از هیستری تا جسمانی­ سازی: مروری بر تاریخچه ی اختلالات شبه ­جسمی

[نارون1]

اختلالات شبه­ جسمی (somatoform disorders) دسته­ای از اختلالات روان­پزشکی را دربر می­گیرد که اغلب با سردرگمی و دشواری­های فراوان در تشخیص و درمان همراه هستند.

در این اختلالات فرد از علایم جسمانی رنج می­برد، بی آن که علت جسمی قابل ­تشخیصی برای آن­ها وجود داشته باشد؛ یا اگر هم علتی وجود داشته باشد، نمی­تواند شدت علایم و میزان رنج بیمار را توجیه کند. تشخیص و درمان این گروه از بیماران یکی از دشوارترین حیطه­ های بالینی پزشکی را به خود اختصاص می­دهد.

این بیماران رنج فراوانی از علایم­شان می­برند و عملکردشان نیز به شدت مختل می­شود. برخی تحقیقات نشان داده­اند که مبتلایان به این دسته از بیماری­ها، به ویژه شکل شدیدتر آن یعنی اختلال جسمانی ­سازی (somatization disorder) نُه برابر میانگین جمعیت هزینه­های درمانی دارند و وقت و انرژی فراوانی را از ارایه­دهندگان خدمات سلامت به خود اختصاص می­دهند.






این اختلالات به سبب کاهش عملکرد مبتلایان و کاهش میزان تولیدگری آنان، علاوه بر هزینه ­های مستقیم تشخیصی و درمانی، هزینه­ های غیرمستقیم فراوانی را نیز به جامعه تحمیل می­کنند. علاوه بر آن که اختلالات شبه­جسمی پرهزینه­ اند، درمان موفق آن­ها هم دشوار است. برخی مطالعات طولی نشان داده­اند که بعد از ۱۵سال تنها ۳۱ درصد از بیماران دچار اختلال جسمانی ­سازی که مراقبت­های معمول پزشکی را دریافت می­کردند، درمان شده­اند.


به نظر می­رسد این دسته از اختلالات در همه ­ی جهان وجود داشته باشند و موارد آن از دوران باستان تا جوامع معاصر با فرهنگ­های گوناگون گزارش شده ­اند. مصریان باستان، از ۱۴قرن قبل و پیش از بقراط، هیستری (hysteria) را، که در واقع نیای اختلالات شبه­ جسمی است، می­شناختند. یونانیان باستان هم بعد از مصریان با آن آشنا شدند.

چون این بیماری بیش­تر در زنان دیده می­شد و همراه با علایم مرتبط با دستگاه تناسلی زنان و قاعدگی بود، در آن زمان تصور می­شد که علت این بیماری "رحم سرگردان" است و نام هیستری هم، که مشتق از واژه­ی uterus (به معنای رحم) است، به همین دلیل برای آن به کار می­رفت. در قرن نهم میلادی، هیستری را اختلالی کاملاً جسمی و فیزیکی در نظر می­گرفتند؛ اما در سده­ های میانه آن را مرضی روحی (spiritual) و ناشی از تسخیر فرد توسط ارواح شرور و شیطانی می­دانستند.


سیدنهام (Sydenham)، پزشک انگلیسی، در قرن هفدهم میلادی دوباره این اختلال را از نظر پزشکی مورد توجه قرار داد. بریکه (Briquet)، بیش از یک قرن پیش، با بررسی ۴۳۰ بیمار، نخستین توصیف نظام­مند از هیستری را ارایه داد. بریکه و پزشکان دیگر هم­عصرش مانند رینولدز (Reynolds) و شارکو (Charcot) هیستری را اختلالی در دستگاه اعصاب مرکزی می­دانستند.

یکی دیگر از معاصران بریکه، یعنی کرپلین (Kraepelin)، از مشاهده­ی این بیماران چنین نتیجه گرفت که ویژگی اصلی آنان تمایل به اغراق، بی­ثباتی هیجانی و مشکلات شدید اجتماعی است؛ یعنی همان ویژگی­هایی که امروزه به عنوان مشخصه­های اصلی اختلال شخصیت نمایشی (Histrionic Personality Disorder) شناخته می­شوند. ژانه (Janet)، برویر (Breuer) و فروید (Freud) نیز، که در آغاز قرن بیستم این بیماران را بررسی کردند، چنین نتیجه گرفتند که این بیماران شخصیت­هایی دوگانه را از خود بروز می­دهند.

فروید در تبیین این بیماری از اصطلاح تبدیل (conversion) استفاده می­کرد. براساس دیدگاه فروید، در این بیماری، تعارض­ها و احساسات واپس ­زده ­شده، از طریق سازوکارهای دفاعی ناخودآگاه، به علایم جسمانی تبدیل می­شوند. در این دیدگاه نمادپردازی (ارتباط نمادین بین علامت ایجادشده با تعارض یا احساس واپس ­زده ­شده) و نیز نفع اولیه (میل ناخودآگاه بیمار برای ایفای نقش بیمار) در شکل­گیری نشانه­ های این اختلال نقش اساسی دارند.


در نیمه­ی اول قرن بیستم، مفهوم هیستری عمدتاً بر ویژگی­های شخصیتی نمایشی متمرکز بود، اما در دهه­های ۱۹۶۰و ۱۹۷۰میلادی، پژوهشگران دانشگاه واشنگتن این اختلالات را با مدلی طبی تعریف کردند.

برمبنای تعریف آنان، ویژگی اصلی این دسته از اختلالات شکایات و مشکلات پزشکی متعدد و غیرقابل­توجیه است؛ و ویژگی­های شخصیتی نمایشی ثانوی و فرع بر آن هستند. این پژوهشگران بر مبنای تحقیقات خود، مجموعه­ای از معیارها را برای اختلال جسمانی ­سازی ارایه دادند که خود مبنای معیارهای تشخیصی بعدی برای این اختلال­ها قرار گرفت. در نهایت، در دهه­ی ۱۹۸۰ میلادی و با انتشار DSM-III اختلال تبدیلی و جسمانی ­سازی به عنوان دو طبقه­ ی تشخیصی جداگانه در نظر گرفته شدند.

(این متن خلاصه­ای است از سخن­رانی ارایه ­شده در تاریخ ۱۱/۸/۱۳۸۹ در سمینار اختلالات شبه­جسمی که توسط مرکز تحقیقات علوم رفتاری دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و انجمن علمی روان­پزشکان ایران برگزار شده بود.)

http://mind-and-brain.blogfa.com/post-49.aspx