آرایه ی تلمیح و تضمین

تلمیح



تلمیح در لغت یعنی به گوشه ی چشم اشاره كردن و در اصطلاح آن است كه گوینده در ضمن كلام خویش به آیه ، حدیث ، داستان ، واقعه ی تاریخی ، اسطوره و افسانه اشاره داشته باشد . به عبارت دیگر اگر با شنیدن یا دیدن بیت یا عبارتی ، داستان ، آیه و حدیث ، واقعه ای تاریخی و اساطیری را به یاد آوریم آرایه تلمیح حاصل می گردد .



مثال1 :

ما قصّه ی سكندر و دارا نخوانده ایم
از ما به جز حكایت مهر و وفا مپرس



توضیح : شاعر در مصراع اول با آوردن دو نام اسكندر و دارا به ماجراهای نبرد اسكندرمقدونی و داریوش سوم پادشاه هخامنشی اشاره دارد و در مصرع دوم « مهر و وفا » بیش تر یاد آور عشق و دوستی است اما نام داستانی نیز بوده است. داستانی عاشقانه كه قهرمانانش « مهر » و « وفا » نام داشته اند .



مثال2 :
آسمـان بار امانت نتوانست كشید
قـرعه ی فـال به نـام من دیوانه زدند



توضیح : اشاره به آیه ی « انا عرضنا الامانه علی السموات و الارض ... . »





مثال 3 :

مهر او بلانشینان را كشتی نوح است .


توضیح : عبارت به داستان كشتی حضرت نوح اشاره دارد .



نكته 1 :در آرایه ی تلمیح تنها با ذكر یك واژه می توان به داستان ، آیه ، حدیث و رویدادی پی برد.
نكته 2 : اگر عبارتی به معنی و مضمون كلّی آیه یا حدیثی اشاره كند آرایه ی تلمیح است .



مثال :

خوردست خدا ز روی تعظیم
سوگند به روی همچو ماهت


این بیت اشاره به آیه ی « لعمرك انّهم لفی سكرتهم یعمهون» دارد ؛یعنی ، به جان تو سوگند كه آنان در مستی خود سرگردانند .



مثال دیگر :

در معركه ی قلوب مجاهدان خدا ، آرامشی كه حاصل ایمان است ، حكومت دارد .


عبارت اشاره دارد به : الا بذكرالله تطمئنّ القلوب : دلها با نام خدا آرامش می گیرد




نكته3 : گاهی در آرایه ی تلمیح ، آرایه ی مراعات نظیر هم به كار می رود .

مثال : بیستون بر سر راه است ، مباد از شیرین خبـری گفتـه و غمگیـن دل فرهاد كنید

بیستون ، شیرین ، فرهاد : تلمیح و مراعات نظیر

نكته 4 : لازمه ی آگاهی و بهره مندی از تلمیح ، آگاهی داشتن از دانسته ای است كه شاعر یا نویسنده به آن اشاره می كند .






تضمین

آن است كه شاعر یا نویسنده در میان كلام ( شعر یا نثر ) خود آیه ، حدیث ، مصراع یا بیتی را از شاعر دیگر عیناً بیاورد .


نكته : اگر بیت یا مصراعی از شاعر دیگر به عنوان تضمین بیاورد معمولاً نام آن شاعر به گونه ای ذكر می شود .

نكته : معمولاً مصراع یا بیت تضمین شده داخل گیومه قرار می گیرد .



هدف از تضمین :

1- اعتبار بخشیدن به سخن
2- خلاصه كردن مفاهیم گسترده و طولانی
3- ضمانت برای اثبات ادعا

مثال1 :

چـه زنـم چو نـای هـردم زنـوای سـاز او دم كه لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را
« همه شب در این امیدم كه نسیم صبحگاهی بـه پیـام آشنـایی بنـوازد ایـن نـوا را »

توضیح : بیت دوم این شعر را شهریار از حافظ تضمین كرده است .




مثال 2 :

چه خوش گفت فردوسی پاكزاد كه رحمت بر آن تربت پاك باد
« میازار موری كه دانه كش است كه جان دارد و جان شیرین خوش است »

توضیح : بیت دوم شعر را سعدی از فردوسی تضمین كرده است .




مثال3 :

عاكفان كعبه ی جلالش به تقصیر عبادت معترف كه : ما عبدناك حقّ عبادتك


توضیح : سعدی در كلامش حدیث « ما عبدناك حقّ عبادتك » را به طور كامل ذكر كرده است .پس عبارت آرایه ی تضمین دارد نه تلمیح .




منبع:

جام ادب