AtIsHpArE
27th March 2011, 07:49 PM
شیوه آذری
این شیوه از زمان ایلخانان مغول، شروع شده و تا زمان صفویه ادامه می یابد.
اما لازم است بدانید که شیوه رازی بهترین و متنوع ترین شیوه معماری اسلامی ایران است که بعدها مثل آن بوجود نیامد. با ورود مغول ها از خراسان که با ویرانگری بنیادی همراه بود، بسیاری از شهرها و آثار و بناهای بسیار با ارزش ایران تخریب و ویران شدند. برای اینکه بدانید حمله مغول ها چه بر سر ایران آورد، کافی است سفری به سنگان و زوزن ( سر راه سمنان به مشهد ) داشته باشید. این مناطق از مکان هایی است که در مسیر حمله مغول ها واقع نشده اند و تا حد زیادی بناهای آن ها سالم مانده است. در این مناطق شیوه رازی به حد اعلای اوج و شکوه خود رسیده بود. سنگان بالا دو مسجد دارد که بسیار قابل تحسین است. برای اوج هنر و زیبایی آن همین کافی است که مشاهده می کنید در قسمت هایی از این مسجد با گل توربافی کرده اند و نقاط ظریف بسیار دیگر.
پس از حمله مغول و ویرانی های بسیار، هنر معماری ایران دچار رکود و سکون شد و آن همه تنوع و تزئین و هنرنمایی معماران در احداث گنبدها و ایوان های گوناگون خاموش شد تا آنکه جانشینان چنگیز که خود مفتون این زیبایی ها شده بودند، اسلام را پذیرفتند و به تدریج معماران گریخته و پراکنده که هنوز حیات داشتند جمع شدند و بناهای اسلامی کم کم جان تازه ای یافتند اما نه مانند قبل. . . .
شیوه رازی
دولتی که علویان آن را در نتیجه کوشش ها و رنج های فراوان بدست آورده بودند، کمی بعد از مرگ اطروش نصیب یک گیلانی موسوم به « مرد آویج بن زیاد » شد که از فرماندهان و لشگریان دیالمه بود. او توانست بخش های مرکزی و غربی ایران را به تصرف خود درآورده و اصفهان را به پایتختی برگزیند و بعلت حس وطن پرستی به تقلید از پادشاهان ساسانی برای خود تختگاهی درست کرد که همراه با تاجی مرصع برتخت زرین تکیه می داد. مرد آویج می گفت: « من شاهنشاهی ساسانی را برمی گردانم. » وی به حاکم اهواز دستور داد تا ایوان مدائن را تعمیر کند و بصورت روزگار انوشیروان درآورد. با روی کار آمدن « خاندان بویه » راه برای نافرمانی از دستورات بغداد و نیز استقلال ملی هموار شد بویژه چون آل بویه شیعی مذهب بودند، به خلفا احترامی نمی گذاشتند و طبعا" از اهمیت آنان می کاستند. بهر حال از هنگامی که نفوذ خلفای بغداد و اهمیت و اعتبار آنان در ایران کاسته می شود که این خود برابر است با روی کار آمدن خاندان شیعی مذهب « بویه »، تحولاتی در روش های معماری صدراسلام ایران ( شیوه خراسانی ) ایجاد می شود که تا حمله چنگیز مغول به ایران ادامه پیدا می کند. روش های معماری این مقطع تاریخ ایران که دربرگیرنده سلسله های غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان است تحت عنوان رازی نامیده می شود. از بین سلسله های فوق الذکر معماری سلجوقیان از ارزش و اعتبار و کیفیت کم نظیری برخوردار است و در واقع عمده بحث حاضر در شیوه رازی مربوط به معماری سلاجقه می باشد. در این دوره مدارس بسیاری تاسیس شد که در آن فقه و ادب و علوم دیگر را تدریس و ترویج می کردند. طغرل در نیشابور مدرسه ای ساخت و برخی از وزراء نیز به تاسیس دارالعلمی اقدام نمودند، از قبیل خواجه نظام الملک که مدارس نظامیه را در شهرهای بغداد، اصفهان، نیشابور، مرو، هرات و بلخ احداث کرد. بدنبال این اقدام خواجه نظام الملک، عده دیگری از وزراء نیز به تقلید از او شروع به تاسیس مدارسی کردند که از آن جمله می توان از مدارس تاجیه نام برد که به دستور « تاج الملک قمی » رقیب نظام الملک احداث شدند. بدستور خواجه نظام الملک در مسجد جامع اصفهان گنبدی ساختند که به گنبد نظام الملک معروف است. چندسال بعد، بدستور تاج الملک رقیب خواجه، گنبد دیگری در مقابل گنبد خواجه نظام الملک احداث نمودند که به گنبد تاج الملک معروف است. بهرحال درمورد مدارس باید بگوئیم که: همه مدارس موقوفاتی را داشتند و بر آن موقوفات متولی و ناظر گمارده بودند و شاگردان و دانشجویان معمولا" هر کدام حجره و اتاقی در مدرسه داشتند و شهریه به آن ها پرداخته می شد. . . . . . . . .
تعریف فرم
1- مفهوم فرم در هنر
اصطلاح فرم در طول تاریخ متناسب با نوع نگرش فیلسوفان ، به طرف گوناگون تبیین شده است. در فرهنگ کتابخانه هنر ، ریشه مفهوم فرم در یک اصطلاح قدیمی و مطرود فلسفه جستجو می شود. اصطلاح یونانی Eidos دارای مفهوم نمای یک چیز و به معنی آنچه که چیزی را بدان تشخیص می دهیم، می باشد؛ آنچه که به طور معمول شکل محسو س شخصیت یک شی را به واسطه نمای دیداری شی شامل می شود. معنی وسیع تر آن در بسط شخصیت و هویت ذاتی یک چیز نه صرفاً وجه دیداری آن – ادامه می یابد. که این به عنوان نوع و گونه اشیاء شناخته می شود. یک شی به اعتبار فرم ( Eidos ) خود (طی احساس بصری اولیه تشخیص تا درک مجرد جوهر ) تشخیص داده شده و شناخته می شود و برای ما به عنوان یک موجودیت....
شیوه معماری خراسانی
در همان هنگام که اهریمن نفاق کشور ساسانیان را به ورطه نیستی و نابودی می کشاند سروش خدایی بیابان نوردان عرب را از جاده کفر و نفاق به راه هدایت و نجات می خواند . عرب که حتی خود نیز خویشتن را پست و وحشی میخواند در زیر لوای دینی که محمد رسول الله آورده بود ، در راه وحدت و عظمت گام می زد . پیام تازه ای که خود را حامل آن می دانست همه جهان را به برادری و برابری و نیکی می خواند و از شرک و نفاق و ظلم و بیداد نهی می کرد . نه فقط همان اعراب که زندگیشان تماما" در فساد و شرک و تطاول می گذشت ، بلکه ایران و روم نیز که رسم و آئین دیرینشان دستخوش اختلاف و تعصب روحانیون گشته بود ، در آن روزگاران به چنین پیام دلنشین نیاز داشتند و آن را مژده رهایی و نجات تلقی می کردند . در اثر نشر این آئین اصول طبقاتی جامعه در هم فرو ریخت تا بدانجا که یعقوب لیث که میبایستی در سیستان به رویگری پردازد توانست امارات سیستان را بدست آورده و دودمان صفاریان را بنیان گذارد . از آنجایی که آئین اسلام بجز تقوی هیچ امتیاز دیگری برای برتری انسانها قائل نمی شود ، این امر به مزاج خلفای بنی امیه و بنی عباس که تفاخر نژادی و اشرافیت در خونشان جاری بود سازگار نمی آمد و سبب زیر پا گذاردن احکام گشته و به دنبال آن تضادهایی پدید آمد که طبعا" باعث بروز نهضت هایی در بین اعراب و ایرانیان و بر ضد این بندگان جاه و مقام و شهرت گشت .
از رهبران این جنبشها : به آفرید ، اسحاق ترک ، المقنع و بابک را می توان نام برد که همه برای نفوذ در دل مردم رنگ دینی به خود گرفتند و نیز از قیام هایی که منجر به تشکیل سلسله ای و تداومی هر چند کوتاه شد می توان از طاهریان در خراسان ، صفاریان در سیستان ، سامانیان در ماوراء النهر و علویان در طبرستان نام برد . به هر حال روش های رایج در معماری این دوره از تاریخ ایران تحت عنوان شیوه خراسانی نامیده می شود و مجموعه روش های معماری که از این به بعد مورد بررسی قرار خواهند گرفت یعنی خراسانی ، رازی ، آذری و اصفهانی در حقیقت هویت معماری ایران بعد از اسلام را مشخص می کنند و به همین دلیل از اهمیت فوق العاده ای برخوردارند . در این قسمت به اولین شیوه معماری بعد از اسلام یعنی شیوه خراسانی پرداخته می شود. . . . .
شیوه معماری پارتی
روشهای معماری سلسله های اشکانی و ساسانی در ایران تحت عنوان شیوه معماری پارتی مشخص می گردد. پس از انقراض حکومت سلوکیان بدست «ارشک » ( بنیان گذار سلسله اشکانیان )، قوم ایرانی نژاد « پارت » بر ایران مسلط می شود و بار دیگر اداره و کنترل کشور بدست ایرانیان می افتد و دوران غلبه عنصر هنری یونان، در ایران خاتمه می یابد. معماری پارتی با معماری پارسی تفاوت های بسیار دارد. در این دوره امکان فراهم آوردن بهترین و مرغوب ترین مصالح ساختمان از دورترین نقاط کشور وجود نداشت، بنابراین ساختمان ها بیشتر با مصالح دم دست و بومی ساخته می شدند. در این دوره معماران بجای بکاربردن تیرهای جهت پوشش افقی سقف ها، روش دیگری را برای پوشش نهایی ساختمان ها بکار گرفتند که شاید مهمترین تحول معماری قبل از اسلام در ایران باشد. بدین ترتیب استفاده از گنبد ( بجای سقف که برای تحمل وزن آن علاوه بر تیر و تیرچه های چوبی داخل سقف، می بایست تعداد زیادی ستون سنگی نیز در زیر آن بکار روند ) شروع می شود. علاوه برگنبد، پوشش های طاقی و قوسی نیز در ساختمان ها همزمان با گنبد آغاز می شوند. به کمک این نوع پوشش ها معماران این دوره توانستند دهانه های بزرگی را بدون نیاز به ستون بپوشانند. تمام پوشش ها در این دوره به تقلید از شکل پوسته تخم مرغ و « هلوچین » ( بیز یا تاب ) ساخته می شوند و به همین دلیل اسامی بیشتر قوس های این دوره از اسم تخم مرغ ( خاگ ) و تاب گرفته شده است مثل « هلوچین » - « بیز » - « خاگی » و مرغانه ». بناهای این دوره دارای حیاطی بودند که ایوان ها بطرف آن باز می شد و اطراف آن ها را باروهایی می ساختند. سیستم « حیاط مرکزی » که از ویژگی های معماری « درون گرای » ایران است در این دوره رسمیت یافت. در این دوره نیز مثل عهد هخامنشیان در ساختمان های با عظمت قرینه بودن بنا ( جفت )، رعایت می شده است. همچنین در بناها یا حتی کاخ هایی که برای اقامت و زندگی ساخته می شوند از سیستم « پدجفت » (عدم رعایت تقارن در ساختمان که باعث تنوع فضاهای معمارانه می گردد ) استفاده می شد و این امر را در کاخ « سروستان » به آن درجه رعایت کرده اند که حتی دو فضای یکسان در این کاخ دیده نمی شود. . . . . .
شیوه معماری پارسی
شیوه پارسی ، شیوه معماری عهد هخامنشیان است که در واقع ادامه دهنده روش های معماری قرون هفتم و هشتم پیش از میلاد در ایران است که در این دوره به اوج شکوه و عظمت و تکنیک خود می رسد . در حدود 550 سال پیش از میلاد، کوروش سر سلسله هخامنشیان مجموعه پاسارگاد را آغاز کرد . این مجموعه شامل چند آتشکده بزرگ و ساختمان های کوچکتر جهت خدمه و زیردستان در خدمت دربار بوده است . مساحت کل بنای مجموعه پاسارگاد 30 در 70 متر بوده است . مقبره کوروش با سقف شیبدار در همان زمان در این ناحیه ساخته شد . در حدود 521 سال پیش از میلاد ساختمان مجموعه شوش به دستور داریوش آغاز شد و حدودا" در سال 518 قبل از میلاد ساختمان مجموعه تخت جمشید ( پارس ) به دستور داریوش آغاز گشت . این سه مجموعه مهمترین آثار معماری باقیمانده از دوره هخامنشیان در ایران است که ضمن توضیح ویژگی های معماری این ساختمانها خصوصیات شیوه پارسی اشاره می گردد . یکی از ویژگیهای ساختمان سازی در این دوره احداث مجموعه های بزرگ ساختمانی بروی سکوهای ( صفه های ) بزرگ سنگی بوده است . این مسئله باعث می شده است که ساختمانها به محوطه اطراف خود ( که غالبا" با کاشتن درختان و گیاهان مختلف منظره بسیار زیبا و دلفریبی داشته است ) تسلط کامل داشته باشند و به اصطلاح « دلبازتر » باشند . . . . . .
قدیمی ترین آثار معماری ایران
قدیمی ترین آثار معماری را می توان دوران قبل از هخامنشیان نام نهاد چون هخامنشیان اولین گروهی بودند که توانستند بر تمام سرزمین ایران تسلط یابند و یک حکومت پرقدرت مرکزی را تشکیل دهند. ( در نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد ، دولت هخامنشی علاوه بر ایران فعلی بر بخش بزرگی از آسیا و آفریقای شمالی و اروپا حکومت می کردند ) و چون اطلاعات موجود از معماری این دوره خیلی کم و محدود است لذا برای کامل کردن بحث فقط یک توضیح در مورد معماری قبل از هخامنشیان داده می شود .
معماری قبل از هخامنشیان
قدیمی ترین آثار معماری ( خانه سازی ) که تا بحال در ایران شناخته شده است حدودا" به ده هزار سال پیش باز می گردند . تنها اطلاعی که از معماری این خانه ها در دست می باشد سنگی بودن پایه ها ( پی ها ) است . در ده های غربی سلسله جبال زاگرس نشانه هایی از خانه های کوچک ( 3.5 *5 متر گلی بدست آمده است که در حدود هشت هزار سال قدمت دارند . پسوند « کند » که به دنبال بعضی از محل های مسکونی مثل سمرقند ( سمرکند ) یا تاجکند ( تاشکند ) و یا غیره آمده ، نشان دهنده روش های ابتدایی معماری است که در آن از طریق کندن زمین و یا کوه ، پناهگاه ، و یا مقبره و یا ... بوجود میآمده است . بطور کلی تحول روشهای ابتدایی خانه سازی به روش استفاده از خشت خام و گل بین هزاره هشتم تا اوایل هزاره چهارم قبل از میلاد در ایران بوجود آمده است . در مراحل بعدی برای پوشش نهایی این ساختمان ها از گچ نیز استفاده می کرده اند . خاکبرداری های انجام شده در تپه های «سیلک » کاشان که یکی از قدیمی ترین جوامع اولیه دشتی (دشت نشین ) در ایران به شمار می آید حاکی از آن است که روش خانه سازی به کمک گل « بی شکل » ( یعنی گلی که در قالب ریخته نشده و بصورت خشت خام در نیامده است ) از هزاره پنجم قبل از میلاد در این ناحیه وجود داشته است . روش ساختمان کردن به کمک گل بی شکل را « چینه سازی » نیز می گویند که در هزاره چهارم قبل از میلاد این روش جای خود را به استفاده از « خشت خام » داد . بکار بردی ( خشت خام ) در معماری به عنوان اصلی ترین مصالح ساختمانی شاید بزرگترین تحول در جهت اجرای بهتر و مناسبتر ساختمان ها باشد . خشت خام در واقع اولین ماده ساختمانی « مدولار » بحساب می آید . مصالح ساختمانی مدولار آن دسته از مصالح ساختمانی را نیز می گویند که اولا" همگی هم اندازه ، ثانیا" هم جنس ، ثالثا" قابل تکثیر و ایجاد بافت باشند . مثل خشت خام ، آجر ( خشت پخته ) ، کاشی ، موزائیک و ... . یکی از مهمترین ویژگی های این گونه مصالح این است که به دلیل مناسب بودن اندازه آن ها ، فضاهایی که با این دسته از مصالح ساخته می شوند قابلیت شکل پذیری بهتری دارند . دیگر اینکه یک «مدول ساختمانی » می تواند واحدی باشد که از تکثیر آن ( در کنار هم قرار گرفتن این نوع مصالح جهت پوشش کف ساختمان یا دیوارهای آن ) اندازه ها و ابعاد عمده و مهم ساختمان به دست می آیند که این ابعاد ضرایبی از ابعاد واحد تکثیر شونده ( مدول ) می باشند . بهرحال ، ابداع خشت خام را به ایرانیان نسبت می دهند . پس از ورود آریایی ها به ایران در حدود 1200 سال پیش از میلاد ، منطقه سیلک که چندی بود متروک شده بود توسط مهاجرین جدید بازسازی شد و مورد سکونت قرار گرفت . برای بازسازی روش های جدیدی بکار گرفته شد . مثلا" در پی های ساختمان ها مصالح بزرگ و سنگین به مساحت حدودا" چهار متر مربع بکار رفتند و دیوارها از لایه های متناوب خشت و سنگ که بصورت خشکه چین بروی هم ساخته می شوند ، ساخته شدند ( خشکه چین یعنی بدون ملات ) . البته این روش ها بیشتر جهت ساختن قلعه ها ( شهرهای قلعه ای ) و دیوارهای بلند و قطور به کار گرفته می شوند . از این دوره به بعد روش های متفاوت و جدیدی برای ساختن بناهای مذهبی نسبت به سایر ساختمانها بکار برده می شد . مثلا" پوشش نهایی این قبیل ساختمانها یعنی سقف آخر آنها بصورت شیب دار یعنی مایل ساخته می شدند این نوع سقف های شیب دار بیان کننده قدمت این روش معماری نسبت به فرمهای معروف به سقف یونانی که بعدها پدید آمد می باشد . اقوام مهاجر آریایی پس از چندی به بخش های جنوبی ایران رسیدند و نشانه های این معماری را با خود در بناهایی مثل تخت سلیمان ، پاسارگاد ، شوش ، تخت جمشید و ... بجای گذاشتند . بنابراین روش های معماری شناخته شده ایران قبل از اسلام توسط مهاجرین آریایی که در طول مهاجرت خود تحت تاثیر فرهنگ معماری اقوام « هیت » و « اورآرتور » آذربایجان قرار گرفتند بنیان گذاری شده است . . . . . . .
این شیوه از زمان ایلخانان مغول، شروع شده و تا زمان صفویه ادامه می یابد.
اما لازم است بدانید که شیوه رازی بهترین و متنوع ترین شیوه معماری اسلامی ایران است که بعدها مثل آن بوجود نیامد. با ورود مغول ها از خراسان که با ویرانگری بنیادی همراه بود، بسیاری از شهرها و آثار و بناهای بسیار با ارزش ایران تخریب و ویران شدند. برای اینکه بدانید حمله مغول ها چه بر سر ایران آورد، کافی است سفری به سنگان و زوزن ( سر راه سمنان به مشهد ) داشته باشید. این مناطق از مکان هایی است که در مسیر حمله مغول ها واقع نشده اند و تا حد زیادی بناهای آن ها سالم مانده است. در این مناطق شیوه رازی به حد اعلای اوج و شکوه خود رسیده بود. سنگان بالا دو مسجد دارد که بسیار قابل تحسین است. برای اوج هنر و زیبایی آن همین کافی است که مشاهده می کنید در قسمت هایی از این مسجد با گل توربافی کرده اند و نقاط ظریف بسیار دیگر.
پس از حمله مغول و ویرانی های بسیار، هنر معماری ایران دچار رکود و سکون شد و آن همه تنوع و تزئین و هنرنمایی معماران در احداث گنبدها و ایوان های گوناگون خاموش شد تا آنکه جانشینان چنگیز که خود مفتون این زیبایی ها شده بودند، اسلام را پذیرفتند و به تدریج معماران گریخته و پراکنده که هنوز حیات داشتند جمع شدند و بناهای اسلامی کم کم جان تازه ای یافتند اما نه مانند قبل. . . .
شیوه رازی
دولتی که علویان آن را در نتیجه کوشش ها و رنج های فراوان بدست آورده بودند، کمی بعد از مرگ اطروش نصیب یک گیلانی موسوم به « مرد آویج بن زیاد » شد که از فرماندهان و لشگریان دیالمه بود. او توانست بخش های مرکزی و غربی ایران را به تصرف خود درآورده و اصفهان را به پایتختی برگزیند و بعلت حس وطن پرستی به تقلید از پادشاهان ساسانی برای خود تختگاهی درست کرد که همراه با تاجی مرصع برتخت زرین تکیه می داد. مرد آویج می گفت: « من شاهنشاهی ساسانی را برمی گردانم. » وی به حاکم اهواز دستور داد تا ایوان مدائن را تعمیر کند و بصورت روزگار انوشیروان درآورد. با روی کار آمدن « خاندان بویه » راه برای نافرمانی از دستورات بغداد و نیز استقلال ملی هموار شد بویژه چون آل بویه شیعی مذهب بودند، به خلفا احترامی نمی گذاشتند و طبعا" از اهمیت آنان می کاستند. بهر حال از هنگامی که نفوذ خلفای بغداد و اهمیت و اعتبار آنان در ایران کاسته می شود که این خود برابر است با روی کار آمدن خاندان شیعی مذهب « بویه »، تحولاتی در روش های معماری صدراسلام ایران ( شیوه خراسانی ) ایجاد می شود که تا حمله چنگیز مغول به ایران ادامه پیدا می کند. روش های معماری این مقطع تاریخ ایران که دربرگیرنده سلسله های غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان است تحت عنوان رازی نامیده می شود. از بین سلسله های فوق الذکر معماری سلجوقیان از ارزش و اعتبار و کیفیت کم نظیری برخوردار است و در واقع عمده بحث حاضر در شیوه رازی مربوط به معماری سلاجقه می باشد. در این دوره مدارس بسیاری تاسیس شد که در آن فقه و ادب و علوم دیگر را تدریس و ترویج می کردند. طغرل در نیشابور مدرسه ای ساخت و برخی از وزراء نیز به تاسیس دارالعلمی اقدام نمودند، از قبیل خواجه نظام الملک که مدارس نظامیه را در شهرهای بغداد، اصفهان، نیشابور، مرو، هرات و بلخ احداث کرد. بدنبال این اقدام خواجه نظام الملک، عده دیگری از وزراء نیز به تقلید از او شروع به تاسیس مدارسی کردند که از آن جمله می توان از مدارس تاجیه نام برد که به دستور « تاج الملک قمی » رقیب نظام الملک احداث شدند. بدستور خواجه نظام الملک در مسجد جامع اصفهان گنبدی ساختند که به گنبد نظام الملک معروف است. چندسال بعد، بدستور تاج الملک رقیب خواجه، گنبد دیگری در مقابل گنبد خواجه نظام الملک احداث نمودند که به گنبد تاج الملک معروف است. بهرحال درمورد مدارس باید بگوئیم که: همه مدارس موقوفاتی را داشتند و بر آن موقوفات متولی و ناظر گمارده بودند و شاگردان و دانشجویان معمولا" هر کدام حجره و اتاقی در مدرسه داشتند و شهریه به آن ها پرداخته می شد. . . . . . . . .
تعریف فرم
1- مفهوم فرم در هنر
اصطلاح فرم در طول تاریخ متناسب با نوع نگرش فیلسوفان ، به طرف گوناگون تبیین شده است. در فرهنگ کتابخانه هنر ، ریشه مفهوم فرم در یک اصطلاح قدیمی و مطرود فلسفه جستجو می شود. اصطلاح یونانی Eidos دارای مفهوم نمای یک چیز و به معنی آنچه که چیزی را بدان تشخیص می دهیم، می باشد؛ آنچه که به طور معمول شکل محسو س شخصیت یک شی را به واسطه نمای دیداری شی شامل می شود. معنی وسیع تر آن در بسط شخصیت و هویت ذاتی یک چیز نه صرفاً وجه دیداری آن – ادامه می یابد. که این به عنوان نوع و گونه اشیاء شناخته می شود. یک شی به اعتبار فرم ( Eidos ) خود (طی احساس بصری اولیه تشخیص تا درک مجرد جوهر ) تشخیص داده شده و شناخته می شود و برای ما به عنوان یک موجودیت....
شیوه معماری خراسانی
در همان هنگام که اهریمن نفاق کشور ساسانیان را به ورطه نیستی و نابودی می کشاند سروش خدایی بیابان نوردان عرب را از جاده کفر و نفاق به راه هدایت و نجات می خواند . عرب که حتی خود نیز خویشتن را پست و وحشی میخواند در زیر لوای دینی که محمد رسول الله آورده بود ، در راه وحدت و عظمت گام می زد . پیام تازه ای که خود را حامل آن می دانست همه جهان را به برادری و برابری و نیکی می خواند و از شرک و نفاق و ظلم و بیداد نهی می کرد . نه فقط همان اعراب که زندگیشان تماما" در فساد و شرک و تطاول می گذشت ، بلکه ایران و روم نیز که رسم و آئین دیرینشان دستخوش اختلاف و تعصب روحانیون گشته بود ، در آن روزگاران به چنین پیام دلنشین نیاز داشتند و آن را مژده رهایی و نجات تلقی می کردند . در اثر نشر این آئین اصول طبقاتی جامعه در هم فرو ریخت تا بدانجا که یعقوب لیث که میبایستی در سیستان به رویگری پردازد توانست امارات سیستان را بدست آورده و دودمان صفاریان را بنیان گذارد . از آنجایی که آئین اسلام بجز تقوی هیچ امتیاز دیگری برای برتری انسانها قائل نمی شود ، این امر به مزاج خلفای بنی امیه و بنی عباس که تفاخر نژادی و اشرافیت در خونشان جاری بود سازگار نمی آمد و سبب زیر پا گذاردن احکام گشته و به دنبال آن تضادهایی پدید آمد که طبعا" باعث بروز نهضت هایی در بین اعراب و ایرانیان و بر ضد این بندگان جاه و مقام و شهرت گشت .
از رهبران این جنبشها : به آفرید ، اسحاق ترک ، المقنع و بابک را می توان نام برد که همه برای نفوذ در دل مردم رنگ دینی به خود گرفتند و نیز از قیام هایی که منجر به تشکیل سلسله ای و تداومی هر چند کوتاه شد می توان از طاهریان در خراسان ، صفاریان در سیستان ، سامانیان در ماوراء النهر و علویان در طبرستان نام برد . به هر حال روش های رایج در معماری این دوره از تاریخ ایران تحت عنوان شیوه خراسانی نامیده می شود و مجموعه روش های معماری که از این به بعد مورد بررسی قرار خواهند گرفت یعنی خراسانی ، رازی ، آذری و اصفهانی در حقیقت هویت معماری ایران بعد از اسلام را مشخص می کنند و به همین دلیل از اهمیت فوق العاده ای برخوردارند . در این قسمت به اولین شیوه معماری بعد از اسلام یعنی شیوه خراسانی پرداخته می شود. . . . .
شیوه معماری پارتی
روشهای معماری سلسله های اشکانی و ساسانی در ایران تحت عنوان شیوه معماری پارتی مشخص می گردد. پس از انقراض حکومت سلوکیان بدست «ارشک » ( بنیان گذار سلسله اشکانیان )، قوم ایرانی نژاد « پارت » بر ایران مسلط می شود و بار دیگر اداره و کنترل کشور بدست ایرانیان می افتد و دوران غلبه عنصر هنری یونان، در ایران خاتمه می یابد. معماری پارتی با معماری پارسی تفاوت های بسیار دارد. در این دوره امکان فراهم آوردن بهترین و مرغوب ترین مصالح ساختمان از دورترین نقاط کشور وجود نداشت، بنابراین ساختمان ها بیشتر با مصالح دم دست و بومی ساخته می شدند. در این دوره معماران بجای بکاربردن تیرهای جهت پوشش افقی سقف ها، روش دیگری را برای پوشش نهایی ساختمان ها بکار گرفتند که شاید مهمترین تحول معماری قبل از اسلام در ایران باشد. بدین ترتیب استفاده از گنبد ( بجای سقف که برای تحمل وزن آن علاوه بر تیر و تیرچه های چوبی داخل سقف، می بایست تعداد زیادی ستون سنگی نیز در زیر آن بکار روند ) شروع می شود. علاوه برگنبد، پوشش های طاقی و قوسی نیز در ساختمان ها همزمان با گنبد آغاز می شوند. به کمک این نوع پوشش ها معماران این دوره توانستند دهانه های بزرگی را بدون نیاز به ستون بپوشانند. تمام پوشش ها در این دوره به تقلید از شکل پوسته تخم مرغ و « هلوچین » ( بیز یا تاب ) ساخته می شوند و به همین دلیل اسامی بیشتر قوس های این دوره از اسم تخم مرغ ( خاگ ) و تاب گرفته شده است مثل « هلوچین » - « بیز » - « خاگی » و مرغانه ». بناهای این دوره دارای حیاطی بودند که ایوان ها بطرف آن باز می شد و اطراف آن ها را باروهایی می ساختند. سیستم « حیاط مرکزی » که از ویژگی های معماری « درون گرای » ایران است در این دوره رسمیت یافت. در این دوره نیز مثل عهد هخامنشیان در ساختمان های با عظمت قرینه بودن بنا ( جفت )، رعایت می شده است. همچنین در بناها یا حتی کاخ هایی که برای اقامت و زندگی ساخته می شوند از سیستم « پدجفت » (عدم رعایت تقارن در ساختمان که باعث تنوع فضاهای معمارانه می گردد ) استفاده می شد و این امر را در کاخ « سروستان » به آن درجه رعایت کرده اند که حتی دو فضای یکسان در این کاخ دیده نمی شود. . . . . .
شیوه معماری پارسی
شیوه پارسی ، شیوه معماری عهد هخامنشیان است که در واقع ادامه دهنده روش های معماری قرون هفتم و هشتم پیش از میلاد در ایران است که در این دوره به اوج شکوه و عظمت و تکنیک خود می رسد . در حدود 550 سال پیش از میلاد، کوروش سر سلسله هخامنشیان مجموعه پاسارگاد را آغاز کرد . این مجموعه شامل چند آتشکده بزرگ و ساختمان های کوچکتر جهت خدمه و زیردستان در خدمت دربار بوده است . مساحت کل بنای مجموعه پاسارگاد 30 در 70 متر بوده است . مقبره کوروش با سقف شیبدار در همان زمان در این ناحیه ساخته شد . در حدود 521 سال پیش از میلاد ساختمان مجموعه شوش به دستور داریوش آغاز شد و حدودا" در سال 518 قبل از میلاد ساختمان مجموعه تخت جمشید ( پارس ) به دستور داریوش آغاز گشت . این سه مجموعه مهمترین آثار معماری باقیمانده از دوره هخامنشیان در ایران است که ضمن توضیح ویژگی های معماری این ساختمانها خصوصیات شیوه پارسی اشاره می گردد . یکی از ویژگیهای ساختمان سازی در این دوره احداث مجموعه های بزرگ ساختمانی بروی سکوهای ( صفه های ) بزرگ سنگی بوده است . این مسئله باعث می شده است که ساختمانها به محوطه اطراف خود ( که غالبا" با کاشتن درختان و گیاهان مختلف منظره بسیار زیبا و دلفریبی داشته است ) تسلط کامل داشته باشند و به اصطلاح « دلبازتر » باشند . . . . . .
قدیمی ترین آثار معماری ایران
قدیمی ترین آثار معماری را می توان دوران قبل از هخامنشیان نام نهاد چون هخامنشیان اولین گروهی بودند که توانستند بر تمام سرزمین ایران تسلط یابند و یک حکومت پرقدرت مرکزی را تشکیل دهند. ( در نیمه اول قرن ششم قبل از میلاد ، دولت هخامنشی علاوه بر ایران فعلی بر بخش بزرگی از آسیا و آفریقای شمالی و اروپا حکومت می کردند ) و چون اطلاعات موجود از معماری این دوره خیلی کم و محدود است لذا برای کامل کردن بحث فقط یک توضیح در مورد معماری قبل از هخامنشیان داده می شود .
معماری قبل از هخامنشیان
قدیمی ترین آثار معماری ( خانه سازی ) که تا بحال در ایران شناخته شده است حدودا" به ده هزار سال پیش باز می گردند . تنها اطلاعی که از معماری این خانه ها در دست می باشد سنگی بودن پایه ها ( پی ها ) است . در ده های غربی سلسله جبال زاگرس نشانه هایی از خانه های کوچک ( 3.5 *5 متر گلی بدست آمده است که در حدود هشت هزار سال قدمت دارند . پسوند « کند » که به دنبال بعضی از محل های مسکونی مثل سمرقند ( سمرکند ) یا تاجکند ( تاشکند ) و یا غیره آمده ، نشان دهنده روش های ابتدایی معماری است که در آن از طریق کندن زمین و یا کوه ، پناهگاه ، و یا مقبره و یا ... بوجود میآمده است . بطور کلی تحول روشهای ابتدایی خانه سازی به روش استفاده از خشت خام و گل بین هزاره هشتم تا اوایل هزاره چهارم قبل از میلاد در ایران بوجود آمده است . در مراحل بعدی برای پوشش نهایی این ساختمان ها از گچ نیز استفاده می کرده اند . خاکبرداری های انجام شده در تپه های «سیلک » کاشان که یکی از قدیمی ترین جوامع اولیه دشتی (دشت نشین ) در ایران به شمار می آید حاکی از آن است که روش خانه سازی به کمک گل « بی شکل » ( یعنی گلی که در قالب ریخته نشده و بصورت خشت خام در نیامده است ) از هزاره پنجم قبل از میلاد در این ناحیه وجود داشته است . روش ساختمان کردن به کمک گل بی شکل را « چینه سازی » نیز می گویند که در هزاره چهارم قبل از میلاد این روش جای خود را به استفاده از « خشت خام » داد . بکار بردی ( خشت خام ) در معماری به عنوان اصلی ترین مصالح ساختمانی شاید بزرگترین تحول در جهت اجرای بهتر و مناسبتر ساختمان ها باشد . خشت خام در واقع اولین ماده ساختمانی « مدولار » بحساب می آید . مصالح ساختمانی مدولار آن دسته از مصالح ساختمانی را نیز می گویند که اولا" همگی هم اندازه ، ثانیا" هم جنس ، ثالثا" قابل تکثیر و ایجاد بافت باشند . مثل خشت خام ، آجر ( خشت پخته ) ، کاشی ، موزائیک و ... . یکی از مهمترین ویژگی های این گونه مصالح این است که به دلیل مناسب بودن اندازه آن ها ، فضاهایی که با این دسته از مصالح ساخته می شوند قابلیت شکل پذیری بهتری دارند . دیگر اینکه یک «مدول ساختمانی » می تواند واحدی باشد که از تکثیر آن ( در کنار هم قرار گرفتن این نوع مصالح جهت پوشش کف ساختمان یا دیوارهای آن ) اندازه ها و ابعاد عمده و مهم ساختمان به دست می آیند که این ابعاد ضرایبی از ابعاد واحد تکثیر شونده ( مدول ) می باشند . بهرحال ، ابداع خشت خام را به ایرانیان نسبت می دهند . پس از ورود آریایی ها به ایران در حدود 1200 سال پیش از میلاد ، منطقه سیلک که چندی بود متروک شده بود توسط مهاجرین جدید بازسازی شد و مورد سکونت قرار گرفت . برای بازسازی روش های جدیدی بکار گرفته شد . مثلا" در پی های ساختمان ها مصالح بزرگ و سنگین به مساحت حدودا" چهار متر مربع بکار رفتند و دیوارها از لایه های متناوب خشت و سنگ که بصورت خشکه چین بروی هم ساخته می شوند ، ساخته شدند ( خشکه چین یعنی بدون ملات ) . البته این روش ها بیشتر جهت ساختن قلعه ها ( شهرهای قلعه ای ) و دیوارهای بلند و قطور به کار گرفته می شوند . از این دوره به بعد روش های متفاوت و جدیدی برای ساختن بناهای مذهبی نسبت به سایر ساختمانها بکار برده می شد . مثلا" پوشش نهایی این قبیل ساختمانها یعنی سقف آخر آنها بصورت شیب دار یعنی مایل ساخته می شدند این نوع سقف های شیب دار بیان کننده قدمت این روش معماری نسبت به فرمهای معروف به سقف یونانی که بعدها پدید آمد می باشد . اقوام مهاجر آریایی پس از چندی به بخش های جنوبی ایران رسیدند و نشانه های این معماری را با خود در بناهایی مثل تخت سلیمان ، پاسارگاد ، شوش ، تخت جمشید و ... بجای گذاشتند . بنابراین روش های معماری شناخته شده ایران قبل از اسلام توسط مهاجرین آریایی که در طول مهاجرت خود تحت تاثیر فرهنگ معماری اقوام « هیت » و « اورآرتور » آذربایجان قرار گرفتند بنیان گذاری شده است . . . . . . .