حاشیه نشینی بخش اول

مقدمه
برای میلیون­ها انسان فقیر در کشورهای درحال توسعه، مناطق شهری محیط مناسبی برای ترقی وضع زندگی آنها بوده است و همچنین در شهرها برای افراد کارهای بهتر و درنتیجه درآمدهای بهتری بوده است. وجود چنین موفقیت­هایی در شهرهای بزرگ از یک طرف و امکانات محدود و وضع زندگی دشوار در روستاها باعث شده ا ست که همیشه جریان مهاجرت از شهرهای کوچکتر و روستاها به طرف شهرهای بزرگ وجود داشته باشد. این روند به خصوص در سه دهه اخیر افزایش یافته. یکی از اولین معضلاتی که برای این طبقه بوجود می­آید تهیه مسکن مناسب است و به دلیل سطح درآمد پایین و نداشتن تخصص و کار چاره­ای جز آلونک­نشینی ندارند. این سکونت­گاهها به دلیل بی­توجهی دولت­ها با وضع حادتری مواجه می­شوند.
تعریف آلونک: بنابراین آلونک عبارت است از منطقه­ای مسکونی که در آن هیچ ادعای مالکیت رسمی نسبت به زمین وجود ندارد. در نتیجه از لحاظ زیرساخت­ها و خدمات معمولا کفایت نمی­کند. در تعریف اینگونه سکونت­گاه­ها 3 ویژگی وجود دارد که عبارتند از ویژگیهای کالبدی، اجتماعی و قانونی.

الف) ویژگیهای کالبدی: آلونک­ها و جمعیت "غیرقانونی" آنها از خدمات شهری و زیرساخت­هایی زیرسطح استاندارد برخوردار هستند. این سرویس هم خدمات شهری و شبکه­های ارتباطی هستند و هم خدمات اجتماعی مانند لوله­کشی آب و گاز و برق و خدمات بهداشتی و شبکه راه و فاضلاب.

ب) ویژگیهای اجتماعی: ساکنان آلونک­ها عموما جزء جمعیت کم­درآمد هستند که درآمد آنها یا به صورت دستمزدهای روزانه است و یا درآمدهای حاصل از کارهای غیررسمی و پاره­وقت در قسمت تجاری. آلونک­نشین­ها عموما از مهاجرین شهری یا روستایی هستند که در این مکان اقامت دارند. البته ممکن است این آلونک­نشین­ها مهاجرین دو و یا چند نسل پیش باشند که هنوز در آلونک­های خود ساکن مانده­اند.

ج) ویژگیهای قانونی: ویژگی اصلی که این نوع سکونت­گاه­ها را تعریف می­کند فقدان مالکیت زمینی است که در آن ساکن هستند که این اراضی یا متعلق به دولت است و یا جزء اموال عمومی هستند و یا اینکه زمین­هایی نامطلوب برای مسکن­سازی می­باشند مثل اراضی که حریم خطوط راه­آهن و بزرگ­راه­ها وجود دارد و اراضی نرم و باتلاقی.

زاغه­ها و مناطق آلونک­نشین در شهرهای آسیایی مانند بنگلور و بانکوک وجود دارد که در اینگونه سکونت­گاه­ها مالک زمین، زمین خود را در قبال مبلغی ناچیز و فرمالیته برای اجاره دراختیار یک یا چند خانواده قرار می­دهد به انضمام یک قرارداد غیررسمی.

در تبیین کیفیت و وسعت زاغه­ها و آلونک­ها فاکتورهایی وجود دارد که می­توانند برای سکونت­گاه­ها عواملی درونی یا عواملی از خارج باشند:

فاکتورهای خارجی
فاکتورهای داخلی
مالک زمین
دین / قومیت
امنیت مالک
محل اشتغال
سیاست­های شهری و منطقه­ای
اصلیت
طول دوره اقامت در شهر
زبان

طول دوره اقامت در آن سکونت­گاه

سرمایه­گذاری و مسکن­سازی

فعالیت در ساخت و ساز

وجه اجاره کنندگان


باید گفته شود که اولین بار کلمه Squather یا آلونک در کنفرانس "زیستگاه" (Habitat Conference) در سال 1976 در شهر ونکوور کانادا با نوشته­های آبرامس و جان ترنر مطرح شد. چنین تعریفی از سکونت­گاه­های غیررسمی که به طور طبیعی شکل گرفته­اند باعث تغییر موضع دولت­ها از دشمنی و مخالفت کامل به حس حمایت و کمک شد. آبرامس (1964) روند غیرقانونی اشغال زمین را «تصرف» زمین­های مسکونی برای پناه گرفتن افراد می­داند که توسط هر دو عامل قانون نیرو و نیروی قانون تعریف شده و جان ترنر با رویکردی مثبت نسبت به این سکونت­گاه­ها، آنها را راه­حل مناسبی برای مشکل مسکن در مناطق شهری بسیاری از کشورهای درحال توسعه می­داند. پین (1977) به گونه­ای مشابه رشد آلونک­ها را مختص توسعه و رشد شهری در شهرهای جهان سوم می­داند و مسأله­ اجتناب­ناپذیری آن را مطرح می­کند.

زاغه­ها و آلونک­ها هر دو در مورد شرایط سخت زندگی و فقدان امکانات و خدمات بهداشتی و اجتماعی در زیرساخت­های شهری مشترک هستند و در اصل تفاوت آنها در مسأله مالکیت زمین است. از دیدگاه­های مختلف مثبت و منفی؛ نام­ها و تعاریف گوناگونی برای آلونک­ها درنظر گرفته شده است:
1- سکونتگاههای غیررسمی
2- سکونتگاههای طبقه کم درآمد
3- سکونتگاههای موقت
4- سکونت گاههای organic
5- سکونتگاههای بدون مجوز
6- سکونتگاههای بی برنامه
7- شهر آلونکها

دولت­ها مواضع متفاوتی نسبت به آلونک­ها دارند ولی در این که این سکونت­گاه­ها نقش مثبتی برای اسکان میلیون­ها خانواده فقیر و کم­درآمد بازی می­کند شکی نیست. تنها مشکلی که در اینجا مطرح است مساله مالکیت زمین و وضع بد زیرساخت­ها و خدمات شهری ناکارآمد است که در بسیاری از مواقع بی­پاسخ مانده است ولی دولت­هایی که در این راستا موفق بوده­اند با دو رویکرد به این پرسش پاسخ داده­اند.

1- بالا بردن کیفیت زندگی در این سکونتگاهها
2- فراهم آوردن خدمات و تسهیلات در یک قطعه زمین. برنامه Sites and Services

مکان­ها و خدمات:
برنامه سایت­ها و سرویس­ها انواع گوناگونی دارد و می­توان گفت که عبارت است از آماده کردن طرح­هایی از یک قطعه زمین به همراه ساده­ترین و حداقل زیرساخت­های اساسی برای زندگی در آن. رشد سریع مناطق شهری در بسیاری از کشورهای درحال توسعه، در چند دهه اخیر با توسعه امکانات شهری توأم نبوده است. بخصوص در زمینه خانه­سازی، که دو علت اساسی را می­توان برای آن بیان کرد:
1- بسیاری از کسانی که به مناطق شهری مهاجرت میکنند امکانات کافی ندارند تا بتوانند خانه های مناسب فراهم کنند.
2- مسئولین دولتی نتوانسته اند در طی سالها، مسکن ارزان برای طبقه فقیر ایجاد کنند.

که نتیجه آن افزایش مناطق زاغه­نشین و آلونک­نشین در این مناطق می­باشد. توسعه سریع آلونک­نشینی سبب پیدایش برنامه­های جدید و متنوع خانه­سازی در کشورهای درحال توسعه گردیده است؛ از جمله برنامه سایت­ها و سرویس­ها.

Sites and ServicesScheme
این برنامه به صورت یک راه کار اساسی برای حل مسئله آلونک­نشینی گردیده است. اصولا آلونک­نشینی همیشه به صورت یک کار غیرقانونی مطرح بوده است. در نتیجه تلاش بر این اساس قرار گرفته که آلونک­نشینان را به زمین­هایی که نیازمندیهای اساسی خدمات در آن درنظر گرفته شده منتقل نمایند و استفاده­کنندگان از این زمین­ها در بسیاری از پروژه­ها خودشان خانه­هایشان را می­سازند.

این تفکر یک پدیده جدید نبوده و در زمان­های بسیار طولانی شکل گرفته است زیرا که در طول تاریخ افراد کم­درآمد همیشه در پی آن بوده­اند که گرچه غیرقانونی برای خود مسکن تهیه نمایند در نتیجه به مرور به فکر واگذاری زمین با سرویس و یا حتی ایجاد مسکن­های پرتراکم به صورت برج­های ارزان قیمت که جهت سکونت افراد فقیر ایجاد شده است افتادند. اکثر این برج­ها با یارانه­هایی که دولت پرداخت نموده ایجاد گردیده و بسیاری از این پروژه­ها نیز به علت برداشت غلط با شکست مواجه شده است.

تیپولوژی برنامه سرویس­ها و سایت­ها
بسته به بودجه و منابع در دسترس این پروژه در اشکال گوناگون اجرا می­شود که عبارتند از:
1- پروژه ساخت دیوار خدماتی
2- پروژه ساخت سرویس بهداشتی و حمام در هر طرح و به خاطر اهمیتی که مساله دفع فاضلاب در این مناطق دارد.
3- پروژه ساخت سقف خانه ها و یا بر عکس در بعضی پروژه ها پایه خانه ها ساخته میشود و در بعضی موارد کل خانه به صورت یک اتاق کامل تحویل صاحبخانه داده میشود.
در بسیاری از موارد نیز این پروژه با ناکارآمدی­های مواجه شده که بیشتر مربوط به سیاست برنامه­ریزی و بوروکراسی می­باشد مانند:
1- مکانیابی این طرحها
2- مراحل طولانی اداری انجام کار
3- استانداردهای بالا در ساخت و ساز مسکن
4- عدم توانایی سازمانها در بازیافت هزینه ها

با توجه به مشاهداتی که در آلونک­های شهر بنگلور و بانکوک انجام شده، شکل­گیری و توسعه این نوع سکونت­گاه­ها به دو گونه ارگانیک و ارادی است. گونه ارگانیک (organic) به این صورت است که قطعه زمینی که متعلق به دولت است و یا اینکه زمینی است جزو اموال شخصی به تصاحب عده­ای از خانواده­های کم درآمد مهاجر درمی­آید که خانه­ها یکی پس از دیگری بازسازی می­شوند و حتی خانه­های جدید در این مناطق ساخته می­شوند و عموما آلونک­هایی که در کنار مناطق تجاری و یا در کنار شهراه­ها هستند اول توسعه می­یابند.

در حالت دوم ترقی و بهبود وضع آلونک­ها توسط سازمان­های دولتی از طریق برنامه­ها و ضوابط اجرایی و حمایت­های مالی محقق می­شود و همچنین توسط سازمان­های N.G.O از طریق توسعه محله و ایجاد خدمات آموزشی.

گاهی اوقات بحران­های طبیعی، سیاسی و یا عوامل دیگر در برخی از مواقع لزوم مداخله دولت و سازمان­های خصوصی را از خارج مسأله ایجاد می­کند. همچنین گروه­های فعال ساکن در این سکونت­گاه­ها با پافشاری خود باعث فراهم آمدن زیرساخت­ها و خدمات شهری در این مناطق می­شوند و درضمن برخی از سازمان­های N.G.O مقدمات توسعه آلونک­ها را فراهم می­کنند.




گرد آوری و تنظیم: تارا مقصودنیا
منبع: