در پی انتشار خبر مربوط به طراحی و ساخت دستگاه پیش نشانگر پیشرفته زلزله در یکی از دانشگاههای کشور خبرنگار مهر به گفتگو با کارشناسان و صاحب نظران در این زمینه پرداخت و صحت و سقم این ادعا را جویا شد.

هرچند از دیدگاه این کارشناسان ساخت چنین دستگاهی در کشور می تواند اتفاق علمی بسیار مهمی باشد و بازتابهای گسترده ای را نیز در جهان به همراه بیاورد اما اغلب آنها معتقدند که تا دستگاه مورد نظر در مرحله آزمایش تجربی قرار نگیرد ادعای ساخت چنین دستگاهی نمی تواند از یک ادعای صرفاً نظری پیشتر برود.

در این باره معاون پژوهشی پژوهشکده زلزله شناسی کشور با تاکید بر این که ساخت دستگاه پیش نشانگر پیشرفته زلزله امر ساده ای همچون ساختن یک قطعه تازه اسباب بازی نیست به خبرنگار مهر گفت: دستگاه پیش نشانگر زلزله باید قبل از هر چیز بر روی گسلهای مختلف آزمایش شود تا بتوان با بررسی داده های حاصل از این دستگاه میزان دقت و صحت آن را مورد توجه قرار داد. این مسئله مانند طراحی یک اسباب بازی ساده نیست که با سر هم کردن قطعات آن بتوانیم ادعا کنیم که دستگاه پیش بینی زلزله ساخته ایم.

مهدی زارع افزود: طراحی هر گونه دستگاهی که قادر به بالا بردن قدرت پیش بینی زلزله باشد یک مقوله چند وجهی است که به داده های علمی مختلفی نیاز دارد و ترکیب این داده ها به بررسی داده هایی نیاز دارد که از حوزه های تخصصی مختلفی در رابطه با علم زمین شناسی و زلزله شناسی استخراج شده باشد و اگر این دستگاه چنین مراحلی را طی کرده باید مشخصات علمی و فنی آن بیان شود و طراحان استدلالهای خود را درمورد عملکرد این دستگاه را پس از آزمایشهای عملی ارائه می کردند تا با ارائه جزئیات داده های علمی و عملی به دفاع از طرح خود می پرداختند .

دانشمندان علم زمین شناسی معتقدند از آنجایی که وقوع یک زلزله دارای پیش نشانگرهای متعددی است اگر بتوان دستگاهی ساخت که این پیش نشانگرها را ثبت کند و به نمایش بگذارد گام مهمی در پیش بینی زلزله برداشته شده است.

با این همه اغلب آنها معتقدند که هنوز دستگاهی در جهان ساخته نشده است که بتواند بطور قطعی وقوع زلزله را پیش بینی کند.

گرچه انسان قرنهاست که وارد این حوزه از علم زمین شناسی شده است و توانسته گامهای مهمی در جهت پیش بینی زلزله بردارد.

معاون پژوهشی پژوهشکده زلزله شناسی با اشاره به روال معرفی مدلهای پژوهشی معتقد است: یک مدل خوب پژوهشی به این سرعت رسانه ای نمی شود و تنها پس از آزمون آن روی زلزله های مختلف است که می توان از موفقیت آن سخن گفت و با توجه به نوع اطلاع رسانی که درباره این دستگاه صورت گرفته فکر می کنم این دستگاه همان دستگاه پیش نشانگری باشد که قبلاً نیز درباره اش شنیده ایم تا دستگاه پیش بینی کننده زلزله که حتی کشورهایی چون روسیه و ژاپن علیرغم سالها مطالعات گسترده و همه جانبه بر روی این موضوع هنوز هم نتوانسته اند به موفقیت قابل توجهی در این باره دست یابند.

زارع گفت: هنوز اطلاعاتی درباره این دستگاه به پژوهشکده زلزله شناسی ارائه نشده است و ما به عنوان کارشناسان این مرکز از طریقه ساخت و طراحی آن هیچ اطلاعی نداریم.

موضوع ساخت دستگاه پیش نشانگر زلزله در ایران پس از وقوع زلزله بم و تلفات انسانی و عمرانی شدید حاصل از آن بطور جدی در محافل علمی ایران مطرح و پیگیری شد.

گرچه سابقه طرح این موضوع به دو سال پیش از زلزله خانمان برانداز بم باز می گشت و این موضوع در دانشگاه صنعتی شریف مطرح شده بود اما به دلایل مختلف این طرح در زمان خودش تصویب نشد.

با این همه میزان بالای تلفات بم باعث شد تا در فروردین ماه سال 1383مسئولان امر نتوانند به ارایه کنندگان این طرح پاسخ منفی بدهند.

از این رو به دلیل اهمیت طرح « بررسی امکان پیش بینی زلزله » و پیچیده بودن کار چندین مرکز علمی مهم کشور این طرح را به مثابه « طرح ملی » پذیرفتند و پشتیبانی علمی و مالی خود را از اجرای آن اعلام کردند.

در آن زمان اعلام شد که معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه صنعتی شریف، مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات، پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله و مرکز فضایی ایران (سنجش از راه دور) مراکزی هستند که پشتیبان این طرح هستند.

درباره امکان ساخت دستگاه پیش بینی کننده زلزله رئیس دانشکده علوم پایه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال به خبرنگار مهر گفت: حتی در دانشگاه کالیفرنیا که بیشترین و تازه ترین و پیشرفته ترین تحقیقات را در مورد پیش ببینی زلزله انجام می دهد و نه در مراکز فوق العاده پیشرفته تحقیقات علم زلزله در ژاپن که بالاترین میزان سرمایه گذاری را در این زمینه کرده اند هرگز چنین ادعایی تاکنون سابقه نداشته است.

دکتر بهرام عکاشه که بیش از 30 سال سابقه تدریس علم زلزله شناسی در مرکز ژئوفیزیک تهران را دارد افزود: در دانشگاه مورد اشاره شما استادی را نمی شناسم که زلزله شناس باشد و بتواند چنین دستگاهی را با چنین مشخصاتی طراحی و ساخته باشد.

از دیدگاه عکاشه دستگاه پیش بینی زلزله حداقل باید روی چندین گسل امتحان شود و تنها در چنین شرایطی است که می توان گفت این دستگاه قادر به پیش بینی زلزله هست یا نه.

رئیس دانشکده علوم پایه دانشگاه آزاد گفت: باید مشخص شود که این دستگاه چه فاصله ای از موج عرضی را می تواند پیش بینی کند و اگر این زمان تنها چند ثانیه باشد که در آن صورت نمی توان این دستگاه را پیش بینی کننده زلزله نامید.

در شهریور ماه سال گذشته و پس از وقوع زمین لرزه ای در قم برخی از منابع خبری به نقل از رئیس گروه لرزه زمین ساخت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور مدعی شدند که محققان سازمان زمین شناسی کشور موفق به ساخت دستگاه پیش نشانگر زلزله شده اند که از نظر فناوری به کار رفته و میزان دقت و حساسیت در جهان بی نظیر است.

دکتر مرتضی طالبیان با اعلام این مطلب گفته بود پس از آمریکا، ژاپن و آلمان، ایران چهارمین کشور طراحی کننده و سازنده دستگاه پیش نشانگر الکترومغناطیسی است که به لحاظ کارکرد دقیق از دستگاه های ساخته شده در 3 کشور دیگر پیشرفته تر است.

به ادعای دکتر طالبیان این دستگاه امتحان خود را با موفقیت پشت سر گذاشته بود و توانسته بود اغتشاشات و تغییرات الکترومغناطیسی ناشی از زلزله قم و پاکستان را 48 و 24 ساعت قبل ردیابی و به ثبت برساند.

به گفته رئیس گروه لرزه زمین ساخت سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور حفر چاه، ترانشه و تونل برای نصب دستگاه در نزدیکی یا روی گسل به حدی دشوار و پیچیده است که فقط 3 کشور آمریکا، ژاپن و آلمان موفق به انجام آن شده اند و حتی متخصصان امر در کشورهای دیگر خواهان بازدید از چاه های ایران و ارائه اطلاعات بیشتر در این زمینه شده بودند.

موضوعی که البته بعدها نتایج آن اعلام نشد و در اختیار رسانه ها و افکار عمومی قرار نگرفت.

چند ماه پس از آن در دهمین ماه سال 1386 رییس پژوهشکده سوانح طبیعی اعلام کرد: ایران از طریق این پژوهشکده گامهای موثر و مهمی در زمینه پیش بینی زلزله برداشته است که تحقیقات آن تا دستیابی به مرحله نهایی ادامه خواهد داشت.

گرچه هنوز نتایج نهایی این تحقیقات در رسانه ها منتشر نشده است.

سالهاست که دانشمندان علم زمین شناسی و ژئوفیزیک به این نتیجه رسیده اند که قبل از وقوع هر زمین لرزه پیش نشانگرهای قابل مشاهده ای وجود دارد که پس از ظهور این نشانه ها زلزله اتفاق می افتد.

از نظر آنها امکان ندارد زلزله ای بدون هیچ پیش نشانگری به وقوع بپیوندد و دست کم 10 مورد از این نشانه ها به خوبی شناخته شده است که ساده ترین آنها تغییر رفتار حیوانات و بی قراری آنهاست.

در کشورهایی مانند چین مراکزی را برای مشاهده و ثبت تغییر رفتار حیوانات تاسیس کرده اند و در آنها از حیوانات و موجوداتی که حساسیت بیشتری نسبت به وقوع زمین لرزه دارند استفاده می شود.

تغییر سرعت امواج در زمین، تغییر شکل زمین، تغییرات شیمیایی آب، تغییرات یونی و تشکیل ابرهای یونی و تغییرات الکترومغناطیسی از دیگر علایم و نشانه های وقوع زلزله در یک منطقه جغرافیایی محسوب می شود.

در این میان پیش نشانگر الکترومغناطیسی ناشی از تغییرات میدان الکترومغناطیسی زمین، پیش از وقوع زمین لرزه به خوبی قابل اندازه گیری و ثبت است.

گرچه برای اندازه گیری تغییرات و ثبت آن نیاز به دستگاه های حساسی است که برخی از منابع خبری مدعی اند که سازمان زمین شناسی موفق به طراحی، ساخت و نصب یکی از آنها شده است.

با این همه حمزه شکیب از کارشناسان زلزله این موضوع را نه تکذیب می کند و نه تائید .

این عضو شورای شهر تهران در پاسخ به سوال خبرنگار مهر می گوید: با اینکه از جزئیات این دستگاه چیزی نمی دانم و سایتها و خبرگزاریها هم چندان به آن نپرداخته اند اما شنیده ام که یک گروه تحقیقاتی دستگاهی را ساخته اند که می تواند زلزله را پیش بینی کند و امیدوارم پیش بینی زلزله شدنی باشد و پژوهشگران ما به این مهم دست یابند.