بررسی فیلم درخشش

[solinaz]

بررسی فیلم درخشش از منظر جامعه شناختی

نویسنده: مهدی صادقی


در فیلم درخشش ساخته كوبریك، وحشتى موج مى زند كه ریشه در واقعیات پیرامون
ما دارد و همچون جن گیر از عالمى متوهم و متافیزیك تغذیه نمى كند و به همین
دلیل زمانى كه بیشتر به آن مى اندیشیم، وحشتى ملموس، عمیق و برخاسته از
بطن روابط اجتماعى را حس مى كنیم. وحشتى كه نه در زیرزمینى تاریك و نمناك و
در برخورد با افراد جامعه و حتى پدر، مادر و نزدیكان نمود پیدا مى كند.
قهرمان فیلم فردى است كه در روابط و رقابت هاى اجتماعى چندان موفق نبوده و
نتوانسته موقعیت اجتماعى مورد نظر خویش را كسب كند، به همین دلیل مثل همان
داستان قدیمى مجنون تصمیم به ترك و گریز از جامعه اى را مى گیرد كه زندگى
در آن براى وى قابل درك نیست. این فرار و گریز به كنج خلوت و تنهایى مسئله
اى بسیار مهم در دنیاى امروز است كه نمودهاى متفاوتى دارد. امرى كه بیشتر
عقبگردى است به پشت و ملموس ترین شكل آن پناه بردن به سنت و آیین گذشتگان
است. دنیاى امروز دنیاى شكست ها و پیروزى هاى بسیار شگفتى است كه ریشه در
ویران شدن كلان روایت ها دارد. در دنیاى كلان روایت ها فرد متعلق به جامعه
بود به این معنى كه از بدو تولد تا زمان مرگ معلوم بود وى چه خواهد شد و چه
خواهد كرد. زندگى كاملاً سیستماتیك و منظم، فرد متعلق به چنین جامعه اى
رضایت خاطر خویش را تنها در رضایت خاطر اطرافیان، بزرگان و جامعه مى دید و
بس، اما در وضعیت فعلى و بعد از درهم شكستن این تعاریف فرد خود را لایق
رسیدن به موقعیت هاى اجتماعى برترى مى داند كه ایده آل ذهنى وى آن را شكل
داده است، یعنى هر كس به اندازه توان، استعداد و خلاقیت خویش. این مسئله
مورد تایید همه ماست و امرى كاملاً صحیح و به دور از اشتباه.




ولى به این مسئله نیز توجه كنیم كه در نظام هاى سنتى براى كسب موقعیتى
اجتماعى تعداد افراد محدودى وجود داشتند، مثلاً زمانى كه بزرگ جامعه از بین
مى رفت تنها وارثان خونى وى مدعى العموم كسب جایگاه او بودند و رقابت
مابین چند گزینه محدود بود و بس، اما امروزه به خصوص در كشورهاى در حال
توسعه تنها براى كسب شغل ساده صندوقدارى بانك حدوداً هزار نفر رقیب كاملاً
جدى وجود دارد كه از میان آنها تنها یك نفر موفق به كسب این كرسى مى شود،
در حالى كه ۹۹۹ نفر باقى مانده نیز خود را كاملاً لایق مى دانند و عدم
رسیدن به چنین موقعیتى براى هر یك از آنان شكستى محسوب مى شود و این شكست
بالقوه سرخوردگى انبوهى را شكل مى دهد. حتى اگر قائل به انتقام حداكثرى
اینان از پیرامون خویش نباشیم. در حداقلى انتقام، اینان باز خطرى كاملاً
جدى هستند چون بالفعل این سرخوردگى دقیقاً همین بزه و ناهنجارى هاى اجتماعى
است كه هر روز شاهد رشد آنیم. این سرخوردگى ناشى از عدم موفقیت همان نیرو و
انرژى منفى است كه شخصیت قهرمان فیلم درخشش را وادار به قتل عزیزترین
نزدیكان خویش مى كند چون قادر به ریشه یابى مشكل خویش نیست و عامل ناكامى
خود را در افراد خانواده اش جست وجو مى كند و مى یابد. این دقیقاً همان
وحشتى است كه فیلم به رخ ما مى كشد. در جوامع توسعه یافته حجم انبوه انرژى
منفى ناشى از سر خوردگى با موقعیت هاى اجتماعى جایگزین و مشابه خنثى مى شود
اما در جوامعى كه داراى چنین برترى نیستند و موقعیت هاى جایگزین در حداقل
قرار دارد، حداكثرى انتقام از پیرامون رخ مى نماید. بى دلیل نیست كه آمار
جرم و جنایت در چنین جوامعى به مراتب بالاتر و فجیع تر از جوامع پیشرفته
است. این جاست كه وحشت موجود در فیلم درخشش براى ما نسبت به افراد آن سوى
آب ها دو چندان مى شود.


اما مسئله بسیار جالب دیگرى كه در فیلم مطرح مى شود، موضوع شكوفایى قدرت
تحلیل افراد جوامع امروزى است، یعنى هر فرد درست به این دلیل كه مى تواند
بیندیشد و آینده خویش را خود رقم بزند به تفكر و كشف توان هاى خویش مى
پردازد و در زمانى و مقطعى به نوعى آگاهى از قدرت خویش یا همان درخشش ذهنى
مطرح در فیلم نائل مى شود.


این درخشش ذهنى در شاعران، زمان سرائیدن شعر ناب، در مخترعین زمان كشف
فرمول كلیدى و در مدیران همان زمان نمود موفقیت شیوه مدیریتى است. فردگرایى
كه گفتمان غالب دنیاى مدرن است خود به چند صدایى جذاب در بستر جامعه مبدل
مى گردد و از ظهور و خلق گفتمانى تك صدایى جلوگیرى مى كند. اما این تمام
ماجرا نیست و گفتمان غالب قرن كه خود نیز در كلیت به تك صدایى منع دیگر
صداها ختم مى شود، داراى آسیبى كاملاً جدى است كه فیلم درخشش باز نمودى از
آن است. یعنى رشد سرسام آور و بدون كمند ایمان به خویش، كه هرآنچه من درك و
دریافت كرده ام صحیح است و بس؛ بلوغ و رشد نوابغى كه پا به عالم دیوانگى
به تمام معنا مى گذارند. هر كدام از شخصیت هاى فیلم به نوعى از فردى
متافیزیكى الهام مى گیرند كه دقیقاً همین ایمان بیش از حد به خویش است.
ایمانى كه به هیچ وجه شك و تردیدى به خویش راه نمى دهد. آرى ایمان به خویش و
راه خویش در چنین وضعیتى و در غیاب گفتمان شك و تردید، چنان به اوج خویش
مى رسد كه قهرمان، حاضر به قتل دیگر افراد در ضدیت با او حتى عزیز ترین
نزدیكان خویش مى شود. تنها به آن لحظه بیندیشید كه تك تك ما به چنین یقین و
ایمانى نائل آییم. وحشتى بس سترگ كه تنها راه مقابله با آن درهم شكستن
كلان روایت هاى ذهنى است، یعنى به چالش كشیدن همان لحظه درخشش ذهنى و احساس
نابغه كردن به وسیله شك و تردید به خویش. شخصیت قهرمان این فیلم در فقدان
تردید و شك به خویش، مطمئن و سرمست از نبوغ خویش خواهان تكه تكه كردن پسر
خود با تبر است. آرى دیوانگان نبوغ و با ایمان چنین تازیانه به دست به سراغ
نزدیكان خود مى روند. یعنى درخشش وحشت ناشى از نبوغ ابر انسانى متوهم،
بیمار و تك ساحت.


نویسنده: مهدی صادقی
منبع: نقد سینمای معنا گرا


----