آمايش سرزمين در ايران ( تاريخچه، مفهوم و اهداف )
آمايش سرزمين در ايران ( تاريخچه، مفهوم و اهداف )
مقدمه
آمايش سرزمين «تنظيم رابطه بين انسان، فضا و فعاليتهاي انسان در فضا» تعريف مي‌شود. در واقع آمايش سرزمين به جمعيت و فضا، مديريت فضا شامل نظام شهري، آباديها و روستاها، نظام شبكه‌هاي ترابري ميان شهر و روستا و نظام نواحي كه مبين كاربرد زمين توسط فعاليتهايي مانند كشاورزي، جنگلداري، مرتعداري ،صنعت و معدن است اشاره دارد. در آمايش سرزمين تنظيم رابطه انسان و فعاليتهاي انسان در فضا، رويكردي كل نگر، جامع‌نگر و بلندمدت در برنامه‌ريزي محسوب مي‌شود، بنابراين آمايش سرزمين وظيفه تنظيم و هماهنگ‌سازي راهبردها و جهت‌گيري‌هاي كلي بخش‌ها و مناطق كشور را به عهده داشته و تدوين سياست‌هاي اجرايي و برنامه‌هاي عملياتي توسعه بر مبناي اين راهبردها به عهده بخش‌هاي مختلف اقتصادي و اجتماعي است.
اولين بار كه فكر برنامه‌ريزي آمايشي در ايران مطرح شد، به اواسط دهه 40 باز مي‌گردد. در بهمن ماه سال 1345 گزارش تحت عنوان «مسئله افزايش جمعيت شهر تهران و نكاتي پيرامون عمران كشوري» توسط مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعي دانشگاه تهران انتشار يافت. در آن زمان كشور فرانسه كه براي بازسازي‌هاي بعد از جنگ و مسائل ناشي از تمركز بيش از حد پائين اين نوع برنامه‌ريزي روي آورده بود، به عنوان يكي از كشورهاي با سابقه و پيشرو در اين زمينه به حساب مي‌آمد. عبارت «عمران كشوري» به كار گرفته شده در اين گزارش احتمالاً معادل عبارت « Amenagement do temitoire» كه به فعاليت آمايش سرزمين فرانسه اطلاق مي‌شد، انتخاب شده بود. بعد از اين گزارش سازمان برنامه و بودجه در اواخر دهه 40 با اعزام كارشناساني به فرانسه و دعوت از مديران مسئول اين مطالعات در فرانسه به ايران باب مذاكراتي را در اين زمينه باز نمود. در سال 1351 تركيبي از گروه كارشناسي ايران و فرانسه به فعاليتهاي مشاوره در زمينه كشاورزي اشتغال داشت و گزارش كوتاهي تحت عنوان «طرح يادداشت مربوط به بهره‌وري سرزمين يا تنسیق سرزمين» تهيه و به سازمان برنامه ارائه كرد. در اين گزارش مباحث و روشهاي آمايش سرزمين مطرح شده بود. به دنبال اين گزارش قرارداد تهيه طرح آمايش سرزمين توسط مركز آمايش سرزمين كه در سازمان برنامه و بودجه مستقر بود با مشاور مذكور منعقد شد تا اين مشاور نيز نتايج دور اول مطالعات خويش را در چند مرحله تا اوايل سال 1355 و نتايج مرحله دوم را در ارديبهشت 1356 ارائه كرد.
در نهايت نتايج كاربردي مطالعات آمايش سرزمين تحت عنوان «رهنمودهاي آمايش سرزمين براي تهيه برنامه عمراني ششم» تهيه و به سازمان برنامه و بودجه ارائه شد و براساس همين نتايج، برنامه عمراني ششم رژيم گذشته با ماهيتي آمايشي تهيه شد كه به علت برخورد با انقلاب اسلامي ايران هيچگاه به مرحله اجرا در نيامد. پس از انقلاب اسلامي و در اوايل دهه 60 بار ديگر ضرورت انجام برنامه‌ريزي آمايشي احساس گرديد. از اين رو در سال 1362 انجام اين وظيفه مجددا براساس اهداف و آرمانهاي نظام جمهوري اسلامي ايران توسط سازمان برنامه و بودجه آغاز شد و در اين رابطه دفتر برنامه‌ريزي منطقه‌اي ذيل معاونت امور مناطق سازمان تشكيل و مأمور انجام اين مطالعات شد، نتايج مطالعات انجام شده توسط دفتر برنامه‌ريزي منطقه‌اي در 6 مجلد در اواسط سال 1363 و گزارش نهايي مرحله اول طرح پايه تحت عنوان «خلاصه و جمع‌بندي مطالعات» كه براساس نظرات واصله از دستگاههاي اجرايي، اصلاح شده بود، در سال 1364 انتشار يافت و منجر به مصوباتي از سوي دولت و شوراي اقتصاد نيز شد.
دوره فعلي مطالعات آمايش سرزمين نيز از اوايل سال 1377 آغاز شد. حاصل مرحله اول اين مطالعات تحت عنوان «نظريه پايه توسعه ملي و ديدگاه بلندمدت آمايش سرزمين» در ارديبهشت ماه سال 1379 در جلسه هيئت محترم دولت ارائه شد. در ادامه اين مطالعات منجر به تدوين ضوابط ملي آمايش سرزمين و تصويب آن در هيئت محترم وزيران و همچنين نظريه پايه توسعه استاني و راهبردهاي بخشي آمايش سرزمين شد كه در حال بررسي و تصويب در شوراي آمايش سرزمين مي‌باشد.
با اين حساب سند آمايش سرزمين، به عنوان بالادست براي تدوين برنامه‌هاي عملياتي بخش و منطقه‌اي كاربرد دارد. اين الزام در تبصره ذيل ماده 72 قانون برنامه چهارم و مواد 2، 3، 8، 9، 10 ضوابط ملي آمايش سرزمين تصريح شده است. به بيان ديگر آمايش سرزمين عبارت از استفاده بهينه از هر ناحيه از زمين بدون هرگونه آسيب به منابع آن. آمايش سرزمين استفاده از منابع را تضمين مي‌كند و آن را به طريقي هدايت مي‌كند كه بتواند نيازهاي نسلهاي فعلي و بعدی را تأمين نمايد.
اهميت و ضرورت انجام مطالعه
برنامه‌ريزي آمايش استان به عنوان راه‌حل مسائل و مشكلات ذكر شده در فوق به عنوان يكي از مهم‌ترين رويكردهاي برنامه‌ريزي در غالب كشورهاي جهان است برنامه‌ريزي آمايشی به بررسي و مطالعه خصوصيات و ويژگي‌هاي كلي فضاي استان و بازيافت قابليت‌ها در نواحي مختلف آن راه‌حلي براي ايجاد توزيع مناسب الگوهاي توسعه و استقرار فعاليتهاي اقتصادي اجتماعي و فضايي را ارائه مي‌نمايد.
با انجام برنامه‌ريزي آمايش استان و اجراي آن آثار مثبت رفع مسائل و مسكلات در زمينه‌هاي مختلف اقتصادي اجتماعي و فضايي كشور نمايان خواهد شد و قابليت‌هاي بالقوه استان تعيين و مشخص شده و اختلافات فاحش ما بين مناطق توسعه يافته و توسعه نيافته از بين خواهد رفت و سازمان فضايي از تعادل نسبي در توزيع جمعيت و فعاليت برخوردار شده و بهره‌برداري مطلوب از محيط زيست و انرژي و ارتباطات به عمل آمده و محورهاي توسعه مشخص و پايه و راهنماي اصلي براي تمامي برنامه‌ها و عاملين تصميم‌سازي و تصميم‌گيري در استان به وجود خواهد آمد. مهار سريع و به موقع توزيع نابرابر امكانات و خدمات و تحرك جمعيتي شهرهاي كوچك، روستاها و مهار رشد جمعيت شهرهاي بزرگ جز با يك نگرش سيستمي و راهبردي بر پايه برنامه آمايش استاني امكان‌پذير نيست.
اهداف طرح
در اين طرح سعي بر آن است كه با بررسي و مطالعه همه جانبه استان و شناسايي توانايي‌ها و ميزان ظرفيت آن جهت رشد و توسعه ساختار سازمان فضايي موجود مشخص و مدل مناسب سازمان فضايي و آمايش استان تهيه شود و اين مدل در نهايت باعث رشد و شكوفايي استان و در نهايت تحقق آرمانهاي اصلي ايران اسلامي در جنبه‌هاي استقلال، پيشرفت، رشد اقتصادي و عدالت اجتماعي باشد.
از اين نظر تشخيص چگونگي توزيع فعاليتهاي مختلف اقتصادي و اجتماعي در سطح استان، نقش جمعيت و نحوه توزيع و پراكندگي آنها، تعيين اولويت‌هاي توسعه‌اي فعاليتهاي اقتصادي و مكان آنها، مطالعه نواحي موجود در استان و درك تصوير سازمان فضايي موجود در استان در چارچوب مطالعات آمايش استان قرار مي‌گيرد.
انجام مطالعات برنامه آمايش استان با هدف تنظيم رابطه انسان، فضا و فعاليتهاي انسان در فضا به منظور بهره‌برداري منطقي از تمام امكانات استان در جهت بهبود وضعيت مادي و معنوي آن براساس ارزش‌هاي حاكم بر جامعه ايران اسلامي است و براساس نتيجه‌گيري‌ها جغرافيايي و اقتصادي و اجتماعي حاصل از آن، فضاهاي توسعه را در جهت حفاظت محيط زيست، توسعه پايدار، يكپارچه‌سازي و تأمين تعادل‌هاي درون منطقه‌اي تجهيز مي‌كند و نيز در چارچوب اين هدف اهداف كلان زير در زمينه‌هاي فوق‌الذكر در سطح استان تدوين مي‌شود:
الف- توزيع و استقرار جمعيت در سطح استان متناسب با امكانات و استعدادهاي بالقوه و ظرفيت‌هاي جمعيت‌پذيري و ضرورت‌هاي جغرافيايي در ابعاد ملي و استاني و به وجود آوردن فرصت‌هاي شغلي جديد و استفاده از ظرفيت‌هاي موجود و بالقوه ايجاد اشتغال در استان.
ب- تعيين اولويت‌هاي توسعه‌اي فعاليتهاي اقتصادي در درون استان با ارزيابي اكولوژيكي توان استقرار فعاليتهاي اقتصادي و اجتماعي در آن با حفظ و توسعه منابع در قالب توسعه پايدار استان.
ج- پيش‌بيني‌هاي جمعيتي و اشتغال و جهت‌گيري‌هاي آنها و سياست‌هاي راهبردي ايجاد اشتغال.
د- سازماندهي نظام اسكان براساس رتبه- نمره و نظام سلسله مراتب استقرار مركز سكونتگاهي شهري و روستايي استان.
هـ- تعيين مراكز و محورهاي رشد و توسعه شهري و روستايي در جهت ايجاد مجموعه‌هاي شهري و روستايي سازماندهي فضايي (اقتصادي- اجتماعي و كالبدي).
ي- تدوين اولويت‌هاي توسعه فعاليتهاي كشاورزي با تعيين نواحي با قابليت‌هاي كشاورزي با ذكر مقياس و الگوي كشت و تعيين رابطه احياء محيط جامعه روستايي با كشاورزي.
و- تدوين اولويت‌هاي توسعه در رشته صنايع و معادن و ارزيابي اكولوژيكي مكان استقرار صنايع و بهره‌برداري از معادن استان با ذكر مقياس‌ها و عملكردها.
ن- تعيين سازمان فضايي و نحوه استقرار صنايع و قطب‌ها و مراكز صنعتي استان و سازماندهي بهينه رابطه صنعت با ساير بخش‌هاي اقتصادي بخصوص در ارتباط با بخش كشاورزي و صنايع تبديلي در جهت جلوگيري از اتلاف منابع.
ر- تعيين خدمات موردنياز مراكز جمعيتي موجود و پيشنهادي و سطح‌بندي آن در جهت نظام خدمات‌رساني مناسب در آينده و سازماندهي بهينه نظام توزيع و نگهداري كالا.
ز- تدوين راهبردهاي توسعه فضايي ارتباطات و حمل و نقل در توزيع فضايي محورهاي ارتباطي و تجهيزات مربوطه با توجه به عملكرد و سطح آن در ارتباط با نظام استقرار جمعيت و جوامع.
ط- تدوين راهبردهاي توسعه و آرايش فضايي توليد، انتقال و توزيع منابع انرژي در استان.
ظ- ارزيابي اكولوژيكي اقليم و سرزمين در راستاي تعيين قابليت‌هاي اراضي جهت توسعه كاربردها در زمينه‌هاي حفاظت محيط زيست، كشاورزي، صنعتي، توريسم و ساير كاربردها.
ك- فراهم نمودن بستري براي توسعه توزان اجتماعي و اقتصادي نواحي.
گ- ارائه رهنمودهاي لازم.
منابع:
1- نظريه پايه و اصول آمايش مناطق مرزي جمهوري اسلامي ايران تأليف دكتر عليرضا عندليب، تهران: سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، دانشكده فرماندهي و ستاد، دوره عالي جنگ، 1380.
2- آمايش سرزمين، مبناي توسعه پايدار، نشريه آموزش و اطلاع‌رساني سازمان مديريت و برنامه‌ريزي آذربايجان شرقي. سال دوم، شماره چهارم، تابستان 85.
3- طرح پايه آمايش استان آذربايجان شرقي، مجري سازمان مديريت و برنامه‌ريزي آذربايجان شرقي، 1384.
