اصول تربيت از ديدگاه اسلام

[*خانم معلم *]

وجود اصول و قواعد كلّي در مناسبات انساني و مرجعيت آن براي تفسير رفتارها آن‏چنان آشكار است كه غالباً نيازي به بيان تشريحي آن وجود ندارد. بديهي است كه هيچ كنش و واكنش انساني نمي‏تواند در خلأ و بدون ضابطه‏ اي مشخص آغاز، و بي‏ هدف پايان پذيرد. رفتارهاي يكسان زيادي مي‏توان يافت كه خاستگاه واحدي ندارند؛ به منظور متفاوتي انجام مي‏شوند و احتمالاً نتايج مختلفي نيز به بار مي‏آورند.

امر تربيت كه يكي از زمينه‏ هاي مهم در مناسبات انساني است نيز از اين قاعده مستثنا نيست. نحله‏ ها و مكاتب تربيتي هيچ‏گاه خود را فارغ از چارچوب‏هاي بنيادين و اصول نظري معرفي نمي‏كنند. حتي مكتب‏هايي چون رفتارگرايي، كه بر رفتار تأكيد مي‏كنند و اهداف كلي و آرماني را چندان قابل مطالعه و تحقيق نمي‏دانند، نيز هرگز ادعايي در شكستن حصر قواعد و اصول كلي حاكم بر رفتار را ندارند؛ چرا كه پذيرش همين قواعد و اصول كلي سبب امتياز و تشخيص مكاتب تربيتي و جدايي آنها از يكديگر مي‏شود. آنچه همه، بر سر آن اتفاق نظر دارند داشتن هدف و روشهاي متناسب با آن است.

انتخاب هدفهاي تربيتي ريشه در نوع انسان‏شناسي مختلف دارد و هدفها، تعيين‏ كننده نوع روشهاي تربيتي‏ اند. بنابراين، مي‏توان هماهنگي اصول را با مباني انسان‏شناسي از طريق هدف و غايت‏ شناسي كاملاً توجيه كرد. به بياني واضح تر منشأ انشقاق اصول، اهدافي است كه همواره از زواياي درك موقعيت انسان در جهان بر اساس رويكردهاي گوناگون به او و جهان دريافت شده است. با توجه به آنچه بيان شد، حداقل مفاهيمي كه در دستور كار هر مكتب تربيتي قرار مي‏گيرد عبارت است از: مبنا، هدف، اصل و روش. شناخت مفاهيم مزبور و درك نحوه ارتباط آنها نسبت به يكديگر و كاركرد متمايز هر يك در زمينه‏ ي تربيت، ما را به ساخت چارچوب يا نظام تربيتيِ مشخص رهنمون مي‏سازد؛ چارچوبي كه فرايند تربيت در آن آغاز، و به سرانجامي متناسب با شاخص ‏هاي آن، نايل مي‏شود.



مفهوم «اصل» در قلمرو تربيت

ارائه‏ ي تعريفي نسبتا جامع از اصل، مبتني بر شناخت روابط موجود ميان عناصر تشكيل ‏دهنده‏ ي نظام تربيتي است. شايد نفي ويژگي عناصر ديگر تشكيل‏ دهنده‏ ي نظام از اصل، زمينه‏ ي مناسب‏تري را براي شناخت آن فراهم آورد. اصلْ داراي ماهيتي هنجاري، و ناظر به «بايد»هاست؛ از اين جهت با «مبنا» كه خود منشأ اشتقاق اصل است و ماهيتي كاملاً توصيفي دارد و ناظر به «هست»هاست، متفاوت است (هوشيار، ص16؛ باقري، نگاهي دوباره به تربيت اسلامي، ص68؛ شريعتمداري، اصول و فلسفه تعليم و تربيت، ص11).

از طرف ديگر، اصل با هدف نيز نمي‏تواند يكي باشد، چراكه ابزاري براي نيل به آن (هدف) قلمداد مي‏گردد (هوشيار، ص12 و شكوهي، ص84). البته ذكر اين نكته مهم است كه اصل يك ابزار و معيار كلّي براي گزينش روش‏هاي گوناگون است؛ از اين‏رو نمي‏تواند همان روش باشد، بلكه راه‏نمايي براي انتخاب روش‏هاي تربيت قلمداد مي‏شود. (هوشيار، ص17 و احمدي، ص107 و باقري، ص69 و شريعتمداري، ص11).

هر گاه در فرايند تربيت بخواهيم به هدف برسيم بايد پيوسته ارتباط ساخت (مبنا) و عمل (روش) را با عامل هدف در قالب اصل تعريف نماييم. در واقع اصل، حاصل مشاركت اين سه عامل اساسي در نظام تربيتي است؛ بنابراين، ارائه‏ ي هر گونه تعريفي از اصل، بدون توجه به مشاركت عوامل سه ‏گانه مذكور، نمي‏تواند يك تعريف كامل و جامع باشد. بدين لحاظ، تعريف مورد نظر ما نگاهي انحصاري به هيچ يك از ساختار يعني مبنا و كاركرد يعني روش، ندارد؛ بلكه داراي رويكرد ارتباط متقابل ميان ساختار (مبنا) و كاركرد (روش) است (هوشيار، ص49؛ ديويي، ص78 و شاتو، ص258).

بر اساس اين رهيافت، تعريف اصل چنين است: سلسله قواعد و معيارهاي كلي (بايدها) كه متناسب با ظرفيت‏هاي انسان انتخاب و به منظور تعيين روش‏هاي تربيتي براي دستيابي به اهداف، مورد توجه قرار مي‏گيرند.



ضرورت و فايده‏ ي اصل تربيتي

تربيت به عنوان فرايندي كه نتيجه‏ ي آن صرفا در مقام عمل روشن مي‏شود، داراي وجه ه‏اي كاملاً عملي و كاربردي است. از اين جهت، هرگونه تلاش نظري در چارچوب مفهومي بايد ناظر به فوايد عملي باشد. در اين ميان نقش مبدّل‏هاي نظري به عملي و انتقال‏ دهنده ‏ها روشن مي‏شود. تبلور مفهوم مبدّل در ماهيت اصل تربيتي، به عنوان آخرين مرحله‏ ي نظر و سرآغاز اوّلين مرحله عمل تربيتي، مهم‏ترين نقشي است كه ضرورت وجود اصول را در نظام تربيتي تبيين مي‏كند (شكوهي، ص142).


بنابراين، مي‏توان فوايد ذيل را براي اصل تربيتي ترسيم كرد:

الف) تأثير در نيل به هدف تربيتي (هوشيار، ص8ـ14؛ زاهدي، ص81؛ كليات نظام آموزش و پرورش جمهوري اسلامي ايران، ص50 و راسخي، ص24)؛
ب) انعطاف در روش‏ها (شكوهي، ص133)؛
ج) محوريت اصول در ايجاد ارتباط منطقي بين عناصر نظام تربيتي.



ويژگي‏هاي حاكم بر اصول تربيتي

ويژگي‏هاي حاكم بر اصول تربيتي را مي‏توان به شرح زير برشمرد:

الف) اصل امري ابداعي و اختراعي نيست، بلكه با توجه به مباني خود قابل دستيابي است و يا از رهگذرِ دريافتِ عنصر مشتركِ روش‏هاي مختلف قابل احراز و كشف است؛

ب) اصل مفهومي كلي است و ملاك و معيار واقع مي‏شود؛ بنابراين نمي‏تواند امري جزئي و داراي يك مصداق معين باشد (شاتو، ص194)؛

ج) اصل صرفا يك پديده مفهومي است. تفاوت ماهوي اصل با ديگر عناصر نظام تربيتي، يعني مبنا، هدف و روش، در بعد مفهومي آن است؛ به اين معنا كه، اصل از ارتباط ميان ديگر مفاهيم زاييده مي‏شود، در حالي كه مفاهيم مبنا، هدف و روش داراي منشأ انتزاع عيني هستند؛

د) اصل ماهيتي هنجاري (ارزشي) دارد. نظر به اين‏كه اصل، قاعده و معيارِ عمل و ناظر بر آن‏ است، نمي‏تواند رويكردي توصيفي‏ نسبت به واقعيات تحت عنوان خود داشته باشد، بلكه، برخلاف مبنا كه جنبه‏ ي توصيفي از واقعيات دارد، درصدد ارائه‏ ي واقعيتي مطابقِ مدلول خود و هنجاري متناسب با خاستگاه خود است. به طور كلّي، اصول تربيت متضمن ارزش‏گذاري متناسب با مبناي پذيرفته شده در تربيت و اهداف مورد نظر آن است؛

ه) اصل بر روش حاكميت است و ضابطه مفهومي و رابطه‏ اي براي استفاده از روش‏هاست؛ بدين معنا كه اصلْ راه‏نمايي نظري براي گزينش روش‏هاي خاص متناسب با اهداف و طرد ديگر روش‏هاست.

ادامه دارد