هويت

[ساناز فرهیدوش]

هويت از دو ديدگاه روانشناختي و جامعه‏شناختي قابل بحث است. اولين روان‏شناسي كه ايجاد هويت را مهم‏ترين عامل پيشرفت شخصي در دوره نوجواني دانسته و آن را گامي حياتي در جهت نيل به حياتي شادمانه و مولد معرفي كرده اريك اريكسون است. از نظر اريكسون موفقيت در زندگي و دستيابي به اهداف و آرمان‏هاي انساني در دوران بزرگسالي به نحوه ی شكل‏گيري هويت وابسته است كه بیشتر در دوران نوجواني و جواني روي مي‏دهد. فرد در دوران نوجواني و جواني، ‏ ارزش‏ها، باورها، داوري‏ها و هنجارهاي موردقبول خانواده و جامعه را زير سوال مي‏برد و در جست‏وجوي راه‏حل و پاسخ هاي مناسب به كندوكاو مي‏پردازد. نتايج موفقيت‏آميز فرآيند رشد رواني و اجتماعي در دوران كودكي، امكان حل تعارضات رواني و اجتماعي را در مراحل بعدي زندگي به فرد مي‏دهد. لذا در مقابل آشفتگي و بحران هويت، فرآيند «شكل‏گيري هويت» و انسجام هويتي قرار دارد (لطف‏آبادي، 1379: 74).

[ساناز فرهیدوش]

جيمز مارسيا هويت نوجوانان را در چهار وضعيت دسته ‏بندي مي‏كند كه از نظر تاثيري كه مولفه‏هاي نوين مانند فنآوري‏هاي جديد رسانه‏اي بر تحول هويتي دارد، الهام ‏بخش است :
الف) دستيابي به هويت: در اين وضعيت، فرد با توجه به مطالعه و تحليل و كشفي كه از قبل در مورد بديل‏هاي مختلف به عمل آورده، به يك مجموعه روشن و نظم يافته از ارزش‏ها و هدف‏هايي كه خود، آنها را انتخاب كرده، متعهد مي‏شود. از اين‏رو داراي احساس سلامت رواني، ‏همانندي و ثباتي نسبي در طول زمان و آگاه از راهي است كه طي مي‏كند.
ب) تعليق هويت: افرادي كه در اين وضعيت قرار دارند به نظر مارسيا هنوز نتوانسته ‏اند تكليف خود را نسبت به آرمان‏ها و ارزش‏هاي جامعه روشن كنند و به جستجوگري و جمع‏آوري اطلاعات مشغول هستند. اين افراد اميد دارند بتوانند ارزش‏ها و هنجارهايي را شناسايي كنند كه در زندگي راهنماي آنان باشد.
پ) توقف هويت: در اين وضعيت فرد به ارزش‏ها و آرمان‏هايي معتقد است كه در گذشته هيچ تلاش يا جست‏وجويي براي شناسايي يا كشف آنها نكرده و عمل به آنها صرفاً از آن روي است كه از سوي گروه‏هاي مرجع به او معرفي شده يا به عنوان تكليف به او تحميل شده است. لذا فرد در اين وضعيت هويتي از پيش‏تعيين ‏شده دارد و خودش در شكل ‏گيري هويت هيچ نقشي نداشته و صرفاً تماشاگري منفعل بوده است.
ت) پراكندگي و عدم انسجام هويت: افرادي كه در اين وضعيت قرار گرفته‏اند معمولاً جهت‏گيري روشني در زندگي خود ندارند. آنها نه به ارزش‏ها و باورهاي معيني رسيده‏اند و نه كوششي براي نيل به آن به عمل مي‏آورند. انفعال و انزواي اين گروه به اين علت است كه فكر مي‏كنند تلاش براي دستيابي به مجموعه‏اي روشن و منسجم از ارزش‏ها و آرمان‏ها كاري بسيار دشوار است و آنها از عهده آن برنمي‏آيند (لطف‏آبادي، ‏ 1379: 81-78).
چگونگي برخورد فرد با مسئله‏ی هويت و هم‏چنين فرآيند شكل‏گيري هويت، صرف‏نظر از عوامل فردي و شخصيتي به عوامل اجتماعي نيز بستگي دارد. براي مثال در جامعه اي كه نوجوان با انبوهي از اطلاعات، آرمان‏ها، ارزش‏ها، هنجارها و شيوه‏هاي مختلف زندگي روبرو است به سادگي نمي‏توان در وضعيت‏هاي دستيابي به هويت يا توقف هويت قرار گرفت. در اين دوران هويت فرد ممكن است داراي تركيبي از فرهنگ‏ها، ارزش‏ها و آرمان‏هاي مختلف باشد. به عبارت ديگر ممكن است وضعيت «تعليق هويت» زمان بيشتري از زندگي فرد را دربرگيرد و چه بسا فرد را دچار بحران هويت يا عدم انسجام هويت نمايد.
اين مسئله در مورد دختران و هويت جنسيتي آنها نيز صادق است. به ويژه در جوامع جهان سوم كه امكان جست‏جو و تحقيق در مورد ارزش‏ها و هنجارها براي دختران بسيار اندك است و آنان معمولاً در هويتي از پيش‏تعيين‏شده متوقف مي‏مانند. اما شرايط اجتماعي، امكان تحصيل براي دختران، بزرگ شدن شهرها و دگرگوني خانواده و روابط خانوادگي به ويژه رسانه‏هاي جمعي، دختران جوان را نسبت به توقف در وضعيت هويتي خويش معترض ساخته و در جهت بازتعريف و بازسازي هويت‏هاي تحميلي فعال كرده است. درنتيجه، شماري از اين دختران، دوراني را تجربه مي‏كنند كه مارسيا از آن به عنوان «تعليق هويت» سخن گفته است. افزايش طلاق و آمار دختران فراري، افزايش ميزان دختران دانشجو و تقاضا براي حضور در صحنه‏هاي مختلف اجتماعي و پيدايش احساس نابرابري و تبعيض در آنان را بايد در اين راستا ارزيابي كرد. (http://www.zibaweb.com/)
در ميان ديدگاه‏هاي جامعه ‏شناختي، نظريه ی كنش متقابل نمادين، بيش از ديگر ديدگاه‏ها مسئله هويت و شكل‏گيري آن را مورد مطالعه و تحليل قرار داده است. براساس اين ديدگاه، معناها به طور كلي و هويت به طور خاص در جريان روابط متقابل با ديگران شكل مي‏گيرد. جرج هربرت ميد، نظريه‏پرداز برجسته ی اين ديدگاه، نظريات بديعي در زمينه ی هويت ارايه مي دهد. اگر بپذيريم كه هويت پاسخي است به پرسش من كيستم؟ به نظر ميد مجموعه ی ويژگي‏هايي كه فرد براي خود برمي‏شمارد در تعامل با ديگران و در سطح جامعه شكل مي‏گيرد. با يادگيري زبان و در مراحل مختلف اجتماعي شدن، هويت فرد يا تصور او درباره خودش شكل مي‏گيرد و ساخته مي‏شود (ريتزر، 1377: 279).

[ساناز فرهیدوش]

مانفرد كان، چهره ی‏ شاخص ديگر اين ديدگاه، معتقد است كه «خود» در جريان تعامل اجتماعي و با دروني شدن «نگرش‏هاي» ديگران نسبت به خود شكل مي‏گيرد. ديگراني كه فرد با آنها تعامل يا به نحوي از آنها آگاهي دارد. كان، خود، را مجموعه‏اي از نگرش‏ها و انتظارات ديگران تعريف مي‏كند و براي شناخت هويت، آزمون بيست جمله‏اي من كيستم را مطرح مي‏سازد (دوران، 1380: 91).
كان بعدها دريافت كه پاسخ‏هاي پرسش «من كيستم» را مي‏توان به دو گروه اجماعي consensual و نيمه ‏اجماعي semi consensualتقسيم كرد. پاسخ‏هاي اجماعي به هويت‏هايي مربوط مي‏شود كه براي ديگران آشكار است و شامل مواردي مثل طبقه، جنسيت و تعلق مذهبي است. اما پاسخ‏هاي نيمه‏اجماعي شامل آن دسته از پاسخ‏هايي است كه در تشخيص هويت خصوصي‏تر تلقي مي‏شوند. مانند خوشحالي يا غمگيني، بدبيني يا خو‏ش‏بيني و نظير آن. براساس نظر كان، افراد ابتدا به هويت هاي اجماعي و سپس به هويت هاي نيمه اجماعي فكر مي‏كنند و احتمالاً تشخيص هويت اجماعي آسان‏تر از هويت نيمه‏اجماعي است زيرا افراد معمولاً خودشان را در تماس با ديگران مي‏شناسند (همان: 92).
ريچارد جنكينز با الهام از ميد، گافمن و بارث ، معتقد است براي درك و فهم هويت فردي و هويت اجتماعي، مي‏توان از يك الگوي هويت‏شناسي واحد استفاده كرد. در اين الگو، هويت داراي دو وجه «بيروني» و «دروني» است كه پيوسته با يكديگر در تعامل‏اند. هويت فردي مبتني بر تفاوت و تمايز ميان افراد است و جايگاه فرد را در رده‏بندي‏ها نمايان مي‏سازد و هويت اجتماعي نشان‏دهنده تشابهات است و به تعريفي كه فرد براساس تعلق به يك گروه يا رده اجتماعي از خودش مي‏كند، اطلاق مي‏شود. با اين حال هويت فردي به شدت از هويت يا هويت‏هاي اجتماعي فرد تأثير مي‏گيرد. به اعتقاد جنكينز تعاملي دوسويه ميان هويت و زندگي اجتماعي جريان دارد. از سويي هويت، شرط لازم براي زندگي اجتماعي است و از سويي ديگر در جريان زندگي اجتماعي شكل مي‏گيرد، تغيير مي‏كند و بازسازي مي‏شود (جنكينز، 1381:

[ساناز فرهیدوش]

آنتوني گيدنز بر نقش فرد در تشكیل هويت تاكيد كرده و هويت را آگاهي فرد نسبت به «خودش» مي‏داند. برداشتي كه گيدنز از هويت دارد به برداشت كان از هويت نزديك است. در اين برداشت از هويت هم ابعاد اجتماعي و هم ابعاد فردي لحاظ شده اما بر بعد فردي و نقشي كه خود فرد در دنياي مدرن در شكل‏گيري و بازسازي هويت دارد و بر جنبه‏ پويا و متغير هويت تاكيد بيشتري شده
است. گيدنز جنبه‏هاي روانشناختي و چالش‏هاي هويتي را در دوران جديد مورد توجه و تحليل قرار داده است و بازانديشي درهويت را كه در پرتو معيارها و ارزش‏هاي جديدي كه دائماً هم در حال تغيير است صورت مي گيرد ويژگي دوران جديد و نتيجه ی گسترش فنآوري‏هاي اطلاعاتي، ‏ ارتباطاتي و جهاني شدن اقتصادي و فرهنگي مي‏داند (گيدنز، 1378).
با توجه به مطالب فوق مي ‏توان ويژگي‏هاي هويت را به شرح زير خلاصه كرد:‏:
هويت اجتماعي، نوعي خودشناسي در ارتباط با ديگران است. فرآيند هويت‏سازي به فرد امكان مي‏دهدكه براي پرسش‏هاي بنيادي معطوف به كيستي و چيستي خود پاسخي مناسب و قانع‏كننده پيدا كند. در واقع، هويت از نيازهاي رواني انسان و پيش‏نياز هرگونه زندگي اجتماعي است كه به فرد امكان مي‏دهد تا با ديگران به صورتي معنادار و پايدار ارتباط برقرار كند. بااين‏حال، هويت، پديده‏اي ذاتي نيست بلكه تاريخي و وابسته به موقعيت و محصول كنش اجتماعي است. درحالي‏كه هويت از انسداد و ثبات، گريزان است با نوعي ثبات شخصيتي و دوام نسبي، همراه است.
براي مفهوم هويت اجتماعي ابعاد متفاوتي ذكر شده از جمله:‏
- هويت ديني كه به رابطه‏ی انسان با دين و نسبتي كه با آن پيدا مي‏كند اطلاق مي‏شود. سنگ بناي هويت ديني تعهد و پايبندي است (شرفي، 1374: 95).

[ساناز فرهیدوش]

هويت ديني نشان‏دهنده احساس تعلق و تعهد به دين و جامعه ی ديني است. مهم‏ترين دستاوردهاي هويت ديني پاسخ دادن به پرسش‏هاي بنيادي، جهت بخشيدن به زندگي، وحدت اعتقادي و معنا بخشيدن به جهان است (شرفي، 1374: 102-99).
- هويت شغلي يكي از هويت‏هاي اجتماعي مهم انسان به شمار مي‏آي اما تنها افراد شاغل وعمدتاً مردان را در بر مي‏گيرد. داشتن شغلي كه ارزش اجتماعي داشته باشد، عزت‏نفس را افزايش مي‏دهد و به ايجاد حس ايمني و هويت باثبات كمك مي‏كند. شغل از آن جهت در زندگي اجتماعي فرد مهم است كه بهره‏وري مادي، منزلت، قدرت و نفوذ اجتماعي تا حدود زيادي به آن بستگي دارد.
- هويت خانوادگي به يكي از مهم‏ترين گروه‏هاي مرجع يعني والدين و خانواده مربوط مي‏شود. ويژگي‏هاي شخصيتي و سبك زندگي والدين بر روي هويت شخصي و اجتماعي فرد به شدت تاثير مي‏گذارد و بدنه ی هويت فرد در كودكي و نوجواني شكل مي‏گيرد (نوابي‏نژاد، 1377: 237).
هويت خانوادگي را مي‏توان تعيين نسبت ميان جوان و خانواده و ميزان تعلق او به خانواده دانست. عوامل متعددي در ايجاد و تقويت هويت خانوادگي نقش دارند از جمله مقبوليت، تكريم منزلت، تبادل عاطفي، مشورت و تفاهم با اعضاي خانواده به ويژه با والدين (شرفي، 1374: 63).
- هويت قومي: در مطالعه و تحليل مسائل مربوط به هويت قومي و گروه‏هاي قومي در جامعه‏شناسي اتفاق نظر وجود ندارد. براساس ديدگاه كنش‏گرايي شش ويژگي براي قوميت وجود دارد كه شامل وابستگي خوني و نژاد، زبان، سرزمين، مذهب و رسوم مشترك است (احمدي، 1379: 47). درنهايت، هويت قومي را مي‏توان باورهاي مشترك و احساس تعلق براساس وابستگي‏هاي خوني، نژادي، زباني، سرزميني و خويشاوندي دانست. براساس اين موارد نوعي احساس تعلق در فرد نسبت به عناصر و نهادهاي مشترك آن قوم به وجود مي‏آيد كه مي‏تواند تعيين‏كننده ی رفتار شخص باشد.

[ساناز فرهیدوش]

- در دوران معاصر مسئله ی هويت بيش از هر عصري، ذهن انسان امروزي را به خود مشغول داشته است. حضور انسان در شاهراه‏هاي اطلاعاتي و دسترسي او به امكانات جامعه ی اطلاعاتي، هويت‏هاي سنتي و هويت‏سازي سنتي را با دشواري و چالش‏هاي عمده‏اي روبه‏رو ساخته است.
- در جوامع امروزي، فرد با مراجع مختلف و متنوعي برخورد مي‏كند كه هركدام ارزش‏هاي خاص و سبك زندگي ويژه‏اي را ترويج مي‏كند. از سوي ديگر تمامي مرزهاي هويتي مثل خانواده، محله، قوميت و مليت به شدت نفوذ‏پذير شده‏اند.
- در دنياي كنوني، خانواده اقتدار و مرجعيت گذشته خود را از دست داده است. علاوه بر اين گسترش فضاي اجتماعي و عام شدن بسياري از امور خاص و درهم‏تنيدگي جهان، موجب شده كه نوجوانان و جوانان امروزي در انتخاب هويت‏هايي منسجم و يگانه با مشكل و حتي بحران مواجه شوند و هويت آنها دچار چندپارگي و انشقاق گردد. لذا آنچه به چشم مي‏خورد فرآيند آرام و پيوسته انتقال هويت از نسلي به نسل ديگر نيست بلكه در دنياي كنوني بيشتر شاهد بحران‏هاي هويتي و به همان نسبت بازسازي‏هاي هويتي هستيم.

[ساناز فرهیدوش]

- دگرگوني‏هاي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي دوران معاصر و گسترش رسانه هاي عمومي و فنآوري هاي اطلاعاتي زمينه دگرگوني ارزش ها و بازتعريف هويت را در دختران و زنان پديد آورده است و از تاثير کانال هاي سنتي هويت يابي کاسته است.
- با توجه به مطالب ياد شده مي‏توان ادعا كرد كه ميان استفاده از امكانات جامعع ی اطلاعاتي و هويت دختران، ارتباط وجود دارد. بدين معني كه با ظهور و گسترش فنآوري‏هاي اطلاعاتي و ارتباطاتي به ويژه كامپيوتر، اينترنت و ماهواره، ‏ هويت و معنا و مبناي آن دچار تغيير شده است و از پديده‏اي نسبتاً پايدار و منسجم به پديده‏اي متغير و سيال و چندپاره تبديل شده است