بزرگترین نعمت ، بعد از خلقت انسان
سخن گفتن به حسب عادت مسأله سادهاى به نظر مى رسد اما با کمی تأمل ،می فهمیم كه این امر از پیچیدهترین و ظریفترین اعمال انسانى است .
آن گونه كه از آیات 1 تا 4 سوره الرحمن استفاده مى شود ، یكى از مهمترین نعمتهاى الهى بعد از نعمت آفرینش ، نعمت بیان است. در این آیات آمده است:
"خداى رحمان، قرآن را یاد داد ، انسان را آفرید ، به او بیان آموخت ."
در قیامت از مسئولیّت زبان سؤال مى شود . در سوره بلد آیات 8 و 9 مى فرماید :
" آیا دو چشمش ندادیم ، و زبانى و دو لب ."
و بعد می فرماید : "
و هر دو راه[ خیر و شر، را بدو نمودیم) ،
از این آیات می توان این مطلب را فهمید ، كه زبان یكى از ابزارهدایت است .
از میان معجزات انبیاء ، با عظمت ترین معجزه ی او ، قرآن کریم ، از سنخ كلام است . تأثیر این معجزه تا بدانجا بوده كه كفار با شنیدن این كلام ، از آن به " سحر" تعبیر مى کنند ؛" گفت :
این قرآن جز سحر نیست."1
و گاه تا بدانجا پیش مى رفتند كه مى گفتند
" به این قرآن گوش مدهید و سخن لغو در آن اندازید ، شاید شما پیروز شوید."
2
تعبیر به سحر و نهى از استماع قرآن ، هر كدام می تواند به نوعى حكایت ازتوانایی نفوذ و تأثیر كلام الهى بر مردم را داشته باشد .
ازجمله نخستین خواسته هاى موسى پس از مبعوث شدن به رسالت ، براى موفقیت در انجام مسئولیّت خویش، زبان رساست.فرمود : " و از زبانم گره بگشاى، تا سخنم را بفهمند ."3
معیار های سخن شایسته
1- استفاده از واژه هاى سالماز شرایط سخن شایسته آن است که از هر گونه کلمات زشت و زننده مبرّا باشد وحتی قرآن ، شایستگان را کسانی معرّفی می کند که در حال ناراحتی و مواردی که دیگران نیز آنان را با لحن بد خطاب می کنند ، آنان با متانت پاسخگوی آنان هستند .
در وصف عبادالرحمن ، قرآن مى فرماید:" و چون نادانان ایشان را مورد خطاب قرار دهند به ملایمت و سلامتى جواب دهند. "4
از سوى دیگر قرآن فحش و ناسزاگویى را مورد نهى قرار داده و می فرماید :
" آنان كه جز خدا را مى خوانند دشنام مدهید ، كه آنان از روى دشمنى و به نادانى خدا را دشنام مى دهند. "5
آهنگ ملایم
آهنگ ملایم مى تواند یكى از چهره های ادب و سخن باشد ، آن گونه كه از سوره حجرات استفاده مى شود : " اى كسانى كه ایمان آوردید! صدایتان را بلندتر از صداى پیامبر مكنید و همچنان كه بعضى از شما با بعضى دیگر بلند سخن مى گویید با او با صداى بلند سخن مگویید ." 6وخداوند نیز رمز توفیق پیامبر (ص) را در جذب افراد ، داشتن قلب مهربان و لیّن و خلق و خوى حسنه می داند و می فرماید :" پس به بركت رحمت الهى با آنان نرمخو شدى و اگر سخت دل می بودى ، قطعاً از اطرافت پراكنده مى شدند
شیوایی و فصاحت کلام
فصاحت در لغت ؛ به معنى خلوص چیز است (راغب) و در اصطلاح ، كلام فصیح یعنى ؛ كلام عارى از انواع تعقیدات . هرگاه كلام از تنافر حروف ، غرابت حروف ، كراهت در سمع عارى و بود ، فصاحت در كلام حاصل شده است .
از عواملی که رسایی و فصاحت در کلام به دنبال دارد ؛ رعایت ایجاز 7 ، بهره گیری از آرایه های ادبی ؛ چون تشبیه و کنایه 8 ، روان بودن و بدون تکلّف بودن آن9 ، برخورداری از ساختار منسجم ونیکو 10 ، توجه به جنبه های عاطفی 11سخن می باشد که همه ی این عوامل در سخنان قرآن و روایات به بهترین شکل، بیان و مورد استفاده قرار داده شده است .
فصاحت در کلام به قدری مهم و تأثیر گذار است که حضرت موسى (ع) از خداوند در خواست مى كند برادرش هارون به جهت فصاحت كلامش ، كمك كار او باشد: " برادرم هارون از من زبان آورتر است پس او را با من به دستیارى گسیل دار ."12
نرمی سخن
سخنی که همراه نرمی وعطوفت باشد ، بسیار دلنشین وتأثیر گذار خواهد بود ، چرا که می تواند یکی از ابعاد لطیف و حساس انسانی را ، یعنی عاطفه ی او را تحت تأثیر قرار دهد . تأثیر لحن ملایم و سخن لیّن ونرم تا بدانجاست كه خداوند به موسى وهارون مى گوید " که در مقابل فرعون ، با او سخنى نرم گویید شاید كه پند گیرد یا بترسد ."13
وخداوند نیز رمز توفیق پیامبر (ص) را در جذب افراد ، داشتن قلب مهربان و لیّن و خلق و خوى حسنه می داند و می فرماید :" پس به بركت رحمت الهى با آنان نرمخو شدى و اگر سخت دل می بودى ، قطعاً از اطرافت پراكنده مى شدند ."14
سدید بودن
سداد و سدید از ماده سد ، به معناى استقامت و محكم بستن است .(راغب) از آداب دیگر سخن ، سدید بودن كلام است ، هرچه كلام با عقل و منطق و استدلال بیشتر همراه باشد ، میزان استحكام آن بیشتر خواهد بود .
این نکته هم خالی از لطف نیست که بدانیم استواری سخن ، در واقع نتیجه ی عواملی چون ؛ اندیشه ی پیش از سخن 15، آگاهانه سخن گفتن16 ، ونیز رعایت عدالت انصاف و حق گرایی به ویژه در مقام داوری 17 می باشد .
در سوره احزاب آیه 70 و 71 آمده است :
" اى مؤمنان از خدا پروا دارید و سخنى استوار گویید تا اعمال شما را به اصلاح در آورد و گناهانتان را ببخشاید ."
لغو نبودن سخن
كلام لغو آن است كه قابل اعتنا نباشد . همان سخنى كه از روى فكر و تأمل صادر نشود .دراوصاف بهشت آمده است : " كه در آنجا نه بیهودهاى شنوند و نه یكدیگر را تكذیب كنند ."18 و همچنین در اوصاف مؤمنین مى خوانیم : " آنان كه از سخن بیهوده رویگردانند ." 19
با توجه به اینکه یکی از مهمترین نعمت های الهی به بندگان ، نعمت سخن گفتن است، پس چه خوب است که بتوانیم از این نعمت الهی به بهترین صورت استفاده کرده و آن را مسائل ناپاک اعم از دروغ ، غیبت و...آلوده نکنیم .
1- مدّثر /24
2- فصّلت /41
3- طه /27 و 28
4- فرقان /63
5- انعام /108
6- حجرات /2
7- یوسف :9 و10 / غررالحکم :ص 210
8- بقره :261- 264- 265 /اسراء /24
9- غررالحکم /210
10- همان
11- همان /211
12- قصص/ 34
13- طه / 44
14- آل عمران / 159
15- نهج البلاغه / ترجمه شهیدی / حکمت 40/ حجرات :4
16- بقره :113/ انعام :143 و144 / طه 51 و52
17- نساء :135 / انعام :115 و 152
18- نباء /35
19- مؤمنون / 3
