بخشی که امروز از آنها به عنوان هنرهای سنتی یاد می کنیم رشته هایی هستند که در دایره لغات صنایع دستی از آنها با عنوان رشته های در حال منسوخ و یا منسوخ شده یاد می شود.


رشته هایی که روزگاری به دلیل داشتن کاربرد از جایگاه ویژه ای در زندگی مردم برخوردار بوده و امروزه به سبب ورود تولیداتی که از تنوع و کاربری مناسب تری برخوردارند جایگاه خود را از دست داده اند.
صنایع دستی در معماری ایران تنها نقش مزین کننده فضا را ندارد بلکه هرکدام در جایگاه خود کاربرد های گوناگونی دارد و از جمله این رشته ها گره چینی است.

● تاریخچه

گره چینی چوب از هنر های ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است. برخی پژوهشگران احتمال داده اند استفاده از این هنر از دوران خلفا عباسی آغاز شده و در قرن ۶ تا ۸ هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.

بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی باز می گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است. از این سبک کار به طور معمول در ساخت درهای اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهای منازل و کاخ ها و نرده ها استفاده می شده است. از دوران صفوی به بعد تعبیه شیشه های رنگی در چوب های مشبک رایج شده و در اصطلاح به "ارسی" مشهور شد. هنرهای چوبی پس از صفویه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فنی نداشت بلکه با افت فنی نیز روبرو شد. البته هنر ارسی سازی در این دوره به اوج خود رسید.


به طور کلی از چوب و فرآورده های آن در بناهای صد سال اخیر به عنوان مصالحی موثر در ستون های چوبی، پوشش سقف های دوجداره خارجی و توفال سازی، در ساختن پنجره های ارسی و پنجره های ظریف با کارهای هنری مختلف گره سازی، قواره بری و غیره استفاده شده است.

● تعریف گره چینی
گره چینی به هنری ایجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شیشه های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت گرای هندسی که به طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته می شود. در واقع هندسه نقوش و گره کشی جزء جدانشدنی این هنر به حساب می آید.

در اصطلاح هنری گره چینی عبارت است از مجموعه ای از شکل های هندسی که با نظم و ترتیب و پیچ و شکل های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده اند. در تعریف دیگر، گره چینی عبارت است از یک ترکیب هماهنگ از شکل های هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب که با استفاده از خط های راست شکل گرفته است.

● اجزا گره

▪ آلت: واحد کار در گره، آلت نامیده می شود. آلت در لغت به معنی ابزار، افزار واسطه ای میان فاعل و مفعول برای رسیدن به اثر است. ودر واقع همان خط مرزی اطراف لقاط می باشد خط های مرزی در گره های گوناگون متفاوت هستند.



▪ لقط: در گره لقط به شکلهای گره گفته می شود، که از خط های مستقیم و بر اساس قاعده ای منظم به شکل های هندسی در آمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقاط می توانند ساخته شده از چوب و یا شیشه و یا هر جنس دیگری باشند.

● فرآیند تولید
روش تولید گره چینی به این صورت است که ابتدا طراحی و ترسیم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام می شود. سپس از روی قسمت های مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداشته می شود و چهارچوب یا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته می شود.

گره ها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانه ای به یکدیگر قفل می شوند و نقش های زیبایی را بوجود می آورند که هر چه ظریفتر باشند، از نظر هنری ارزش بیشتری دارند. برای ایجاد نقش گره، چوب ها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوب های واگیره (قطعاتی که در کار تکرار می شود )از قالب های آماده شده تهیه می شود. سپس به وسیله اره پشت بند دار، زاویه های اتصالات روی چوب را برش می زنند و با رنده ابزار، روی آلت ها ابزار می زنند. سپس دو سر هر یک از آلت ها فاق و زبانه (یا هر نوع اتصال دیگر که مورد نظر استاد کار باشد) می زنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال های ساخته شده و شیشه های رنگی برش خورده کار به پایان می رسد.

● ابزارآلات و مواد اولیه
ابزار آلاتی که برای ساختن گره استفاده می شود همان ابزاری است که دریک کارگاه دوردگری وجود دارد، مانند انواع اره (اره فلکی، اره دوربری، اره رادیکال، اره چکشی، اره برقی، اره فارسی بر و انواع اره های دستی)، رنده (رنده کف بر، گنده گیر، رنده ابزار، رنده خشتی، رنده دوراهی و رنده دست)، گیره (انواع گیره دستی و گیره روی میز) خط کش (خط کش تیزه دار،کولیس، گونیا۹۰درجه، گونیا فارسی، گونیا بازشو)، سمباده (ماشین سمباده زنی، نواری، دیسکی، لرزشی و سنگ چرخ)، انواع دریل، سوهان، چکش، مته، فرز و میز کار و... .


بهترین ماده اولیه ساخت گره چینی که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است که خوشبختانه این درخت، درخت بومی ایران است زیرا بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابی، گردو، عناب و از چوب درخت های جنگلی ایران از نوع آزاد و راش نیز برای ساخت گره چینی استفاده می شود.

● نمونه های تاریخی
از بهترین نمونه های گره چینی در ایران می توان عمارت چهل ستون، هشت بهشت و خانه های تاریخی خانه اعلم، شیخ الاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانه های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی ها و تعدادی دیگر از این انواع خانه ها در یزد و شهر های قدیمی را نام برد.

منبع:http://www.persianpersia.com/artandc...tid=1&catid=14