بیست‌ویکم مهرماه سی‌وچهارمین سال‌روز درگذشت غلامحسین مصاحب است؛ ریاضی‌دانی که دایر‌ةالعمارف معروف مصاحب را بنیان‌گذاری کرد.

غلامحسین مصاحب سال 1289 در تهران در خانواده‌ای اهل علم و ادب به دنیا آمد. پدربزرگش خوش‌نویس، پدرش پزشک و مادرش شاعر بود. او از همان سال‌های نخست تحصیل، علاقه زیادی به ریاضیات داشت، اما این علاقه با خواندن جبر و هندسه در دوران متوسطه، بیش‌تر شد.

مصاحب پس از طی تحصیلات مقدماتی وارد دارالمعلمین شد و درنهایت در رشته ریاضیات از دارالمعلمین عالی فارغ‌‏التحصیل شد و به استخدام وزارت معارف درآمد. هم‌زمان به تحصیل علوم قدیم و فلسفه پرداخت، زبان‌های عربی، فرانسوی و انگلیسی را در حد عالی فراگرفت و با زبان‌های روسی و آلمانی آشنا شد. او در سال ۱۳۰۹ مجله «ریاضیات مقدماتی و عالی» را تأسیس و 11 شماره از آن را منتشر کرد و از همان سال‌ها به تألیف کتاب‌های درسی برای دبیرستان‌ها پرداخت.

مصاحب در سال ۱۳۱۶ ازدواج کرد و برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۲۰ تدریس در دانشسرای عالی را آغاز کرد. از ابتدای سال ۱۳۲۲ روزنامه برق را منتشر می‌کرد که به دلیل مخالفت‌های شدید با دولت‌های وقت و پس از چند بار توقیف، درنهایت از انتشار بازماند.

مصاحب در سال ۱۳۲۴ برای تکمیل تحصیلات به انگلستان رفت. او در انگلستان شاگرد خاص برتراند راسل، ریاضی‌دان و فیلسوف نامدار انگلیسی بود. مصاحب در سال ۱۳۲۷ از دانشگاه کمبریج درجه دکتری در ریاضیات دریافت کرد و همچنین به عضویت انجمن ریاضی‌دانان انگلیس درآمد. پس از بازگشت به ایران در وزارت فرهنگ مشغول کار شد. در سال ۱۳۲۸ رییس اداره آموزش متوسطه و سپس رییس اداره کل تعلیمات عالیه شد. او همچنین در سال ۱۳۳۰ مدیر کل وزارت فرهنگ و در سال ۱۳۳۱ معاون فنی وزارت فرهنگ در کابینه دکتر محمد مصدق شد.

غلامحسین مصاحب در سال ۱۳۳۵ عهده‌دار طرح‌ریزی و سرپرستی دایرةالمعارف فارسی شد و تا سال ۱۳۵۰ که آن مسؤولیت را به عهده داشت، بر ترجمه و تألیف کلیه مقالات دایرةالمعارف نظارت می‌کرد. دایرةالمعارف فارسی مصاحب نخستین دایرةالمعارف عمومی در زبان فارسی است که بر اساس شیوه‌های نوین دانشنامه‌نویسی تهیه شده است و مشهورترین فعالیت و دستاورد غلامحسین مصاحب به شمار می‌آید که نام او را به عنوان بنیان‌گذار دانشنامه‌نویسی مدرن در ایران ثبت کرده است.

این دایرةالمعارف با همکاری زنده‌یاد عباس زریاب خویی از دایرةالمعارف عمومی کوچک کلمبیا اقتباس، تدوین و منتشر شد و در تدوین آن حدود 44 نفر از نویسندگان کشور از جمله احمد آرام، فریدون بدره‏‌ای، احمد بطحایی، ابراهیم مکلا، ایرج افشار، مهدی حائری، هوشنگ دولت‏‌آبادی، عبدالحسین زرین‌کوب، مهدی محقق، محمد معین، محمد پروین گنابادی و محمد مقدم مشارکت کردند.

دانشنامه‌نویسی پیش از مصاحب نیز در ایران وجود داشته، اما مصاحب این کار را با شیوه جدید بنیان‌گذاری کرده است. گفته می‌شود دایرةالمعارف مصاحب از حیث ویراستاری، دقت و نمونه‌خوانی از دقیق‌ترین آثاری است که به فارسی منتشر شده است. این دایرةالمعارف با کمک همایون صنعتی‌زاده، مدیر وقت انتشارات فرانکلین، پایه‌گذاری شد، اما به دلیل کنار گذاشته شدن صنعتی‌زاده، مصاحب هم از ادامه کار کنار کشید و در نهایت دایرةالمعارف مصاحب چندین سال بعد از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر شد.

مصاحب پس از کنار کشیدن از پروژه دایرةالمعارف فارسی، بیش‌تر وقت خود را صرف مؤسسه ریاضیاتی کرد که خود در دانشسرای عالی پایه‌گذاری کرده بود. آنالیز ریاضی، فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی، تئوری مقدماتی اعداد، جبر و مقابله خیام و... ازجمله آثار برجامانده از او هستند.

غلامحسین مصاحب درنهایت در روز 21 مهرماه 1358 هنگامی که آخرین صفحه کتاب عظیم تئوری مقدماتی اعداد را که از چاپخانه گرفته بود، غلط‌گیری کرد، و در حالی که قلم در میان انگشتانش بود، بر اثر سکته از دنیا رفت.


منابع:
ایسنا
ویکی پدیا