ژنتیک سرطان

[پیمان هادی فرکوش]

ژنتیک سرطان

(قسمت اول)

---

سرطان امروزه یکی از شایع ترین و مهلک ترین بیماری ها است. آمار نشان می دهد که سرطان علت بیش از 20 درصد مرگ ها است و در کشورهای پیشرفته بیش از 10 درصد کل هزینه ی مراقبت های پزشکی را به خود اختصاص می دهد. سرطان در صورتی که در مراحل پیشرفته تشخیص داده شود، غالباً کشنده است. تشخیص زودرس و درمان به ‌موقع، اهمیت حیاتی دارد و شناسایی افراد در معرض خطر ابتلا به سرطان پیش از ایجاد تومور (Tumor) و متاستاز (Metastasis) آن، یکی از اهداف مهم تحقیقات سرطان است.

---

در سرطان، به دلیل پیدایش مجموعه ای از تغییرات ژنی پایه در سلول، رفتار سلولی دستخوش تغییر و انحراف می شود. سلول سرطانی، در واقع از منظر رفتار و محتویات سلولی، بیشتر به سلول نابالغ شباهت دارد. انواع متفاوتی از سلول های بدن می توانند سرطانی شوند. سلول سرطانی از جهات زیادی با سلول سالم یا غیرسرطانی تفاوت‌ آشكار دارد. این تغییرات بر كنترل رشد سلول، شكل، ارتباطات بین سلولی، تركیبات غشای سلولی، ساختار اسكلت سلولی، ترشح برخی پروتئین ها، بیان ژنی، مرگ سلولی و... اعمال می شود.
سرطان بیماری واحدی نیست، بلکه بیشتر نامی است که برای توصیف انواع نئوپلازی ها (Neoplasia) به کار می‌رود. نئوپلازی نوعی روند بیماری است که با تکثیر کنترل نشده ی سلولی، منجر به ایجاد یک توده یا تومور می شود. سلول‌ها با گذر از چرخه‌ی سلولی و انجام تقسیم میتوز افزایش می یابند، در حالی‌که فرسایش به علت مرگ برنامه ریزی شده سلولی، از طریق نوعی روند طبیعی قطعه قطعه شدنDNA و خودکشی سلولی که به آن آپوپتوز (Apoptosis) اطلاق می‌ شود، سلول‌های غیرعادی و معیوب را از یک بافت خارج می کند. در نئوپلازی این تعادل از بین رفته، آپوپتوز صورت نمی گیرد و سلول ها به نوعی نامیرا می شوند.

به ‌هرحال برای اینکه تومور (نئوپلاسم) را سرطان محسوب کنیم، باید بدخیم باشد، یعنی، تومور قابلیت تهاجم به بافت های مجاور یا گسترش به نواحی دورتر را داشته ‌باشد. به عبارت دقیق تر قابلیت متاستاز داشته باشد.
تومورهایی که این قابلیت‌ را نداشته باشند، سرطانی محسوب نمی شوند بلکه به عنوان تومور خوش خیم شناخته می شوند، اگرچه اندازه و محل قرارگیری آن ممکن است برای بیمار چندان خوش‌آیند نباشد.

سلول های سرطانی كه منشأ خونی ندارند هم، قادرند به داخل رگ های خونی مجاور نفوذ كنند و از طریق خون یا سیستم لنفاوی به بافت های دیگر در نقاط دیگر بدن سرایت كنند و در محل جدید نیز به رشد بی‌رویه ی خود ادامه ‌دهند تا سلول های سرطانی را جایگزین سلول های سالم كنند. این فرایند را متاستاز می نامند

اساس ژنتیکی سرطان

صرف‌ نظر از اینکه سرطان به صورت تک‌گیر در یک فرد، یا به‌ طور مکرر در چندین تن از اعضاء فامیل، به صورت یک صفت ارثی رخ ‌دهد، نوعی بیماری ژنتیکی محسوب می شود. اختلال در عملكرد انواع مختلفی از ژن‌ها، در سرطانی شدن سلول ها، دخالت دارد.
این‌ ژن‌ها عبارتند از:
· ژن هایی که در سامانه ی پیام رسانی و تکثیر سلولی دخالت دارند
· ژن های تنظیم کننده ی چرخه‌ی تقسیم سلولی (میتوزی)
· ژن های مربوط به اجزاء اسکلت سلولی دخیل در حفظ مهار تماسی
· ژن های مربوط به کنترل آپوپتوز
· ژن های سرکوب‌گر تومور و آنهایی که سامانه ترمیم DNA سلول و جهش های ژنی یا موتاسیون را بر عهده دارند
· آنكوژن ها (Oncogene) كه به صورت پروتوآنكوژن وجود داشته و فعال شدن آن‌ها باعث سرطانی شدن سلول می شود.

متاستاز؛ پیش‌روی سرطان به نقاط دیگر بدن

سرطان معمولاً غده یا تومور ایجاد می‌كند، اما در بعضی سرطان ها از قبیل سرطان خون (لوسمی)، غده به وجود نمی آید، بلكه سلو ‌های سرطانی در خون و اعضاء خون ‌ساز بدن قرار گرفته، از این طریق به بافت ها و اندام های دیگر منتقل شده و در آنجا تومور ایجاد می كنند.

سلول های سرطانی كه منشأ خونی ندارند هم، قادرند به داخل رگ های خونی مجاور نفوذ كنند و از طریق خون یا سیستم لنفاوی به بافت های دیگر در نقاط دیگر بدن سرایت كنند و در محل جدید نیز به رشد بی‌رویه ی خود ادامه ‌دهند تا سلول های سرطانی را جایگزین سلول های سالم كنند. این فرایند را متاستاز می نامند. اگر سلول های سرطانی روده به كبد سرایت كرده و در آن جا تومور ایجاد كنند، آن‌ را سرطان روده می نامند نه سرطان كبد.

---

منابع:

Spiro SG, Silvestri GA (2005) One hundred years of lung cancer. Am J Respir Crit Care Med 172: 523–529.

Jemal A, Siegel R, Ward E, Hao Y, Xu J, Murray T, et al. Cancer.2008, CA Cancer J Clin, Vols. ;58:71–96, pp. 71–96.