افراد و عملکرد کامل سیستم می باشد [4]. واژه ارگونومی آمیزه ای از دو واژه یونانی ارگو [2] (به معنی کار) و نوموس [3] (به معنی قانون) است. در آمریکا، مهندسی عوامل انسانی [4] یا عوامل انسان مترادف واژه ارگونومی دانسته شده است. ارگونومی در اروپا، ریشه در فیزیولوژی کار [5]، بیو مکانیک [6] و طراحی ایستگاه کار [7] دارد. در حالی که عوامل انسانی آمریکائیان، از فیزیو لوژی تجربی سرچشمه گرفته، بر عملکرد انسانی و طراحی سامانه ها متمرکز است [5]. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ جهانی دوم زاده شد در سال 1949، انجمن پژوهشی ارگونومی که اکنون انجمن ارگونومی نامیده می شود در انگلستان تأسیس شد و اولین کتاب در باب عوامل انسانی، به نام روان شناسی تجربی کار بسته عوامل انسانی در طراحی مهندسی انتشار یافت در سال 1959 موسسه بین المللی ارگونومی با هدف برقراری ارتباط بین چندین انجمن عوامل انسانی وارگونومی در کشورهای مختلف جهان تأسیس شد دوران 20 ساله بین 1960 تا 1980 شاهد رشد وبسط سریع عوامل انسانی بود [5].
ارگونومی در چهار شاخه بیومکانیک شغلی، روان شناسی مهندسی، آنتروپومتری، فیزیولوژی کار فعالیت می کند[7].
1) فیزیولوژی کار: بخشی از دانش ارگونومی که تطبیق انسان با کار را در مصرف انرژی و همچنین تغییرات پارامترهای فیزیولوژیکی بدن در حین انجام کار مورد توجه قرار می دهد به فیزیولوژی کار معروف است [8].
2) بیومکانیک شغلی: در بیومکانیک از قوانین فیزیکی مکانیک برای بدن استفاده می شود. با به کارگیری این قوانین این امکان به وجود می آید که در هنگام یک وضعیت خاص در بدن و حرکت آن، میزان فشار مکانیکی موضعی اعمال شده بر عضلات و مفصل ها محاسبه شود [4].
3) روان شناسی مهندسی: به فاکتورهای محیطی فیزیکی و شیمیایی مانند سر و صدا، ارتعاش، روشنایی، آب و هوا و مواد شیمیایی می توانند بر روی ایمنی، سلامتی و آسایش افراد تأثیر بگذارند می پردازد [4].
4) آنتروپومتری: شامل جمع آوری و تفسیر داده های مربوط به شکل و اندازه ابعاد بدن انسان (ابعاد طولی، عرضی، محیطی و وزن) می باشد [4]. تعریف آنتروپومتری عبارت خواهد بود از اندازه گیری سیستماتیک به دنبال استفاده از وسایل اندازه گیری [9].
برخی مشکلات معمول در صنایع شامل طراحی نامناسب محل کار، عدم انطباق بین قابلیت های کارگر و الزامات شغلی، وجود محیط کار و مشاغل زیان آور، طراحی نا مناسب سیستم انسان-ماشین و برنامه های ضعیف مدیریت می باشد. این مشکلات منجر به ایجاد مخاطرات در محل کار، ضعف سلامتی کارگران، صدمات ناشی از کار با تجهیزات، معلولیت ها و در عوض کاهش بهره وری کارگر و کیفیت تولید و افزایش هزینه می شود. کاربرد موثر ارگونوی در طراحی سیستم کاری می تواند تعادلی را بین ویژگی های کارگر و نیازهای شغلی برقرار کند. این علم، گستره وسیعی را در زمینه طراحی کار، ابزار، تجهیزات، ماشین آلات، ایستگاه کار و سیستم ها در موارد مختلف صنعتی، آموزشی، ورزشی و غیره در بر گیرد [10]. هدف ارگونومی آن است که در طراحی ابزارو وسایل کار و سیستم های فنی و تولیدی نیز در طراحی محیط کار، نیازها و خصوصیات جسمی و روحی انسان ها در نظر گرفته شود تا در عین نیل به افزایش بازدهی تولید، به سلامت و بهداشت و راحتی انسان ها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد [11]. ارگونومی دارای اهدافی چون بهبود بهره وری، سلامت، ایمنی و آسایش مردم و افزایش کارآیی متقابل سیستم های انسان-ماشین-محیط است [12].
2-2) نکات ضروری در زمینه سطح کار
▪ ارتفاع سطح کار بالاتر از قلب قرار نگیرد. زیرا اگر ارتفاع سطح کار بالاتر از قلب قرار گیرد جریان خون در بدن کاهش یافته که در نتیجه آن کاهش سریع کارآیی و عملکرد فرد خواهد بود.
▪ ارتفاع مربوط به سطح کار، صندلی و پاها باید با یکدیگر تناسب داشته باشد.
▪ اگر ارتفاع سطح کار ثابت است از زیر پایی استفاده شود.
▪ گاهی اوقات حالت نشسته را با ایستادن یا قدم زدن جایگزین کنید [4].
2-3) حیطه های عملکردی ارگونومی
بخشی از حیطه های عملکردی ارگونومی را می توان به شرح زیر دانست:
▪ بررسی میزان توانمندی شاغلین با توجه به نوع کار و انرژی مصرفی
▪ مطالعه ابعاد فیزیکی بدن (آنتروپومتری) و کاربرد این دسته از اطلاعات در طراحی ایستگاه های کار
▪ طراحی ارگونومیک ابزارهای دستی
▪ طراحی ایستگاه های کار نشسته، ایستاده (یا توأم) و آنالیز سیستم انسان ماشین
▪ بررسی های روانشناختی از دیدگاه نحوه ارتباط بین افراد
▪ تعیین رژیم های کار و استراحت (زمان های استراحت و مدت انجام کار)
▪ بررسی روش های حمل دستی کالا و طراحی خطوط بسته بندی و بارگیری دستی
▪ بررسی صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار و آنالیز وضعیت های بدنی
▪ بیومکانیک شغلی
▪ ارگونومی و کار در منزل
▪ کاربرد بهینه رنگ و موسیقی در محیط های کار [7]
3) استرس
از طرف دیگر واژه استرس امروزه چنان نقل هر زبانی است که گویا استرس مسئله همگانی و همه گیر و مبتلا به انسان امروز و مشخصه زندگی اوست. روانشناسان و دیگر صاحب نظران استرس می گویند، روی هم جمع شدن رویدادها (دگرگونی ها) ی زندگی که سازگاری فرد را با موضع خودش بر هم می زند، موجب استرس می شود. و این تشابه نزدیکی با مفهوم فیزیکی یا مهندسی استرس دارد. نزدیک به صد سال است که مفهوم استرس مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. اما نخستین بررسی های استرس در حوزه دانش پزشکی انجام شده اند. این مفهوم اکنون به موضوعی میان رشته های در علوم انسانی، پزشکی و حوزه های وابسته تبدیل شده است. استرس ناشی از شغل، استرسی است که فرد معین بر سر شغل معینی دستخوش آن می شود، در این تعریف چند نکته نهفته است: شخص شاغل تا چه اندازه از تجربه برخوردار است (کارآزموده است یا تازه کار)، میزان قدرت و ضعف او در مقابله با شرایط موجود چقدر است، و چه نوع شخصیتی از خود در محیط کار نشان می دهد [13].
3-1) نشانه های استرس
«بیر» و « نیومن» در 1978 سه دسته از نشانه هایی را که در شرایط استرس شغلی بروز می کنند نام برده اند: نشانه های روانی، نشانه های جسمانی و نشانه های رفتاری.
▪ نشانه های روانی: آن دسته از مشکلات عاطفی و شناختی هستند که بر اثر ناراحتی ناشی از استرس شغلی بروز می کنند نارضایتی از شغل یکی از رایج ترین پیامدهای استرس شعلی است، با بی میلی و با تاخیر به سر کار خود می آید، برای انکه کار ش را به خوبی انجام دهددلیل چندانی نمی بینند دیگر نشانه های روانی عبارتند از: افسردگی، اضطراب، ملامت احساس ناکامی، انزوا و بیزای.
نشانه های جسمانی را مشکل تر می توان تشخیص داد، زیرا در حالی که شرایط کاری معینی با بیماری ها و ناراحتی های جسمانی معینی همراه هستند، اما دشو. ار می توان فهمید که این ناخوشی ها تا چه اندازه نتیجه دیگر جنبه های زندگی شخص هستند با این حال شواهد مدارک پژوهشی نشان داده اند که همواره رابطه بین استرس شغلی و نشانه ها و بیماری های جسمانی معینی وجود دارد یکی از عمومی ترین نشانه های بیماری جسمانی مرتبط با استرس شغلی بیماری های قلبی - عروقی است.
نشانه های رفتاری به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) دسته اول نشانه هایی هستند که می توان گفت به طور مستقیم متوجه خود فرد شاغل است این دسته شامل رفتارهایی است مثل خود داری از کار کردن، پر خوری یا بی اشتهایی، رفتارهای ستیزه جویانه در برابر همکاران یا اعضای خانواده و به طورکلی مشکلات میان فردی.
ب) دسته دوم از نشانه های رفتاری پیامدش به سازمان یا تشکیلات اداری بر می گردد، از جمله غیبت از کار، رها کردن شغل، افزایش حادثه ها ناشی از کار فقدان بهره وری [13].
3-2) عوامل استرس
به طور کلی این عوامل در منابع را می توان به سه دسته طبقه بندی کرد: دسته اول عوامل «استرس زای فردی»، دسته دوم «رویدادهای زندگی» و دسته سوم عوامل «استرس زای سازمانی» [14]. عوامل فشار عصبی سازمانی عبارتند از:
▪ سیاست ها: ارزیابی غیر واقعی کارمندان (سیستم ارزشیابی نامناسب)، جابه جایی مکرر و غیر ضروری، دستورالعمل های مبهم، عدم تساوی حقوق و مزایای افراد هم طراز، شرح وظایف غیر واقعی، مقررات غیر قابل انعطاف.
▪ ساختارها: فرصت کم برای پیشرفت، تضادهای صف و ستاد، تمرکز در تصمیم گیری ها و عدم وجود مشارکت، تشریفات اداری دست و پا گیر و تخصص گرایی بیش از اندازه.
▪ شرایط ایمنی: وجود اشعه ها و عوامل شیمیایی زیان آور، سرما و گرما و سروصدای زیاد، ازدحام و عدم وجود محل کار اختصاصی، خطرات ایمنی و نور ناکافی.
▪ مراحل و فرآیندها: سیستم کنترل نامناسب، اهداف مبهم و متضاد، ارتباطات ضعیف، بازخور ناکافی و ضعیف از عملکردها، معیارهای ناقص و نادرست برای بخش عملکردها، اطلاعات ناکافی.
▪ ابهام نقش در سازمان: ابهام در نقش از کمبود اطلاعات یا آگاهی اندک از نحوه انجام کار حاصل می شود. این ابهام احتمالاً به علت کارآموزی ناکافی، ارتباطات ضعیف، یا مضایقه کردن و یا ناجور جلوه دادن اطلاعات به وسیله همکاران یا سرپرست حاصل می شود. حاصل این ابهام نقش، تنش است که متعلق به فرد باشد.
▪ تعارض نقش در سازمان: نقش فرد در سازمان، و کمتر و یا بیشتر از حد به کار واداشتن او، تعارض ها و تضادهایی را به وجود می آورد. در سازمان، تعارض نقش شامل: ناسازگاری بین وظایف شغل، منابع، قواعد و مقررات، و خود افراد می باشد. این تعارض نقش موجب ایجاد تنش در فرد می شود [16].
3-3) پیامدهای استرس
پیامدهای استرس را می توان به دو بخش عمده پیامدهای فردی و پیامدهای اجتماعی تقسیم کرد:
▪ پیامدهای فردی: پیامدهای فردی نتایجی هستند که عمدتاً بر فرد اثر می گذارند. هر چند ممکن است سازمان نیز به طور مستقیم یا غیر مستقیم از این پیامد متاثر می شود، ولی این فرد است که بهای اصلی را می پردازد. پیامدهای فشار عصبی را می توان به سه گروه رفتاری، روانی و جسمانی تقسیم کرد:
پیامدهای رفتاری: پیامدهای رفتاری فشار عصبی واکنش هایی هستند که ممکن است باعث ایجاد آسیب به فرد یا دیگران شوند. یکی از این نوع رفتارها سیگار کشیدن است. حادثه آفرینی، خشونت و به هم خوردن اشتها نیز از جمله پیامدهای رفتارهای فشار عصبی می باشند.
پیامدهای روانی: پیامدهای روانی فشار عصبی بستگی به سلامت جسمانی- روانی فرد دارند. هنگامی که اشخاص در محیط کار با فشار عصبی شدیدی مواجه می شوند، ممکن است دچار افسردگی، پرخوابی یا بی خوابی شوند. ممکن است فشار عصبی باعث بروز مشکل خانوادگی و ناراحتی های نیز بشود.
پیامدهای جسمی: فشار عصبی ممکن است باعث بروز بی نظمی های جسمی نیز بشود. پیامدهای جسمی فشار عصبی بر وضع جسمی فرد اثر می گذارند. به عوان مثال، بین ناراحتی و حمله قلبی با فشار عصبی رابطه وجود دارد. سایر پیامدهای ناشی از فشار عصبی شدید عبارتند از: سردرد، کمردرد، زخم معده و ناراحتی های معده، ناراحتی های پوستی مانند جوش صورت و کهیر.
▪ پیامدهای سازمانی: فشار عصبی پیامدهایی دارد که اثر مستقیم بر سازمان دارند:
▪ عملکرد: یکی از پیامدهای واضح فشار عصبی شدید، کاهش عملکرد مناسب و درست است. این کاهش در مورد کارگران اجرایی به صورت کیفیت ضعیف کار و افت بهره وری متجلی می گردد و در مورد مدیران ممکن است به معنی تصمیم گیری غلط و یا برهم خوردن روابط کاری با دیگران به دلیل عصبانیت و ناسازگاری باشد.
▪ کناره گیری: کناره گیری نیز می تواند نتیجه فشار عصبی باشد. مهم ترین انواع کناره گیری عبارتند از غیبت و استعفاء. اشخاصی که برای مقابله با فشار عصبی، دوران سختی را در محیط کار می گذرانند احتمالاً بیشتر بیمار می شوند و یا به منظور پیدا کردن سازمان بهتری، به ترک سازمان خود می اندیشند.
▪ طرز تلقی ها: یکی دیگر از پیامدهای مستقیم سازمانی فشار عصبی کارکنان به طرز تلقی مربوط می شود. همان طور که اشاره شد، رضایت شغلی، روحیه، تعهد سازمانی، هم زمان با انگیزش فرد از فشار عصبی صدمه می بینند.
پیامد نهایی فشار عصبی که هم بر اشخاص و هم بر سازمان ها اثر می گذارد واماندگی است. واماندگی یک احساس عمومی تحلیل رفتگی است و هنگامی به وجود می آید که فرد احساس کند فشارهای خیلی زیادی را تحمل می کند و منابع رضایت نیز خیلی کم می باشند. در این مرحله، ممکن است فرد کم کم از رفتن به سر کار احساس وحشت کند، ممکن است وقت زیادی را صرف انجام کار کند ولی موفق به انجام کار کمتر شود و ممکن است ناتوانی فکری و جسمی از خود نشان دهد [17].
"محمد فام" و دیگران در تحقیقی که در یکی از صنایع خودرو سازی انجام دادند دریافتند که استرس شغلی با اعمال نا ایمن و حوادث شغلی رابطه مستقیم معنی داری دارد. همت جو به بررسی رابطه بین آگاهی از علم ارگونومی و میزان آسیب های شغلی کادر پرستاری پرداخت و دریافت که آگاهی از علم ارگونومی با میزان آسیب های شغلی رابطه معکوس دارد همچنین مصدق راد در تحقیق خود دریافت که به کارگیری ملاحظات ارگونومیکی و بهره گیری از وسایل و تجهیزات ایمنی نقش قابل ملاحظه ای در بهره وری افراد و کاهش آسیب های شغلی آنان در سازمان دارد. شرعی در تحقیق خود به ارتباط بین ارگونومی و کیفیت ارئه خدمات به مشتریان پی برد. نتایج حاصل از تحقیق "احمد پور" نشان دارد که بین استرس شغلی و سلامت روان کارمنان، رابطه منفی معنی داری وجود دارد.
4) نتایج تحقیق
آنالیز داده ها نشان داد به طور کلی بین ارگونومی محیط کار و استرس شغلی کارکنان رابطه معنی دار منفی وجود داشت. که نتایج حاصله با نتایج تحقیقات همت جو، مصدق راد و محمد فام و دیگران همخوانی دارد. دو تا از فرضیه های فرعی تحقیق که بیانگر ارتباط بین بیومکانیک شغلی و روان شناسی مهندسی و استرس شغلی کارکنان می باشد تایید شد. و بین آنتروپومتری و فیزیولوژی کار با استرس رابطه معنی داری یافت نشد.
5) بحث و بررسی
از آنجا که بین ارگونومی محیط کار و استرس رابطه وجود دارد بنابراین رعایت اصول ارگونومی می تواند باعث کاهش استرس کارکنان گردد. بیشترین ارتباط بین روان شناسی مهندسی با استرس شغلی وجود داشت. بیشتر شرکت های بیمه از وسایل با ارگونومی لازم برخوردارند اما کارکنان نحوه استفاده صحیح از آنها را نمی دانند. به دلیل عدم آگاهی برخی از مدیران و کارکنان از اهمیت رعایت ارگونومی بهتر است علاوه بر مهیا کردن محیط کار مطابق با اصول ارگونومی آموزش های لازم در این زمینه به این افراد داده شود. رعایت اصول ارگونومی به خود کارمندان مربوط می شود و با الزام و اجبار نمی توان آنها را به رعایت اصول ارگونومی کرد اما ایجاد انگیزه در کارکنان و می توانند ترغیب کننده کارکنان به رعایت این اصول باشد. از آنجا که کارکنان بیمه ها اکثر وقت خود را با کامپیوتر و پشت میز به سر می برند. بنابراین پیشنهاد می شود مدیران وقت لازم را برای ورزش استراحت و گاهی چرخش شغلی را برای کارکنان فراهم کنند.
منابع
[1] رضاییان، علی (1386): مبانی سازمان مدیریت، انتشارات سمت، تهران.
[2] شرعی، زهره (1385):بررسی رابطه بین سطح ارگونومی و کیفیت ارائه خدمات در شعب بانک کشاورزی شهرشتان بیرجند، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان بلوچستان.
[4] صمدی، صادق (1385): اصول ارگونومی، انتشارات چهر، تهران
[5] شهریاری احمدی، منصوره (1386):روان شناسی عوامل انسانی (ارگونومی) انتشارات زرباف اصل، تهران.
[6] هلاندر، مارتین (1386): مهندسی عوامل انسانی در صنعت و تولید، ترجمه چوبینه، انتشارات تچر، شیراز.
[7] صادقی نائینی، حسن. 1379. اصول ارگونومی در طراحی سیستم های حمل دستی کالا، انتشارات آسانا، تهران.
[8] ولی پور، فیروز، علی خوانین، غلامحسین پور تقی، مرتضی ایزدی، مهناز مذاهبی (1388): اندازه گیری ظرفیت کار فیزیکی پرسنل دانشگاه بقیه الله (عج) در شرایط آب و هوایی آزمایشگاهی نرمال و خیلی گرم و مرطوب، نخستین کنفرانس بین المللی ارگونومی.
[9] صدرا ابرقویی، ناصر، حسن حسینی نسب(1388): آنتروپومتری ایستاتیک در ایران، کنفرانس بین المللی ارگونومی
[10] جزء کنعانی، معصومه، باقر مرتضوی، علی خوانین، حسن اصیلیان(1388): ارگونومی، ایمنی و بهره وری، نخستین کنفرانس بین المللی ارگونومی.
[11] دمیستر، وبر(1387):ارگونومی برای مبتدیان، ترجمه علی پور قاسمی، چاپ سوم، نشر مرکز، تهران.
[12] امینی، علیرضا(1388):یک تحقیق علی و معلولی در باره عوامل میکرو و ماکرو ارگونومیکی در فاجعه بوپال. کنفرانس بین المللی ارگونومی.
[13] آر راس، راندال(1377): استرس شغلی، ترجمه خواجه پور، چاپ اول، انتشارات سازمان مدیریت صنعتی، تهران.
[14] ابطحی، سید حسین(1383): مدیریت منابع انسانی، چاپ سوم، انتشارات موسسه تحقیقات و آموزش مدیریت، تهران.
[16] حقیقی، محمد علی؛ رحیمی نیک، اعظم؛ برهانی، بهاالدین؛ صفری، مینا؛ کرد رستمی، مجید(1383): مدیریت رفتار سازمانی، انتشارات ترمه، تهران.
[17] مورهد، گریفن(1386): رفتار سازمانی، ترجمه مهدی الوانی و غلامرضا معمارزاده، انتشارات مروارید، تهران.
[15]. Kashyap، Nupur، and Sinha، Sanjeev(2008): Selection of
[3]. Akbari ME، Naghavi M، Soori H ، Epidemiology of deaths from injuries in iran، 2004
Critical Stress Factors for Enhanced Productivity through Interpretive Structural Modeling(ISM) Approach.

پی نوشت ها
1. International Labor Office
2. Ergo
3. nomos
4. Human factors engineering
5. Work physiology
6. . Biomechanics
7. Work station design
منبع: http://www.migna.ir/ravanshenasii/ra...-20-11-34.html
نویسنده مقاله: مرتضی پورشریفی راوری
+ ویرایش ادبی
تهیه شده در: http://www.newdesign.ir/search.asp?id=883&rnd=2256