طهران چگونه تهران شد؟

[setayesh shb]

تهران در گذشته از روستاهای ری بوده و ری که در تقاطع محورهای قم، خراسان، مازندران، قزوین، گیلان و ساوه واقع شده به سبب مرکزیّت مهم سیاسی، بازرگانی، اداری و مذهبی از قدیم مورد نظر بود و مدّعیان همواره این مرکز راهبردی را مورد تهاجم و حمله قرار می‌داده‌اند. روستای تهران به‌واسطهٔ برخورداری از مغاک‌ها و حفره‌های زیرزمینی و مواضع طبیعی فراوان و دشواری نفوذ در آن‌ها پناهگاه خوبی برای دولتمردان و دیگر اشخاصی بوده که احتمالاً مورد تعقیب مدّعیان قرار داشته‌اند.

از سوی دیگر، کاروان‌های بزرگی که از محورهای مورد بحث عبور می‌کردند شکارهای سودمندی بودند و اغلب مورد حمله و چپاول مردم بومی واقع می‌شدند. روستای تهران در واقع کانون چپاولگران و نهانگاه کالاهای دزدیده‌شده بود و این وضع تا زمان شاه تهماسب صفوی که قزوین را به عنوان پایتخت خود انتخاب نمود ادامه داشت. تهران در برابر حملهٔ افغان‌ها (پشتون‌ها) ایستادگی زیادی کرد و به همین خاطر آن‌ها پس از تصرّف تهران این شهر را ویران کردند و باغ‌ها و تاکستان‌های آن را از میان بردند. در زمان نادرشاه تهران دوباره نام و نشانی یافت و در همین شهر بود که نادرشاه رهبران بزرگ شیعه و سنّی را گرد هم آورد و پیشنهاد اتّحاد اسلامی و رفع اختلاف‌ها را به آن‌ها داد.
یاقوت حَمَوی مورخ یونانی الاصل عرب زبان در مُعجَم‌البُلدان تعریفی از طهران کرده و وضع این آبادی را در قرن ششم و هفتم قمری نشان داده است که به شرح زیر است: طِهران به کسر طاء و سکون‌ها و را و نون در آخر، لفظی است عجمی و ایشان "تهران" تلفظ می‌کنند، چون در زبان ایشان طاء وجود ندارد.

این آبادی از دیه‌های ری است و میان آن دو قرب سنگ فاصله است. مردی راستگو از مردم ری مرا خبر داد که این آبادی دیهی بزرگ است که بناهای آن در زیر زمین بنیان یافته است و هیچکس جز به اراده مردم بدانجا راه نمی‌یابد و در بیشتر اوقات ایشان نسبت به سلطان وقت راه خلاف و سرپیچی می‌پیمایند و وی را جز مدارا با ایشان چاره‌ای نیست.

آنجا را دوازده محله است که هرکدام را با دیگری نزاع است و مردم محله‌ای به محله دیگر درنمی آیند. آن را باغ و بوستان فراوان است که همچون شبکه‌ای بناها را در میان دارد و خود حائلی در برابر تهاحم به حساب می‌آید. وی گفت مردم آنجا با وجود محفوظ بودن با گاو کشت نمی‌کنند و این کار را با بیل انجام می‌دهند از آن روی که ایشان را دشمن فراوان است و می‌ترسند که گاوشان به غارت برود.


طهران چگونه تهران شد؟
تا پیش از کشف تمدّن قیطریّه و همچنین کشف آثاری در تپّه‌های عبّاس‌آباد، گمان می‌رفت پیشینهٔ تاریخی این شهر به همان آثار یافت‌شده در حوالی شهر ری محدود می‌شود، ولی اکتشافات باستان‌شناسی در تپّه‌های عبّاس‌آباد، بوستان پنجم خیابان پاسداران و درّوس، نشان داد تمام آبادی‌های ناحیهٔ تاریخی قصران، دوره‌ای درخشان از استقرار اقوام کهن و خلّاقیّت‌های فرهنگی را پشت سر گذارده‌اند.

در فارسنامهٔ ابن بلخی نیز که مربوط به سال‌های 500 تا 510 هجری قمری است، از شهر تهران به دلیل انارهای مرغوبش یاد شده‌است. اگرچه در آثار مکتوب کهن از تهران پیش از اسلام نام برده نشده‌است، اما حفّاری‌های باستان شناسی 1321 خورشیدی در روستا‍ی درّوس ‍ شمیران نشان می‌دهد که در این ناحیه، در هزارهٔ دوّم پیش از میلاد، مردمی متمدّن زندگی می کرده‌اند.

تهران در قدیم روستایی نسبتاً بزرگ بود که بین شهر بزرگ و معروف آن زمان، شهر ری و کوهپایه‌های البرز قرار داشت. نخستین بار نام آن در ذکر زندگینامهٔ ابوعبدالله حافظ تهرانی متولد 184 خ. آمده‌است. پس از حملهٔ مغولان به ری و تخریب این شهر، تهران بیش از پیش رشد یافت و عدّه‌ای از اهالی آوارهٔ ری را نیز در خود جای داد و مساحتش در این دوران به 106 هکتار رسیده بود.

این منطقه در زمان سلسله صفوی به علّت این‌که بقعه سید حمزه جدّ اعلای صفویه در نزدیکی حرم شاهزاده عبدالعظیم قرار داشت و تهران نیز دارای باغ‌های خوش آب و هوا بود، مورد توجّه قرار گرفت. نخستین بار، شاه طهماسب اول صفوی در 916 خ. هنگام گذر از تهران باغ و بوستان فراوان این شهر را پسندید و دستور داد تا بارو و خندقی به دورش بکشند، این بارو که 114 برج به عدد سوره‌های قرآن و چهار دروازه رو به چهار سوی دنیای پیرامون داشت، از شمال به میدان توپ‌خانه و خیابان سپه، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان ری و از غرب به خیابان وحدت اسلامی (شاپور) محدود می‌شد، مساحت تهران در این دوران به 440 هکتار رسید.
طهران چگونه تهران شد.
در دورهٔ شاه عبّاس اول (966 تا 1007 خ.) پل، کاخ و کاروانسراهای زیادی بنا شد، در بخش شمالی برج و باروی شاه تهماسبی، چهارباغ و چنارستانی ساخته شد که بعدها دورش را دیواری کشیدند و به صورت کاخ (کاخ گلستان) و مقرّ حکومتی درآوردند. کریم‌خان در نبردهای خود بر ضد محمد حسن خان قاجار در سال 1172 قمری تهران را مرکز اردوکشی خود قرار داد و پس از پیروزی در این جنگ در دیوانخانه قدیم تهران که در زمان شاه سلیمان ساخته شده بود بارعام داد و با عنوان وکیل الرعایا حکومت ایران را در دست گرفت.



این نقشه بنا بر دانسته‌های ما قدیمی‌ترین نقشه‌ای است که از طهران عتیق تهیه شده است. از آنجا که نقشه در میانه جنگِ دومِ ایران و روس (۱۲۰۵ تا ۱۲۰۷ خورشیدی) ترسیم شده، طبیعی است که از دقت و صحتِ کافی برخوردار نباشد. نخست این که امکانِ ترددِ یک نظامیِ روس در شهر وجود نداشته است، چه رسد به نقشه‌برداری. دوم این که خطاهای فاحشی در ابعاد و شکلِ آن وجود دارد؛ مانندِ شکلِ حصارِ شهر، موقعیتِ ارگ، شکلِ بازار، و شکلِ معابر و گذرها. بنظرم می‌رسد جنابِ ناسکوف آن را تنها از روی مشاهدات و شنیده‌هایش ترسیم کرده است و روسها قصد داشتند از آن برای مسیریابی و تشخیصِ موقعیت‌های استراتژیکِ شهر در مواقعِ ضروری استفاده کنند. (متاسفانه از این عکس کیفیت بالایی در دسترس نیست)

نقشه ی دوم طهران، دوران محمد شاه قاجار (۱۸۴۸ میلادی)

خالق نقشه: الیاس بره‌زین - تاریخ خلق نقشه: ۱۲۲۷ خورشیدی (۱۸۴۸ میلادی) - منبع: نیمروز

** برای مشاهده عکس در سایز بزرگ بر روی آن کلیک راست کرده و آنرا ذخیره کنید.

اگر تا دم دم های غروب خودت را به شهر می رساندی، می توانستی وارد شوی، وگرنه باید همان بیرون شهر و پشت دروازه های بسته می ماندی و شب را با ترس حمله دزدان و حرامی ها صبح می كردی!
یا اگر دلت می آمد ـ كه باید میآمد ـ سركیسه را شل و دروازه بانان را با سكه های زردرنگ راضی می كردی تا در را باز كنند و به تو اجازه ورود بدهند. به هر حال در روزگاری كه برای محافظت از شهر در مقابل مهاجمان و یاغی ها، دور تا دور شهر را برج و باروهای مرتفع و خندقهای عمیق گرفته بودند و دروازه ها تنها ورودی های شهر به حساب می آمدند، دروازه ها از بعد از اذان صبح تا 2، 3 ساعت بعد از غروب آفتاب باز بودند و تو باید به موقع خودت را می رساندی تا بتوانی از زیر طاق های كاشی كاری شده آنها عبور كنی.

مدرسه


مظفرالدین شاه در باغچه خانه ای نه چندان مجلل استراحت می كند


اداره پست طهران قدیم


بازار پارچه فروشان-طهران


میدان رژه - طهران


مظفرالدین شاه



بازار طهران


اولین واگن اسبی به همراه مسافرین


یک مغازه فروش لباس دست دوم-سال 1286


تصویری نادر از یک نمای خیابانی از طهران در عهد ناصری-1287
در تصویر نانوایی سنگک قدیمی،آجیل فروشی(؟)،چراغ روشنایی و ... به چشم می خورد...


اجتماع شهروندان در تراموا در منطقه شمال طهران -سال 1300


فقط در طهران ادا خواهد شد! (فقط در تهران قابل نقد شدن است!)

لینک مستقیم این مطلب