جهان در حیرت کلیله و دمنه

[ستاره 15]

وقتی نام داستان های حیوانات به گوشمان می رسد بی شک نخستین کتابی که به یادمان می آید کلیله و دمنه است. البته کلیله و دمنه تنها اثری نیست که در ادبیات مشرق زمین وجود دارد و در آن جانوران به سخن درمی آیند و چون قهرمانان داستان های واقعی به بیان و پیشبرد داستان می پردازند. این روزها در آلمان که یکی از کشورهای پیشرو در ادبیات و از جمله ادبیات فابل یا داستان های جانوران است نمایشگاهی برپاست که در آن به گونه ای تخصصی و البته به شکلی که همگان دریابند به موضوع ادبیات فابل پرداخته شده است. این مطلب به این نمایشگاه و تاثیر ادبیات فابل مشرق زمین می پردازد و نشان می دهد که ادبیات جهان به شکلی بنیادین به این شاخه از ادبیات شرق بخصوص ادبیات ایران می پردازد. در مملکت آلمان احدی نمی تواند منکر این باشد که هاپ کرکلینگ (نویسنده و هنرمند آلمانی متولد ۱۹۶۴) در قالب های ادبی رو دست ندارد. کرکلینگ که به خدای کمدین های آلمان معروف است، به رسم لوطی گری تعظیمی می کند و وارد صحنه می شود و دقایقی بعد با نوای پیانوی مزقانچی ترانه گرگ و بره قصه جاویدان آن جانور لاکردار و آن قربانی بی گناه را سر می دهد. کرکلینگ که فقط با چند جمله سر و ته قصه را هم آورده خوب بلد است که چطور فابل های کهن (قصه های حیوانات) را با آن ته لهجه اسلواکیایی در قالب آت و آشغال های فرهنگی بلغور کند. این جور قطعه های نمایشی کوتاه بدان جهت هنوز بازارش سکه است که همه تماشاچیان قصه گرگ و بره را از بر هستند؛ قصه ای که به عنوان یک ژانر ادبی از حیث ماندگاری در میان دیگر قالب های ادبی رکورددار است. فابل یا قصه حیوانات کهن ترین قالب ادبی است که همیشه و در همه زمان ها استعمال می شده است. فابل یک گونه داستان پردازی موفق است و بقیه گونه های ادبی مثلا رمان که مدت هاست به پاورقی تاریخ ادبیات تبدیل شده باید در مقابل فابل لنگ بیندازد. امروزه روز قصه های قدیمی که اغلب درباره نبرد برای چهار صباح زندگی بیشتر است بخوبی جای خود را میان مردم باز کرده است. پس بجاست کتا ب های دستنویس، آثار هنری و حتی هنرمندی های بی پایان کرکلینگ را هم اینک به موجودی نمایشگاهی بیفزاییم که چندی است در اولدنبورگ آلمان برپا شده و تا اوایل ماه ژوئن (اواسط خردادماه) نیز دایر خواهد بود. این نمایشگاه که در موزه «طبیعت و انسان» برگزار می شود «دنیای فابل، از خاور تا باختر» نام دارد و گویا خبر هایی در آن است. نمونه اش این که خیلی ها را از رو برد و ثابت کرد ریشه قصه حیوانات به هیچ وجه به جناب «ایسوپ( »فابل نویس یونان باستان) برنمی گردد و در اصل فابل از عراق امروزی آمده و به آلمانی ها نیز از صدقه سری پل فرهنگی قدیمی که توسط خدابیامرز گوته (شاعر بزرگ آلمان) میان هند و ایران و بلاد عرب زده شد، رسیده است. در همان آستانه نمایشگاه درون یک ویترین، صفحه گلی قهوه ای رنگ به چشم می خورد که روی آن به خط میخی قصه پشه و فیل حکاکی شده است: روزی پشه ای سر وقت یک فیل می رود و عرض می کند ای برادر آیا اجازه می دهی من لختی بر پشت تو سوار شوم؟ به مجرد رسیدن به برکه پیاده خواهم شد. فیل که از این حرف پشه خون خونش را می خورد زیرلب غرولندی می کند و می گوید می خواهی سوار شوی خب سوار شو اما بدان اگر نمی گفتی هم من نمی فهمیدم تو سوار من شده ای، همچنان که وقتی پیاده شوی نخواهم فهمید؛ پس اینقدر به پرو پای من نپیچ و بیش از این مرا با این تفاسیر احمقانه ات آزار نده. ● گونه ای ادبی به عمر تاریخ بی شک همه بازدید کنندگان این لوح گلی تصدیق می کنند که فابل، گونه ادبی بی نظیری است، چرا که به پهلوان پنبه های این دنیا ضرب شستی نشان داده و مچل شان کرده است. از طرفی هم معلوم می شود که ۴۵۰۰ سال پیش کسانی بوده اند که خیال می کردند دیگر احدی مانند آنها قدم به عالم وجود نخواهد نهاد و برای همین خود را در حد تمسخرآمیزی دست بالا می گرفتند. قصه حیوانات بیش از هزار کلمه حرف برای گفتن دارد و تنها یک آدم واقع بین، باهوش و زبر و زرنگ می تواند در قلمرو فابل امید به موفقیت داشته باشد. البته نباید فراموش کرد گاهی هم پیش می آید که یک شیر با همه ابهت و قدرتش در تور گیر می افتد و محتاج کمک یک موش می شود، حتی اگر این کمک خیلی هم برایش افت داشته باشد. نمایشگاهی که این روزها در اولدنبورگ آلمان برپا شده قبل از هرچیز نام یک مرد کوتوله سبیلو را که خیلی قبراق و خوش بنیه به نظر می رسد، سرزبان ها انداخته است. این مرد که دست بر قضا مدیر موزه نیز هست، اهل سوریه و نامش مامون فانزا است. به کوچکی موزه او نگاه نکنید او چند نمایشگاه بزرگ و دهن پرکن درباره سلاطین و جنگ های صلیبی در همین موزه کوچک بر پا کرده و حالا برای نخستین بار در یک نمایشگاه، قصد دارد ته و توی تاریخچه فابل را از ورای گفتگوی میان شرق و غرب درآورد. ● گنجی از مشرق بازدیدکنندگان نمایشگاه از راه دروازه باستانی هنر پله پله از یک دوره ادبی وارد دوره بعدی شده و با پشت سر گذاشتن گونه های مختلف خوانش ادبی، به تصاویر یکی از مشهورترین مجموعه فابل هایی می رسند که از ایران و کشورهای عربی به اروپا رسیده و به یکی از پرفروش ترین کتابها در سرتاسر جهان تبدیل شده است. نام این کتاب از نام دو شغال به نام های «کلیله و دمنه» گرفته شده و زیباترین نسخه خطی آن هم اینک در کتابخانه دولتی مونیخ نگهداری می شود. شاهکار کلیله و دمنه که بواقع اساس کار نمایشگاه بین المللی فابل در اولدنبورگ را تشکیل می دهد، به قرن ۱۴ و به سال ۱۳۱۰ تعلق دارد. این نسخه خطی منقوش به طرح های رنگی کارشده با قلم جزو ارزشمندترین دستنوشته های تصویری است که زندگی مردمان مشرق زمین در قرون وسطی را بازسازی کرده و در کنار داستان هایی چون هزار و یک شب حسابی قاپ ادبیات داستانی اروپا را دزدیده است. شاهکار کلیله و دمنه اساس کار نمایشگاه بینالمللی فابل در اولدنبورگ را تشکیل می دهددر سرتاسر موزه طبیعت و انسان پوسترهای دیواری بزرگی از شغال ها، شیر ها، شتر ها و دیگر جانوران کلیله و دمنه دیده می شود. این تصاویر در کنار جانوران تاکسیدرمی شده ای که به خود موزه تعلق دارد، بازدیدکنندگان هاج و واج نمایشگاه را در جا میخکوب می کند. اما از اینها که بگذریم از تاریخچه پرفراز و نشیب فابل نباید گذشت. داستان های «کلیله و دمنه» ابتدا در جنوب ایتالیا به زبان عبری ترجمه شده و سپس نسخه لاتین این داستان ها در اروپا منتشر شد. جناب آنتونیوس فون فور هم سال ۱۴۸۰ «کلیله و دمنه» را از زبان عربی به آلمانی برگرداند و طولی نکشید که این داستان ها به یکی از پرفروش ترین کتاب ها در سراسر جهان تبدیل و به ۶۰ زبان دیگر هم ترجمه شد و حتی گاهی به عنوان محبوب ترین کتاب اروپاییان و همرتبه با انجیل و قصه های هزار و یک شب قرار گرفت. تازه این که چیزی نیست. در طول تاریخ تمام مکاتب ادبی جهان از رنسانس گرفته تا کلاسیک و روشنگری همگی دلشان برای این ژانر ادبی غنج می زده است. از همان زمان که لافونته (نویسنده فرانسوی و احیا کننده فابل ۱۶۹۵ ۱۶۲۱) در دربار پادشاهان با نوشته هایش جولان می داد و با داستان هایش رگ خواب همه کودکان فرانسوی را به دست آورده بود تا هم اینک که فابل در قالب شعر در سراسر جهان جا افتاده است بندرت کسی می داند که بخشی از داستان های لافونته به مشرق زمین تعلق دارد. بدیهی است فابل هم بدخواهانی داشته باشد؛ نمونه اش همین یاکوب گریم (زبان شناس آلمانی ۱۸۶۳ ۱۷۸۵) که راه به راه گله گزاری می کرد که فابل پته انسان را روی آب می ریزد و بعد منفی و پلید وجود انسان را برملا می کند. حال آن که تاریخ ادبیات هم می تواند منفی و پلید باشد: مارتین لوتر (بنیانگذار فرقه پروتستان) دست کم دو جین قصه حیوانات نوشته بود که لابه لای موعظه هایش نقل کند، اما عمرش کفاف نداد و این مجموعه فابل در زمان حیاتش منتشر نشد. گفته می شود که این دستنوشته در گورستان دخمه ای واتیکان گم و گور شد و تا اواسط قرن نوزدهم این موضوع را ماستمالی کردند. هرچند تاکنون درباره سبک فابل بگو مگوهای نظری تمام عیاری به راه افتاده اما با این حال، فابل همیشه شاهراه اصلی داستان بوده است. اصلا نام فابل با داستانسرایی خیال انگیز گره خورده است. در دوران باستان اختراع فابل بزرگ ترین لذت روشنفکرانه و به قول امروزی ها مهم ترین چالش ادبی استادان فن بیان به شمار می رفت. البته نباید از خاطر برد که فابل ها در هیچ کجای جهان به شیرینی و گیرایی مشرق زمین تعریف نمی شود. شاعران مشرق زمین که در هنر، ذوق و قریحه جهان آرای بلامعارض هستند کار را به جایی رساندند که شروع به انتشار فابل های تو در تو کردند. در این گونه فابل ها داستان جدیدی در دل داستان قبلی نهفته است و به همین خاطر قصه در این گونه فابل ها تمامی ندارد درست مثل داستان های دنباله دار هزار و یک شب. ● در خدمت جک و جانوران این آثار ارزشمند با احتساب دستنوشته لوتر و متون دیگری از قرون وسطی همگی در نمایشگاه اولدنبورگ گردآوری شده است. در حقیقت این نمایشگاه با ارائه گزیده ای از متون کهن اروپایی و شرقی به ماهیت فابل پرداخته و خود را تمام و کمال وقف جک و جانوران فابل در طبیعت و ادبیات کرده است. این که آیا واقعا روباه ها حیله گر و مکارند و آیا راست می گویند که مار جانور هفت خط و ناقلایی است و شتر و درازگوش اینقدر پپه و خرفت تشریف دارند؟ مخلص کلام این که این نمایشگاه به دست و پا افتاده تاریخچه فابل را از آغاز آن یعنی قرن دوم پیش از میلاد تا به امروز از لوح منقوش به خط میخی عصر سومری ها گرفته تا دی وی دی های امروزی به نمایش بگذارد و بسیاری از جزئیات دیگر درباره این گونه ادبی را که ارزش دانستن دارد برملا کند و نشان دهد که داستان خارپشت و خرگوش اثر برادران گریم (زبان شناسان آلمانی) داستان نیست، بلکه یک فابل است که از قضا در خاور دور و نزدیک هم تعریف می شده است. لب مطلب این که مخاطب فابل هم یاد می گیرد و هم سرگرم می شود. فرم فابل کوتاه و اصول اخلاقی در آن آشکار است. اغلب قهرمانان فابل را می توان به زندگی انسان ها ارجاع داد. نمایشگاه اولدنبورگ از تیزی و برندگی سیاست در فابل نیز چیزی کم نگذاشته است: راینار کونتس (نویسنده آلمانی متولد ۱۹۳۳) یک داستان غم انگیز با عنوان «پایان فابل» نوشته است. در این داستان یک خروس دلش لک زده که بانگی برآورد و یک دهن بخواند اما اصلا و ابدا جرات این کار را در خود نمی یابد، چون خروس یقین دارد اگر صدایی از او دربیاید روباه ها ناغافل او را با خود خواهند برد. ظاهرا به همین دلیل بوده که کله گنده های آلمان شرقی هم چشم دیدن فابل را نداشته اند. مترجم: زهرا صابری منبع: Zeit.de