فلسفه آفرینش انسان

[reza-1369]

فلسفه آفرینش انسان


بیایید به انسان بنگریم و به انسان بیندیشیم ، که اندیشیدن سرآغاز هر تلاشی است.
بیایید انسان را آن گونه که می تواند باشد، نه آنگونه که هست ، مطرح کنیم.
بیایید با دیدی وسیع تر و ابعادی گسترده تر به حیات آدمی بنگریم.
بیایید از بازیگری های چند گانه ی خود در قلمرو هستی بکاهیم تا به تماشاگری حیات واقعی انسان ها بپردازیم.

بیایید تا قبل از اینکه طومار حیاتمان برچیده شود کمی هم در باره ی حقیقت حیات و مرگ بیندیشیم .
مگر نه اینست که به هر چه بیندیشیم در قلمرو زندگی است، پس چرا در باره ی « خود ِ زندگی » نمی اندیشیم ؟!
براستی عجیب است که انسان به همه چیز می اندیشد جز به زندگی خودش .

اگر حیات را جدی می گرفتیم و در جستجوی یافتن فلسفه ای برای آن می بودیم.
اگر « هدف ِ زندگی » را « وسیله ی زندگی » تلقی نمی کردیم و شئون زندگی را نیز هدف قرار نمی دادیم.
اگر می کوشیدیم تا فلسفۀ حیات را پشتوانه ای برای « وجدان و امور درونی » - که سرآغاز هر گونه انسان سازی است - قرار دهیم .

اگر ماده و ماده گرائی را « منشاء هر گونه تلاش فکری و عملی » نمی دانستیم .
اگر نمی کوشیدیم تا تمامی جهات و مظاهر زندگی را با « اصالت ماده » توجیه کنیم .

اگر متفکرین بزرگ تاریخ می کوشیدند تا « طعم واقعی ِ حیات ِ ایده آل » را به انسان های نابسامان قرون و اعصار بچشانند.
اگر دمی به خود می آمدیم و این چنین با اصول ثابت طبیعت انسانی ، که در قلمروهای سه گانه ی« فردی ، اجتماعی و الهی » قرار گرفته و جلوه گاه حیات اصیل آدمی است ، بازی نمی کردیم .

و اگر انسان در سیر تاریخ می کوشید تا حیات ایده آل را برای خود مطرح کند
، هرگز با این همه بن بست برخورد نمی کرد :
بن بست اضطراب ،
نابسامانی های فکری و روانی،
فقر و جنایت و ...

پژوهشگران علوم اجتماعی کوشیده اند تا تمامی مسائل فوق را با مبانی افتصادی و اجتماعی « توجیه » کنند.
اما اگر این دانشمندان زحمتی به خود می دادند و به بررسی « طبیعت ِ انسانی » و « امکانات وجودی انسان » می پرداختند ،
در می یافتند که منشاء بسیاری از نابسامانی های فردی و اجتماعی به این موضوع مربوط است که :
انسان امروزی نمی داند اصلا چرا و برای چه زندگی می کند؟ از کجا آمده و برای چه آمده و به کجا می رود.

آیا مگر سوالاتی اصیل تر از این سوالات هم یافت می شود؟
از کجا آمده ایم ؟
برای چه آمده ایم ؟
به کجا می رویم ؟

سوال اول مربوط به «منشاء زندگی » ،
سوال دوم مربوط به «فلسفۀ زندگی» ،
و سوال سوم مربوط به « سرانجام زندگی » یا « فلسفۀ مرگ » است
موریس مترلینگ:
از بزرگترین و مرموزترین اسرار جهان و زندگی ما این است که چرا ما را به وجود آوردند ؟
دستگاه آفرینش با این قانون بزرگ و با این جهان بزرگ که در آن یکصد هزار کهکشان مانند دنیای ما وجود دارد ،
چه احتیاجی داشت که من و شما را بیافریند؟!
و اگر من و شما نبودیم ، به کجای دنیا برمی خورد؟
و اگر قبلا این کره ی خاکی - که ما روی آن زندگی می کنیم - نبود ، چه زیانی به آفرنیش می رسید؟!
(مجله هنر و مردم ، شماره 139 ، ص 51 )

[reza-1369]

مشاهده ی جهان هستی با هزاران هزار کهکشان و سحابی هایش ، و نظم و هماهنگی دقیقی که بر امام اجزاء آن حکمفرماست ، هر انسان اندیشمندی را به شگفتی وامی دارد.
و همین « حیرت در هستی » است که انسان را به « اساسی ترین سوال از دستگاه خلقت » می کشاند .
مترلینگ نیز بر اثر این حیرت ، در این اندیشه است که اسرار ِ جهان ِ هستی چیست ؟
و نقش انسان در کارگاه بزرگ ِ وجود کدام است ؟
و آیا خلقت او در این میان نقش موثری داشته است یا نه ؟

ژان فوارستی ، افتصاد دان آلمانی چنین می گوید:
« هر چه ترقی بیشتر می شود ، این سوال برای انسان مطرح می شود که : چرا به دنیا آمده و چرا باید بمیرد و منظور از آمدن و رفتن چیست ؟ »

این سخن از دیدگاه یک اقتصاد دان، که در شناسائی های خود تنها به مسائل مادی و کالا و سرمایه و کار و ... می اندیشد ، قابل ملاحظه است که می گوید هر چه ترقی ِ انسان مادی بیشتر می شود و انسان بر طبیعت تسلط می یابد و نیروهای آن را تسخیر می کند ، و به رفاه بیشتری می رسد ، باز هم سوال از فلسفه ی آفرینش مطرح است ، و این ترقی های مادی نمی توانند جای آن را بگیرند و این نیاز اساسی انسان را ارضاء کنند.


الین کارول کارکالتیس می گوید:
« بشر در طول تاریخ ، همیشه با خود اندیشیده : از کجا آمده ام ؟ برای چه آمده ام؟ به کجا خواهم رفت ؟
صدها کتاب ِ ماوراء الطبیعه در این سه سوال بحث کرده اند .
معمای وجود چیز تازه ای نیست و از بدو خلقت مورد نظر بوده و بشر در حل آن کوشیده است »

کارکالتیس به این نکته به خوبی اشاره کرده است که سوال از فلسفه آفرینش سوال تازه ای نیست و همواره برای انسان ها مطرح بوده است .
از همینجاست که می گوییم این سوال ریشه ی « درون ذاتی » دارد ، نه برون ذاتی.
مطالعات و تحقیقات فراوانی هم که برای شناخت « معمای آفرینش » انجام گرفته ، حاکی از ارزش و اهمیت آن است.

اوژن یونسکو نیز در برابر معمای وجود ، این گونه می اندیشد:
« انسان وقتی به طور مجزا و فردی ، خود را با جهان هستی رویاروی می کند و صادقانه و بدون آنکه نیازی به بازگو کردن برداشت های ناشی از این رویاروئی باشد ،
می اندیشد ،
با شگفتی ِ بسیار جلوه های تجریدی آن را تحسین می کند،
و به اعتبار ذهنیت خویشتن ِ خویش ، با مفهومی که ژرفائی را القا می کند،
از خود - یا نمی دانم چه کسی ! - می پرسد :
مفهوم ِ این همه چیست ؟!
این سوالی است که در فلسفه ریشه دارد و ذهنیت و درونمایگی ِ آن به طور غریبی دل مشغول کننده است ؛
می پرسید و نمی دانید از چه کسی !!
فقط پرسشی است که وجود دارد و در ذهن پویای شما واقعیتی از اعتبار و ارزشی مفهوم گرایانه می گیرد.
سوالی در حال و هوای معنی ، دلیل و علت و معلول ، یک ناشناخته متافیزیکی که شما را به سوی افکار و تصورات متافیزیکی رهنمون و جسمیت وجودی گرفته اند.
منظورم این است که چرا بعضی چیزها وجود دارند . چرا به جای نبودن ها و بودن ها وجود دارند؟ ... »

به نظر یونسکو انسان در برخورد با جهان و موجودات زمینی این اندیشه ی متافیزیکی بر ذهنش خطور می کند که چرا انسان و جهان به وجود آمده است؟
برای آنکه انسان بتواند زندگی کند ، باید اینگونه سوالات متافیزیکی را برای خود مطرح کند.
به نظر وی ، شناخت و پذیرش مسائلی چون فلسفه ی آفرینش و معمای مرگ ، به انسان ها این قدرت را می بخشد تا با یکدیگر مهربانتر و صمیمی زندگی کنند.

در اینجا باید یک سوال را مطرح کرد ، و آن اینکه آیا بشریت در سیر تاریخی خود به جواب صحیح و منطقی ِ سوالات فوق رسیده است یا نه؟

در جستجوی فلسفه ی آفرینش

غروب است ، غروبی حیرت انگیز!
بر روی تپه ای نشسته ام و با حالتی تحیر آمیز به اطراف خود نگاه می کنم ، از یکسو چشمان خود را به دشت ها دوخته ام ؛ دشتها و صحراهائی که بوته ها و علفزارهای آن نمائی خاص به طبیعت داده است . از دیگر سو به رودخانه می نگرم و صدای جریان آب ، که از نقطه ای نامعلوم سرازیر شده و مسیرهای مارپیچ خود را برای رسیده به مقصدی طی می کند.
نگاه خود را از دشت ها و جنگلها و پستی و بلندیها برداشته و بر آسمان می دوزم ؛ به فضائی که هر چه به آن می نگرم ، نه آغازی برای آن می یابم و نه پایانی.
چشمان خود را به قطعاتی از ابرها انداخته که آرام آرام از یک سو به سوئی دیگر در حرکتند.

نگاه خود را به جاده ای باریک و خاکی می اندازم و تنی چند از مرد و زن و پسر و دختر را می بینم که با کوله بارهای خود جاده را طی می کنند تا قبل از تاریکی به منزل هایشان برسند.
در چند قدمی آنان نیز طفل خردسالی را می بینم با چند کتاب که در زیر بغل گرفته و از مدرسه بسوی منزل در حرکت است.

ساعتی است که در فکر فرو رفته ام . در این اندیشه که این تکرارها از کی و کجا شروع شده است؟
هر چه پیش می روم ، نمی توانم برای آن آغازی را در نظر آورد؛
هر چه می اندیشم در می یابم که حتی از آن اعماق تاریک ِ تاریخ نیز آدمی زادگان با طلوع فجر از خواب برمی خواستند و با و خوردن و آشامیدن و ... روز را به پایان می رساندند تا با تاریکی شب به بسترها خزیده و به خواب روند .
و هر روز را با تکرار روز پیش به پایان برند ....

و در گیر و دار ِ این تکرارها : عشق ورزی ها و نفرت ها ، جنگ ها و صلح ها ، عبادت ها و بندگی ها ، نشیب ها و فراز ها ، بدبختی ها و خوشی ها ، غم ها و شادی ها ، بیماری ها و سلامتی ها ، درگیرند ، تا اینکه سرانجام دفتر حیاتشان بسته شود.

ساعتی بعد ، آنچه را که از نظر گذارنده ام ، به نهانخانه ی عقل برده و از خود سوال می کنم :
این آمدن از کجا و رفتن به کجاست؟!
از کجا آمده ام ؟ برای چه آمده ام ؟ به کجا می روم ؟

اینهاست آن سئوال هائی که هر انسانی گهگاه در طول زندگی خود مطرح می کند و گمان نمی رود سوالاتی از این اصیل تر و اساسی تر برای انسان ها درسیر تاریخ مطرح شده باشد .

در اوستا ، « زردشت » این گونه از « فلسفه ی آفرینش » سخن به میان آورده است :
« ای آفریننده ی بزرگ و دانا ، از راه خرد و بینش الهام ، راز پدید آمدن ِ آفرینش را از روز اول به من بیاموز تا حقیقت را به مردم جهان آشکار سازم »
(گات ها ، سروده های زردشت ، ص 55 )
یا : «پرودگارا « روان ِ آفرینش » به درگاه تو گله مند است ، برای چه مرا بیافریدی؟ چه کسی مرا کالبد هستی بخشید ؟ »
(کتاب فوق ، ص 59)

[reza-1369]

- - - به روز رسانی شده - - -


« سانتهیلر » در مقدمه ی علم الاخلاق ، از ارسطو چنین نقل می کند:
« کسی با خود به مبارزه برخاسته است که نمی خواهد بداند از کجا آمده است و آن « ایده آل ِ مقدسی » که بایستی نفس خود را برای رسیدن به آن ایده ال تربیت نماید چیست ؟»


از نظر ارسطو « شناخت معماهای آفرینش » اساسی ترین مسئله برای انسان است و کسی که نمی خواهد بداند از کجا آمده و چه باید بکند تا شخصیت خویش را به رشد و کمال برساند ، با خویشتن ِ خویش به مبارزه برخاسته است .
نکته ی قابل اهمیت در سخن ارسطو این است که وی رابطه ی دقیقی میان « شناخت هدف آفرینش » و « تربیت و سازندگی انسان » برقرار می داند .
شکی نیست که اساسی ترین مسئله در تربیت ، وجود آرمان و ایده آل است ، زیرا تنها با داشتن آرمان و هدف است که انسان می داند که « چه باید بشود » و به ناگزیر « چه باید بکند » و کدامین ایده آل و آرمان می تواند برای انسان مفیدتر از فلسفه ی آفرینش باشد!

خیام نیز این گونه از معمای آفرینش سخن می گوید :
از آمدنم نبود گردون را سود - وز رفتن من جاه و جلالش نفزود
وز هیچ کسی نیز دو گوشم نشنود - کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود

شمس تبریزی نیز به مریدان خود چنین سفارش می کند :
« در بند ِ آن باش که من کیم ؟ و چه جوهرم ؟ و به چه آمده ام ؟ و به کجا می روم ؟ و اصل من از کجاست ؟ و این ساعت در چه ام ؟ و روی به چه دارم ؟ »
( مقالات شمس تبریزی - ص 192 )

موریس مترلینگ این گونه فلسفه ی آفرینش را مطرح می کند:
« از بزرگترین و مرموزترین اسرار جهان و اسرار زندگی ما این است که : چرا ما را به وجود آوردند ؟

آفرینش چرا ؟!

دستگاه آفرینش با این قانون بزرگ و با این جهان بزرگ که در آن یکصد هزار کهکشان مانند دنیای ما وجود دارد ،
چه احتیاجی داشت که من و شما را بیافریند؟!
و اگر من و شما نبودیم ، به کجای دنیا برمی خورد؟
و اگر قبلا این کره ی خاکی - که ما روی آن زندگی می کنیم - نبود ، چه زیانی به آفرنیش می رسید؟!
(مجله هنر و مردم ، شماره 139 ، ص 51 )

مشاهده ی جهان هستی با هزاران هزار کهکشان و سحابی هایش ، و نظم و هماهنگی دقیقی که بر امام اجزاء آن حکمفرماست ، هر انسان اندیشمندی را به شگفتی وامی دارد.
و همین « حیرت در هستی » است که انسان را به « اساسی ترین سوال از دستگاه خلقت » می کشاند .
مترلینگ نیز بر اثر این حیرت ، در این اندیشه است که اسرار ِ جهان ِ هستی چیست ؟
و نقش انسان در کارگاه بزرگ ِ وجود کدام است ؟
و آیا خلقت او در این میان نقش موثری داشته است یا نه ؟

ژان فوارستی ، افتصاد دان آلمانی چنین می گوید:
« هر چه ترقی بیشتر می شود ، این سوال برای انسان مطرح می شود که : چرا به دنیا آمده و چرا باید بمیرد و منظور از آمدن و رفتن چیست ؟ »

این سخن از دیدگاه یک اقتصاد دان، که در شناسائی های خود تنها به مسائل مادی و کالا و سرمایه و کار و ... می اندیشد ، قابل ملاحظه است که می گوید هر چه ترقی ِ انسان مادی بیشتر می شود و انسان بر طبیعت تسلط می یابد و نیروهای آن را تسخیر می کند ، و به رفاه بیشتری می رسد ، باز هم سوال از فلسفه ی آفرینش مطرح است ، و این ترقی های مادی نمی توانند جای آن را بگیرند و این نیاز اساسی انسان را ارضاء کنند.

الین کارول کارکالتیس می گوید:
« بشر در طول تاریخ ، همیشه با خود اندیشیده : از کجا آمده ام ؟ برای چه آمده ام؟ به کجا خواهم رفت ؟
صدها کتاب ِ ماوراء الطبیعه در این سه سوال بحث کرده اند .
معمای وجود چیز تازه ای نیست و از بدو خلقت مورد نظر بوده و بشر در حل آن کوشیده است »

کارکالتیس به این نکته به خوبی اشاره کرده است که سوال از فلسفه آفرینش سوال تازه ای نیست و همواره برای انسان ها مطرح بوده است .
از همینجاست که می گوییم این سوال ریشه ی « درون ذاتی » دارد ، نه برون ذاتی.
مطالعات و تحقیقات فراوانی هم که برای شناخت « معمای آفرینش » انجام گرفته ، حاکی از ارزش و اهمیت آن است.

اوژن یونسکو نیز در برابر معمای وجود ، این گونه می اندیشد:
« انسان وقتی به طور مجزا و فردی ، خود را با جهان هستی رویاروی می کند و صادقانه و بدون آنکه نیازی به بازگو کردن برداشت های ناشی از این رویاروئی باشد ،
می اندیشد ،
با شگفتی ِ بسیار جلوه های تجریدی آن را تحسین می کند،
و به اعتبار ذهنیت خویشتن ِ خویش ، با مفهومی که ژرفائی را القا می کند،
از خود - یا نمی دانم چه کسی ! - می پرسد :
مفهوم ِ این همه چیست ؟!
این سوالی است که در فلسفه ریشه دارد و ذهنیت و درونمایگی ِ آن به طور غریبی دل مشغول کننده است ؛
می پرسید و نمی دانید از چه کسی !!
فقط پرسشی است که وجود دارد و در ذهن پویای شما واقعیتی از اعتبار و ارزشی مفهوم گرایانه می گیرد.
سوالی در حال و هوای معنی ، دلیل و علت و معلول ، یک ناشناخته متافیزیکی که شما را به سوی افکار و تصورات متافیزیکی رهنمون و جسمیت وجودی گرفته اند.
منظورم این است که چرا بعضی چیزها وجود دارند . چرا به جای نبودن ها و بودن ها وجود دارند؟ ... »

به نظر یونسکو انسان در برخورد با جهان و موجودات زمینی این اندیشه ی متافیزیکی بر ذهنش خطور می کند که چرا انسان و جهان به وجود آمده است؟
برای آنکه انسان بتواند زندگی کند ، باید اینگونه سوالات متافیزیکی را برای خود مطرح کند.
به نظر وی ، شناخت و پذیرش مسائلی چون فلسفه ی آفرینش و معمای مرگ ، به انسان ها این قدرت را می بخشد تا با یکدیگر مهربانتر و صمیمی زندگی کنند.

در اینجا باید یک سوال را مطرح کرد ، و آن اینکه آیا بشریت در سیر تاریخی خود به جواب صحیح و منطقی ِ سوالات فوق رسیده است یا نه؟