خليج فارس امنيت منطقه اي و اهداف سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران

[Isengard]

خليج فارس امنيت منطقه اي و اهداف سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران

نويسنده:علي اكبر باقري
--------------------------------------

خبرگزاري فارس: منطقه ي خليج فارس همواره به عنوان يكي ازمناطق مهم امنيتي، راهبردي و اقتصادي در نظام بين الملل از جايگاه ويژه اي برخوردار بوده، به گونه اي كه در طول قرن هاي اخير، پيوسته مورد توجه قدرت هاي بزرگ جهاني بوده و از تجاوز آنها در امان نمانده است.

****************

چكيده
منطقه ي خليج فارس همواره به عنوان يكي ازمناطق مهم امنيتي، راهبردي و اقتصادي در نظام بين الملل از جايگاه ويژه اي برخوردار بوده، به گونه اي كه در طول قرن هاي اخير، پيوسته مورد توجه قدرت هاي بزرگ جهاني بوده و از تجاوز آنها در امان نمانده است. امروزه با اكتشاف نفت، و با توجه به نقش اساسي آن در اقتصاد جهاني، امنيت و ثبات اين منطقه دغدغه ي اصلي كشورهاي منطقه و جهان است. به نظر مي رسد با توجه به بافت دولت هاي منطقه ي خليج فارس و وضعيت سرزميني و جغرافياي سياسي آن امنيت منطقه اي مبتني بر همكاري بين دولت هاي منطقه، مناسب ترين شيوه براي تأمين امنيت خليج فارس است. البته اين مهم نيز حاصل نمي شود، مگر با به كارگيري شيوه هاي گوناگون اعتمادسازي متقابل بين دولت هاي منطقه براي رفع سوءتفاهمات كه وظيفه ي سران كشورهاي منطقه است.
__________________________________________________ __________________________________________________ __
كليدواژه ها: امنيت، امنيت منطقه اي، خليج فارس، جمهوري اسلامي ايران، اعتمادسازي، راهبردي.
__________________________________________________ __________________________________________________ __
مقدمه


تاكنون عمده ترين نگراني كشورهاي منطقه و قدرت هاي بزرگ غربي در منطقه ي خليج فارس، مسئله ي «امنيت» بوده است. پس از جنگ جهاني دوم، انگلستان به عنوان قدرت مسلط منطقه، نظم سنتي را، كه از پيش ايجاد كرده بود، همچنان حفظ نمود. در سال 1971، با خروج انگليسي ها، آمريكا با اجراي سياست معروف «دو ستوني» در قالب آموزه ي نيكسون، نظام امنيتي منطقه را شكل داد. اما در سال هاي پاياني دهه ي هفتاد، جرياناتي كه در منطقه رخ دادند، اين نظام را از بين بردند؛ تا اينكه در اوايل دهه ي 1980، يك نظام امنيتي جديد به نام «شوراي همكاري خليج فارس»، (1) در حاشيه ي جنوبي به وجود آمد كه با حمله ي عراق به كويت، ناتواني آن نيز به اثبات رسيد.
در پي فروپاشي پيمان «ورشو» و نظام جهاني دو قطبي در آغاز دهه ي 1990، مفهوم «امنيت» در منطقه ي خليج فارس به گونه اي غيرقابل تصور دگرگون شد. در رابطه با مفهوم «امنيت»، گمان تهديد اتحاد شوروي (سابق) جاي خود را به نگراني درباره ي كشمكش هاي فزاينده ي سرزميني در درون منطقه داده است. اين دگرگوني حضور نظامي ادامه يابنده ي بيگانگان را در منطقه توجيه مي كند، كه آن نيز به نوبه ي خود، از منابع ناامني در خليج فارس محسوب مي شود. در برابر اين تهديدات جديد منطقه اي، ناظران آگاه به راه حل اجتناب ناپذير منطقه اي مي انديشند و آن اتحاد منطقه اي فراگير با شركت همه ي قدرت هاي كرانه اي خليج فارس و در تعامل با نيروهاي خارجي حاضر در منطقه است.
اين مقاله در پي يافتن پاسخ اين پرسش است كه چه نوع نظام امنيتي از انواع گوناگون آن، امروزه مي تواند امنيت منطقه ي خليج فارس و در عين حال، اهداف اصولي جمهوري اسلامي ايران را تأمين كند و از بروز تنش و جدال و اختلاف در منطقه جلوگيري نمايد. با توجه به سياست اصولي جمهوري اسلامي ايران مبني بر نفي حضور نيروهاي خارجي در منطقه ي خليج فارس، ايران چگونه مي تواند به اين اهداف خود در منطقه دست يابد. با در نظرگرفتن منطقه ي با اهميت خليج فارس با نيروهاي بالقوه بي شمار اقتصادي، امنيتي و راهبردي، نمي توان نسبت به امنيت آن بي توجه ماند. از اين رو، ضروري است كشورهاي منطقه با همكاري يكديگر و با اجماع نظر هماهنگ در مفهوم و ماهيت توسعه و ثبات و تفاهم متقابل، از غلتيدن منطقه در سرازيري بي ثباتي، تنش، بحران و جنگ، خودداري نمايند.
به دليل آنكه كشورهاي حاشيه ي خليج فارس داراي ديدگاه هاي مختلفي درباره ي مسئله ي «امنيت» در اين منطقه هستند(2) با در نظر گرفتن شرايط جديد جهاني و پيروزي اجمالي ايالات متحده ي آمريكا و متحدانش در جنگ دوم خليج فارس در سال 1991، و در پي حادثه ي 11 سپتامبر آمريكا و حمله ي نظامي اين كشور و متحدانش به افغانستان و عراق، كه موجب تقويت حضور نيروهاي خارجي در منطقه شد، (3) فرضيه ي اين مقاله آن است كه جمهوري اسلامي ايران براي تأمين امنيت منطقه ي خليج فارس در جهت اهداف اصولي خود، بايد از نظام امنيتي مبتني بر همكاري بهره جويد و از طريق كاهش نقش قدرت هاي خارجي در منطقه و با بيشترين استفاده از سياست تنش زدايي و سعي در اعتمادسازي متقابل، به اين خواسته ي خود نايل آيد.(4)

بررسي كارواژه هاي مفهومي


الف. مفهوم «امنيت»


تعريف فرهنگ هاي لغات از «امنيت»، عبارت است از: در معرض خطر نبودن يا از خطر محافظت شدن. «امنيت» همچنين عبارت است از: رهايي از ترديد، آزادي از اضطراب و بيمناكي، و داشتن اعتماد و اطمينان موجه و مستند. امنيت خواه فردي، ملي يا بين المللي، در زمره ي مسائلي است كه انسان با آن مواجه است. امنيت به صورت وسيع، در مفهومي به كار گرفته شده است كه به صلح، آزادي، اعتماد، سلامتي و ديگر شرايطي اشاره مي كند كه فرد و يا گروهي از مردم احساس آزادي از نگراني، ترس، خطر يا تهديدات ناشي از داخل يا خارج داشته باشند.(5) از سوي ديگر، امنيت پديده اي متأثر از مؤلفه هاي مادي - ذهني به شمار مي آيد كه ديگر چونان دوران جنگ سرد، نمي توان آن را در ذيل ملاحظات نظامي تعريف نمود.(6)
عناصر اصلي، كه تقريبا در تمام تعاريف امنيت مشاهده مي گردند، ارزش ها، خطرات يا تهديدات هستند. هم ارزش هاي عمومي و هم تهديدهاي عمومي، احتمالا به رهيافت امنيت جمعي در ميان كشورهاي مستقل منجر مي گردند.
واژه ي «امنيت» ابتدا در ادبيات سياسي آمريكا شديدا متداول گرديد. سپس تغييرات مهمي كه پس از جنگ جهاني دوم در سياست بين الملل پديد آمد، موجب شدند اين مفهوم كارايي بيشتري پيدا كند. بوزان (buzan)، كه رهيافت مفهومي وسيعي از مسئله ي امنيت ارائه مي دهد، اصطلاح «امنيت» را يك مفهوم توسعه نيافته تلقي مي كند. كتاب باري بوزان منبع معروفي براي اغلب مباحث مربوط به بحث «امنيت» در روابط بين الملل است.(7) وي در كتاب خود، پنج دليل براي عقب ماندگي مفهوم «امنيت» ارائه مي دهد كه چرا مفهوم امنيت مورد غفلت واقع شده است. به نظر وي، تأكيد صرف بر مقوله ي «امنيت ملي»، كافي نيست. در مجموعه روابط بين الملل، مهم ترين نهادها كشورها هستند، اما دولت ها خود مي توانند منشأ تهديد نسبت به موضوعات خود باشند كه اغلب تحت عنوان «امنيت» توجيه مي شوند. بنابراين، «امنيت» مفهومي است در معرض برداشت هاي مختلف. به دليل آنكه اصولا سياست سازان و نظريه پردازان سياسي «امنيت» را با توجه قدرت ملي تعريف مي كنند، نوعي وحدت نظر نامناسب رايج گشته است. برخي از محققان هم، كه بيشتر به مقوله ي امنيت پرداخته اند، اسير بحث هاي مبتني بر قدرت گرديده اند. به عبارت ديگر، «امنيت» همان معنا و مفهومي را پيدا مي كند كه گوينده قصد دارد آن را تعبير كند. جايگاه امنيت به عنوان يك ارزش سياسي بحث انگيز و استعمال نامناسب آن، اين اصل را به اثبات رسانده است كه بايد درباره اش تحقيقات دانشگاهي ژرف و عميقي به عمل آيد. در نتيجه، «امنيت» در عبارت باري بوزان، مفهومي واضح تر و عميق تر از شأن و منزلت كنوني آن پيدا مي كند.
در يكي از كامل ترين تلاش ها، براي تحليل اين مفهوم (پيش از بوزان)، آرنولد ولفرز امنيت را به عنوان يك نشان و نماد مبهم توصيف نمود و به وجود نيروهاي بالقوه مبهم و استفاده ي سياست مداران از آن اشاره كرد. پس ابهام مفهومي مي تواند پيامدهاي سياسي مهمي در پي داشته باشد؛ زيرا رجوع به ملزومات امنيت مي تواند براي توجيه اقدامات استثنايي مورد استفاده قرارگيرد. طبق نظر وي، امنيت در معناي عيني، فقدان تهديد در برابر ارزش هاي كسب شده را مشخص مي كند، و در معناي ذهني، فقدان ترس و وحشت از حمله به ارزش ها را معين مي نمايد.
اين دو وجهي بودن مفهوم امنيت در تعاريف لغت نامه ها، كه از يك سو به معناي ايمني، استواري و نفوذ ناپذيري، قابليت اعتماد، اطمينان از عدم شكست، و از سوي ديگر، به معناي عدم اضطراب از تشويش و خطر اشاره دارد، منعكس است. از اين رو، تعريف واحد و مطلقي از «امنيت» وجود ندارد و اين واژه داراي يك مفهوم ذاتا نسبي است.(8)
پس با توجه به اختلاف مفهومي بسياري كه درباره ي تعريف «امنيت» وجود دارد، با در نظر گرفتن همه ي موارد، مي توان دريافت كه «امنيت» يعني آزاد و رها بودن از خشونت اعمال شده توسط ديگران. اين كامل ترين تعريفي است كه تقريبا جامع تمام تعاريف نيز هست.