درباره هفت پيكر نظامي

[ستاره 15]

مقاله اي گروه: نقد و ادبيات نویسنده: ايتالو كالدينو

مساله جامعه چند همسري در مقابل تك همسري به طور قطع روابط را بسيار تغيير مي دهد، دست كم در ساختاراجتماعي امكانات بسياري را به وجود مي آيد كه غرب از آن بي خبر است . قهر ماني كه در افسانه هاي غربي با ديدن عكس زيبا رويي، به دام عشق مي افتد ، قالبي كه در قصه هاي شرقي هم بازيابي مي شود ولي به شكل متكثر! هفت پيكر داستان منظوم نظامي است درباره عشق بهرام شاه به هفت شاهزاده خانم از هفت اقليم مختلف ، شاه پس از ازدواج با هفت معشوقه خود ، براي هر يك قصري مي سازد مطابق سرشتن هفت سياره و هر شاهزاده خانم مالك يك عمارت يك رنگ و يك روز در هفته مي گردد. از طريق اين دوره هفتگي پادشاه همسر شناخت خصائل اخلاقي مثابه معادل انساني مشخصه هاي كائنات است و هر يك پاياني اخلاقي دارد. براي مثال در شماي مشخص حكايت اشراق، قهرمان بايد از آزمونهاي گوناگون بگذرد تا لياقت وصال معشوقه را بيابد يا تخت پادشاهي را بربايد . در داستانهاي غربي مراسم ازدواج را بر پايان داستان نگاه مي دارند و در طول داستان با سحر و جادويي كه رخ مي دهد، يكي از دو همسر از دست مي رود و باز به دست مي آيد، در حالي كه هفت پيكر حكايتي متفاوت است كه قهرمان آن پس از پيروزي در هرآزمون، همسر جديدي به دست مي آورد كه در مرتبه والاتري از همسر پيشين است، اين همسران متوالي همديگر را نمي رانند بلكه چون گنجينه هاي تجربه و خرد كه در طول عمر مي اندوزيم بر هم افزود ه مي شوند.

هفت پيكر( كه مانند بسياري از شاهكارهاي شرقي ، شناختي نسبي از آن داريم) يكي از پيچيده ترين متون است چه به لحاظ سبكي چه به لحاظ مطالب فكري اش. نظامي( كه در آذربايجان به دنيا آمد و مسلمان سني بود) در برداشتي عرفاني اسلامي گذشته ي ايران زرتشتي را روايت مي كند و در عين حال اراده خداوند را با طنين شرك آميز و حيكمانه ( در عين حال مسيحي ، به معجزه بزرگ عيسي مسيح نيز اشاره شده است) ميستايد. در اين حكايت ما با زندگي شاه تربيت شكار و ... حتي عشق به خدمتكاران آشنا مي شويم و مرزهاي سنت باستاني و ايراني « پادشاه مقدس» و سنت اسلامي سلطان پرهيزكار و تسليم قانون الهي را در هم مي آميزيم. بر خلاف پيش داوريهاي ذهن زميني ما حتي اگر پادشاه تمام فضايل را دارا باشد ، باز مانع از آن نمي شود كه قلمروش اسير دست وزيراني دورو و حريص نباشد و از بي رحمانه ترين بي عدالتي ها رنج نبرد، هر چند به واسطه فره ايزدي سر انجام پرده از روي حقايق غم انگيز سرزمينش فرو خواهد افتاد. پادشاه درمجموع« انسان كامل» است و مهم هماهنگي كائنات است كه در او تجسم مي يابد .

هفت پيكر دو گونه داستان شگفت انگيز شرقي را در خود دارد: گونه اي داستان حماسي افتخار آميز شاهنامه فردوسي و نوعي داستان كوتاه كه از طريق مجموعه هاي قديمي ايراني به هزار و يك شب مي رسد. در حكايات نيز احساس مذهبي و توجه به كائنات در جات رفيع مي رسد مانند داستان سفر مردي كه تسليم اراده خداست و مردي كه مي خواهد براي تمام پديده ها توضيح منطبقي بيابد ويژگيهاي روان شناختي هر دو به گونه اي است كه غير ممكن است جانب مرد اولي را نگرفت، در شيوه زندگي شرقي همخوان با حقيقت فردي ، بيش از موضع گيري فلسفي باشد به حساب بيايد. در هر حال قادر نخواهيم بود سنت هاي گو نا گون را كه در هفت پيكر به يك سو همگرايي دارند تفكيك كنيم زيرا زبان تصويري حيرت انگيز نظامي همه آنها را در بوته اي جذب مي كند و در هر صفحه اي برگي زرين مي گسترد و در آن استعاره ها همچون سنگ هاي گرانبها در جواهري فاخر در جوار يكديگر مي نشينند.