پیاده رو، جایگاهی برای حضور شهروندان

در کلانشهر تهران تنها 15 درصد شهروندان دارای خودروی شخصی هستند و 85 درصد دیگر مجبورند از حمل و نقل عمومی و پیاده روی استفاده کنند. هم و غم ما تا به حال تنها متوجه آن اقلیت 15 درصدی بوده و غافل از این مهم بوده­ایم که حرکت پیاده طبیعی­ترین، قدیمی­ترین و ضروری­ترین شکل جابه­جایی انسان در محیط است. پیاد­روی مهم­ترین فعالیتی است که به انسان امکان درک مکان­ها، فعالیت­ها، زندگی اجتماعی و کشف ارزش­ها و جاذبه­های نهفته در محیط را می­دهد. بنابراین، پیاده­رو صرفاً به معنای فضایی برای عبور پیاده نیست. پیاده رو مکانی­است که در درون خود رفتارهای متنوعی چون قدم زدن، دویدن، ایستادن، تماشا کردن، نشستن و گپ زدن، نشستن و استراحت کردن، بازی کردن، تماشا کردن، دستفروشی و ... را شامل می­شود. اما آنچه كه امروزه به عنوان پياده‌رو با آن روبرو هستيم، سرشار از بي‌توجهي به نحوة حضور و حركت پياده‌ها (چه به لحاظ فيزيكي و چه به لحاظ رواني و نوع رفتار آنها) است.
علی رغم آنکه نخستین توقعی که از یک پیاده راه می­رود، روانی حرکت و ایمنی است، چه بسیارند مواردی که فرد پیاده در مسیر حرکت خود در پیاده­رو با موانعی چون رامپ پارکینگ یک واحد مسکونی که به فضای پیاده­رو تجاوز نموده، پله­ی ناشی از اختلاف سطح، مسیر سواره­ای که مسیر پیاده را بدون هیچ علامت هشدار دهنده­ای قطع نموده و .... مواجه می­شوند که بدون هیچ اقدام طراحانه­ای بر سر راه او قرار گرفته و حرکت روان و ایمن او را مختل نموده است.
در حال حاضر پیاده­روهای شهری بدون توجه به مکان آن شبیه هم طراحی می­شوند. پیاده­روها، حداکثر، بر­اساس نیاز کمی شهروندان و بی توجه به تفاوت­ مکانی و نحوه رفتار شهروندان در هر مکان، فارغ از آن­که این پیاده رو بخشی از یک خیابان عبوری است یا یک خیابان تجاری، از یک الگوی کلی تبعیت می­کنند. الگویی که بر اساس آن دو مسیر پیاده به صورت نواری باریک در دو طرف یک مسیر پهن سواره واقع شده و عموماً توسط جدول، جوی آب، ردیف درختان و یا باغچه­های نواری از هم جدا شده­اند. در بهترین شرایط هم در فواصل مشخص در آنها از نیمکت یا سطل زباله استفاده شده است.
به طور کلی می­توان گفت پياده‌روهاي شهري، در بسياري از موارد فاقد هر نوع كيفيت براي حضور انواع رفتارهای پياده‌هاست. عدم وجود مبلمان و سایر تجهیزت مورد نیاز پیاده یکی از مهم­ترین معضلات پیاده روهاست. كف آنها در بهترين حالت از آسفالت پوشيده شده و سرشار از پستي و بلندي‌هايي است كه فرد را ناچار مي‌كند در هر چندين قدم يك بار پيش‌پاي خود را وارسي كند. اگر هم در مواردي نوع پوشش كف مناسب باشد در كوتاه زماني به دليل نياز به تعميرات تأسيسات زيربنايي كنده و تخريب مي‌شود. عدم تحويل به موقع و درست از پيمانكار تأسيسات شهري، باعث مي‌شود تا صاحبان مغازه‌ها و واحدهاي تجاري مجبور به كف‌سازي پياده‌روي ملك خويش شوند كه اولاً با ساير بخش‌ها هماهنگي ندارد و شاهد وصله پينه‌اي از انواع كف‌سازي‌ها هستيم، ثانياً در بسياري از موارد اين كف‌ها بدون توجه به اصول و قواعد كف‌سازي براي پياده مرمت شده‌اند. براي مثال از مصالح صيقلي و لغزنده‌اي استفاده مي‌شود كه اساساً مناسب براي حركت پياده بخصوص در روزهاي برفي و باراني نيست.
از سوی ديگر همين امكان پياده‌روي مختصر هم بعضاً به واسطة انباشت مصالح ساختماني ابنية حاشية خيابان، مسائل امنيتي خاص برخي از مراكز دولتي، تعرض رامپ‌ها و پله‌هاي ابنية حاشيه و..، به حداقل خود مي‌رسد. در حال حاضر يكي از ضعف‌‌هاي عمدة مديريت شهري، عدم كنترل تأثيرات كارگاه‌هاي ساختماني بر روي فضاهاي عمومي است. از آنجائيكه عمليات ساختماني در اغلب موارد زماني طولاني را دربر مي‌گيرد، مستلزم اعمال كنترلهايي است كه اولاً متضمن ايمني افراد در عرصه‌هاي عمومي باشد، دوم اينكه حتماً در داخل محدودة پلاك خودش تمام شود و مصالح آن به داخل فضاهاي عمومي سرريز نشود، سوم اينكه به لحاظ بصري نيز پانلي حائل ميان كارگاه و فضاي عمومي برپا شود تا اغتشاش بصري فضا را به حداقل برساند.
از طرف ديگر پیاده­رو مي‌بايستي پاسخگوي حضور اقشار متنوع اجتماعي شهر باشد، اين در حاليست كه در شرايط فعلي عدم وجود مسیری ایمن و هموار حضور افراد سالمند، خريـداران با بـار، كودكـان و معلولين را شديداً دچار مشكل ساخته است.
گاهي مسيرهاي حركتي براي پياده آنقدر مغشوش هستند كه خسته‌كننده­تر مي‌شوند. وضعيت نابسامان مسيرهاي پياده به لحاظ شرايط فيزيكي، كالبدي بر روان شهروند هم تأثير منفي گذاشته و باعث مي‌شود كه افراد سعي در فرار هر چه سريعتر از آن و استفاده از خودروی شخصی نمايند. در اين ميان نه تنها دود و آلودگی هوای شهر بیشتر می­شود، بلکه شهروند نسبت به بسياري از محركهاي محيط از جمله مكانهاي تاريخي، نقاط خاطره‌انگيز و… بي‌توجه شوند. اين بي‌توجهي در طول زمان، زمينه‌هاي تخريب اين نقاط را فراهم مي‌نمايد. به فراموشي سپردن آنها، باعث عدم واكنش مناسب از سوي شهروندان در مقابل تخريب آنها مي‌شود. به اين ترتيب كم‌كم، به هزار و يك توجيه عملكردي، اين نقاط ارزشمند، بدون هيچگونه اعتراض مؤثري از بين مي‌روند. نقاطي كه قابليت‌هاي ويژه‌اي در يادآوري خاطرات، تداعي‌ها، حس‌ مكان، ايجاد تعلق‌خاطر داشته، هر كدام از آنها به تنهايي براي ايجاد محملي جهت زندگی و تعاملات اجتماعي كفايت مي‌نمايند.
امروزه حتي جوي‌هاي آب كه مي‌توانستند به دليل خاصيت تلطيف ‌كنندگي هوا و صداي آب نقشي مؤثر در بهبود محيط داشته باشند مشكل‌آفرين شده‌اند. اين مجاري تبديل به كانالي براي انتقال زباله‌ و مانعي براي حركت عرض پياده شده‌اند. در زمان‌هاي بارش شديد، طغيان آب و مسدود شدن جوي‌ها به دليل انباشته بودنشان از زباله‌هايي كه مردم در آنها ريخته‌اند، آب جوي‌ها را بر سطح خيابان جاري ساخته و همان زباله‌ها را روانة سطح پیاده­رو مي‌كند.
البته مشکلات و معضلات پیاده­روهای شهری ایران محدود به مسائل کالبدی و عملکردی نمی­باشد. همانطور که پیش­تر نیز اشاره شد، یکی از مهم­ترین مشکلاتی که اغلب پیاده­روهای ما با آن مواجهند، عدم توجه به موقعیت و کاراکتر آنهاست. پیاده­روها بسته به مکان قرارگیریشان در شهر به انواع مختلفی تقسیم می­شوند که هر یک از آنها حال و هوا و ویژگی­های خاص خود را طلب می­کند و طراحی و تجهیز هرکدام می­بایست در راستای هماهنگی با روحیه کلی حاکم بر فضا و با رفتارهایی که در آن رخ ­دهد. به عنوان مثال طراحی پیاده­رویی که در مجاورت یک خیابان عبوری واقع است با طراحی پیاده­روی یک خیابان تجاری متفاوت است. در اولی معمولاً افراد به دنبال فضایی هستند که به سرعت، با احساس ایمنی و امنیت از آن عبور کنند در حالی­که در دومی عموماً شهروندان از فضای پیاده رو به عنوان مکانی برای تفرج، گذران اوقات فراغت، خرید از دستفروش­ها، تماشای ویترین مغازه­­ها و ... استفاده می­کنند.
بنابراین، ضرورت بازنگری در مفهوم پیاده­رو، ارائه دسته­بندی جدیدی از آن با رویکرد مکان­محور، همراه با تدوین دستورالعمل­ها و رهنمودهای طراحی جنبه­های مختلف آن، امری ضروری به­نظر می­رسد که نیازمند تلاش و دقت قابل توجهی است.
در همین راستا، بهترین روش برخورد با این مسأله آن است که پس از بررسی انواع پیاده­روها و ضرورت پرداختن به آنها، برای هر یک از انواع پیاده روهای شهری دفترچه­ای مجزا تهیه و در زمینه­های مختلفی که پیاده رو با آن مواجه است، به ارائه دستورالعمل و راهنما جهت طراحی پرداخته شود. در این دستورالعمل­ها می­بایست پس از معرفی مشکلات و مسائل هر نوع پیاده­رو و نسبت به همجواری آن با ساختمان مسکونی یا فضای سبز و یا ...، علاوه بر ارائه­ی راهنماها و دستورالعمل­های لازم، چند طرح و جزییات اجرایی برای سطح مسیر، نبش­ها و کج­ها، مسیر دوچرخه، اتصال با مبلمان، تداخل با سواره، رمپ و پله و ... با ذکر مصالح مناسب آنها ارائه گردد.
عناوین پیشنهادی دفترچه­های مذکور و زمینه­های مطالعاتی آنها در نمودار زیر مشخص شده است.









منبع: سازمان زیباسازی شهر تهران