شیمی چیست؟

[Bad Sector]

تاریخچه

واژه شیمی خود داستان درازی دارد. ریشه این نام در واژه کیمیاست. خاستگاه واژه کیمیا را برخی از یونانی دانسته‌اند و چیستی کار کیمیاگری دگرساختن مس به طلا بود. این واژه و داستان دانش شگفت انگیز پشت آن به همراه دانشش به عربی وارد شد و اروپاییان با این واژه و دانش آن از راه عرب‌ها آشنا شدند و این دانش را با نام alchemy شناختند. آنگاه آن را در میان خود پروردند تا در سده‌های نزدیک به ریخت فرانسه شیمی به زبان ما بازگشت. دانش شیمی به دو گرایش شیمی محض و شیمی کاربردی تقسیم می‌شود.

نگاه گذرا

تئوری اتمی پایه و اساس علم شیمی است. این تیوری بیان می‌دارد که تمام مواد از واحدهای بسیار کوچکی به نام اتم تشکیل شده‌اند. یکی از اصول و قوانینی که در مطرح شدن شیمی به عنوان یک علم تأثیر به‌سزایی داشته، اصل بقای جرم است. این قانون بیان می‌کند که در طول انجام یک واکنش شیمیایی معمولی، مقدار ماده تغییر نمی‌کند. (امروزه فیزیک مدرن ثابت کرده که در واقع این انرژی است که بدون تغییر می‌ماند و همچنین انرژی و جرم با یکدیگر رابطه دارند.)
این مطلب به طور ساده به این معنی است که اگر ده‌هزار اتم داشته باشیم و مقدار زیادی واکنش شیمیایی انجام پذیرد، در پایان ما همچنان بطور دقیق ده‌هزار اتم خواهیم داشت. اگر انرژی از دست رفته یا به‌دست‌آمده را مد نظر قرار دهیم، مقدار جرم نیز تغییر نمی‌کند. شیمی کنش و واکنش میان اتم‌ها را به تنهایی یا در بیشتر موارد به‌همراه دیگر اتم‌ها و به‌صورت یون یا مولکول (ترکیب) بررسی می‌کند.
این اتم‌ها اغلب با اتم‌های دیگر واکنش‌هایی را انجام می‌دهند. (برای نمونه زمانی‌که آتش چوب را می‌سوزاند واکنشی است بین اتم‌های اکسیژن موجود در هوا و اتم‌های کربن و هیدروژن درون چوب). گاهی نیز نور بر آنها(واکنش بین اتم‌ها) تأثیر می‌گذارد(فتوکاتالیست). (یک عکس بر اثر دگرگونی‌هایی که نور بر روی مواد شیمیایی فیلم عکاسی ایجاد می‌کند شکل می‌گیرد.)
یکی از یافته‌های بنیادین و جالب دانش شیمی این بوده‌است که اتم‌ها روی‌هم‌رفته همیشه به نسبت برابر با یکدیگر ترکیب می‌شوند. سیلیس دارای ساختمانی است که نسبت اتم‌های سیلیسیوم به اکسیژن در آن یک به دو است. امروزه ثابت شده‌است که استثناهایی در زمینهٔ قانون نسبت‌های معین وجود دارد(مواد غیر استوکیومتری).
یکی دیگر از یافته‌های کلیدی شیمی این بود که زمانی که یک واکنش شیمیایی مشخص رخ می‌دهد، مقدار انرژی که بدست می‌آید یا از دست می‌رود همواره یکسان است. این امر ما را به مفاهیم مهمی مانند تعادل ، ترمودینامیک می‌رساند.
شیمی فیزیک بر پایهٔ فیزیک پیشرفته (مدرن) بنا شده‌است. اصولاً می‌توان تمام سیستم‌های شیمیایی را با استفاده از تیوری مکانیک کوانتوم شرح داد. این تیوری از لحاظ ریاضی پیچیده بوده و عمیقاً شهودی است. به هر حال در عمل و بطور واقعی تنها بررسی سیستم‌های سادهٔ شیمیایی قابل بررسی با مفاهیم مکانیکی کوانتوم امکان‌پذیر است و در اکثر مواقع باید از تقریب استفاده کرد(مانند تیوری کاری دانسیته). بنابراین درک کامل مکانیک کوانتوم برای تمامی مباحث شیمی کاربرد ندارد؛ زیرا نتایج مهم این تیوری (بخصوص اربیتال اتمی) با استفاده از مفاهیم ساده‌تری قابل درک و به‌کارگیری هستند.
با اینکه در بسیاری موارد ممکن است مکانیک کوانتوم نادیده گرفته شود، مفهوم اساسی که پشت آن است، یعنی کوانتومی کردن انرژی، چنین نیست. شیمی‌دان‌ها برای بکارگیری کلیه روش‌های طیف نمایی به آثار و نتایج کوانتوم وابسته‌اند، هرچند که ممکن است بسیاری از آنها از این امر آگاه نباشند. علم فیزیک هم ممکن است مورد بی توجهی واقع شود، اما به هر حال برآیند نهایی آن (مانند رزونانس مغناطیسی هسته‌ای) پژوهیده و مطالعه می‌شود.
یکی دیگر از تیوری‌های اصلی فیزیک مدرن که نباید نادیده گرفته شود نظریه نسبیت است. این نظریه که از دیدگاه ریاضی پیچیده‌است، شرح کامل فیزیکی علم شیمی است. خوشبختانه مفاهیم نسبیتی تنها در برخی از محاسبات خیلی دقیق ساختمان هسته، به‌ویژه در عناصر سنگین‌تر، کاربرد دارند و در عمل تقریباً با شیمی پیوند ندارند.
بخش‌های اصلی دانش شیمی عبارت‌اند از:
* شیمی تجزیه، که به تعیین ترکیبات مواد و اجزای تشکیل دهنده آن‌ها می‌پردازد.
* شیمی آلی، که به مطالعهٔ ترکیبات کربن‌دار، غیر از ترکیباتی چون دو اکسید کربن (دی اکسید کربن) می‌پردازد.
* شیمی معدنی، که به اکثریت عناصری که در شیمی آلی روی آنها تاکید نشده و برخی خواص مولکولها می‌پردازد.
* شیمی فیزیک، که پایه و اساس کلیهٔ شاخه‌های دیگر را تشکیل می‌دهد، و شامل ویژگی‌های فیزیکی مواد و ابزار تیوری بررسی آنهاست.
دیگر رشته‌های مطالعاتی و شاخه‌های تخصصی که با شیمی پیوند دارند عبارت‌اند از: علم مواد، مهندسی شیمی، شیمی بسپار، شیمی محیط زیست و داروسازی.

شاخه‌های شیمی

* شیمی آلی
* شیمی معدنی
* شیمی تجزیه
* شیمی فیزیک
* سینتیک شیمیایی
* تعادل شیمیایی
* اسیدها و بازها
* الکترو شیمی
* زیست‌شیمی (بیوشیمی)
و
* رادیو شیمی

ریشه‌یابی

کلمه شیمی (انگلیسی:chemistry) در اصل از کلمه یونانی کیمِیا (χημεία) به معنای «به هم فشردن»، «با هم ساختن»، «جوش دادن» و «آلیاژ» و … گرفته شده‌است. همینطور می‌تواند از کلمه فارسی کیمیا به معنی «طلا» و کلمه فرانسوی alkemie یا عربی الکیمیا (هنر دگرگونی) گرفته شده باشد.

[Bad Sector]

مهندسی شیمی (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.irche.com%2Fch e) علم کاربرد ریاضیات ، شیمی ، فیزیک و اقتصاد در فرآیند تبدیل مواد خام به مواد باارزش‌تر یا سودمندتر است.
مهندسی شیمی عمدتاً در طراحی و نگهداری فرآیندهای شیمیایی برای تولید انبوه به کار می‌رود. به این بخش از مهندسی شیمی، مهندسی فرآیند گفته می‌شود.
فرآیندهای مجزایی که توسط یک مهنس شیمی به کار گرفته می‌شوند (مانند تقطیر، استخراج و ...)، عملیات واحد نام داشته و شامل واکنش شیمیایی، عملیات انتقال جرم، انتقال حرارت و انتقال اندازه حرکت هستند. این فرآیندها برای سنتز شیمیایی یا جداسازی شیمیایی با هم ترکیب می‌شوند.
سه قانون فیزیکی اساسی در مهندسی شیمی، اصل بقای جرم، اصل بقای انرژی و اصل بقای اندازه حرکت هستند. انتقال ماده و انرژی در یک فرآیند شیمیایی با استفاده از موازنه جرم و انرژی برای کل واحد، عملیات واحد یا بخشی از آن ارزیابی می‌شود. مهندسین شیمی اصول ترمودینامیک، سینتیک واکنش و پدیده‌های انتقال را به کار می‌گیرند.
مهندسی شیمی نوین، گستره‌ای فراتر از مهندسی فرآیند را در بر می‌گیرد. هدف اصلی مهندسی شیمی استفاده از دانش شیمی در خلق مواد و محصولات بهتر برای دنیای امروز است. امروزه مهندسین شیمی (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Fwww.irche.com%2Fun defined%2F) علاوه بر فرآیندهای تولید مواد اولیه پایه، بلکه در تو سعه و تولید محصولات باارزش و متنوع شرکت دارند. این محصولات شامل مواد ویژه و کارآمد برای صنایعی همچون هوافضا، خودروسازی، پزشکی، صنایع الکترونیک، کاربردهای محیط زیست و صنایع نظامی است. به عنوان مثال‌هایی از این محصولات می‌توان به الیاف، منسوجات و چسب‌های بسیار قوی، مواد زیست‌سازگار و داروهای جدید اشاره کرد. امروزه مهندسی شیمی ارتباطی تنگاتنگ با علوم زیست‌شناسی، مهندسی پزشکی و اغلب شاخه‌های مهندسی دارد.

مهندس شيمی
شيمی را از محدوده آزمايشگاه به دنيای کار و صنعت وارد می کند. مهندسين شيمی با استفاده از اصول فيزيک، شيمی و رياضی فرايندهای توليدی شيميائی را در مقياسهای بزرگ طراحی می کنند. آنها از نتايج آزمايشگاهی برای ساخت توليداتی مانند پلاستيک، دارو، مواد شوينده و سوختها در واحدهای عملی استفاده می کنند و همچنين برای بالا بردن توليد و کم کردن هزينه و ارتقای کيفيت محصولات برنامه ريزی می کنند. تقريباً تمامی کمپانيهای صنايع شيميائی از مهندسين شيمی استفاده می کنند. فعاليت مهندسين شيمی در زمينه های انرژی هسته ای، علم مواد، صنايع غذايی، توسعه منابع جديد انرژی و صنايع دارويی نيز گسترده می باشد. مهندسين شيمی علاوه بر طراحی و توليد و توسعه محصولات به فعاليت در زمينه محيط زيست، تحقيقات، مديريت، پردازش داده و ميزان و بازار فروش می پردازند. می توان گفت برای مهندسين شيمی در هر واحد توليدی يا صنعتی، زمينه ای برای فعاليت وجود دارد. (http://www.irche.com/)
وسيعترين شاخه مهندسی است
وسعت عمل مهندسين شيمی از ساير شاخه های مهندسی بيشتر است چرا که آنها در سه شاخه بنيادی فيزيک، رياضی و شيمی فعاليت دارند حال آنکه ديگر شاخه های مهندسی فقط بر پايه رياضی و فيزيک هستند. علاقه خاص به شيمی همراه با مهارت در رياضی و علوم افراد را به اين رشته جذب می کند. برنامه تحصيلی مهندسين شيمی بجز دروس شيمی واحد هايی مربوط به ديگر رشته های مهندسی مانند ترموديناميک، مکانيک سيالات، طراحی فرايند، کنترل، انتقال جرم و حرارت، عمليات واحد و غيره می باشد. (http://www.irche.com/che.asp)
آموزش در ضمن کار را ميسر می سازد
مهندسين شيمی می گويند تجربه حاصل از کارکردن، در ادامه تحصيلاتشان در اين رشته قرار می گيرد. پاتريک ديکرسون، از مهندسين شيمی کمپانی سولوشيا، می گويد: « در دانشگاه موارد تئوری را می آموزی و هنگام کار، استفاده عملی از آنها را در دنيای واقعی فرا می گيری.» او ادامه می دهد: « هنگام کار تمامی فکرم را بر توليد و مشکلاتی که ايجاد می شود متمرکز می کنم. بايد بفهمم که چگونه به يک فرايند توليدی برای ادامه کار کمک کنم.»
اسکات هاروی مهندس شيمی شرکت لنزوا می گويد: « مدرک شما کليدی است برای آغار دوره شغلی شما، اما پرورش دادن خود هنگام کار عاملی است که شما را در شغلتان موفق می کند. (http://blog.irche.com/)
حرفه ای راضی کننده
مهندسين شيمی وسعت عمل موجود در کار خود را دوست دارند. حيطه عمل اين شغل بسته به نوع پروژه و درجه تکامل و پيشرفت آن بسيار گسترده است. بخش ديگری از شغل او که باعث خشنودی اش می شود به عرصه اجرا دراوردن کارهای آزمايشگاهی است.
مراکز استخدام کننده
مهندسين شيمی تقريباً توسط تمامی شرکتهای توليدی شيميائی، صنايع نفت و گاز و پتروشيمی، صنايع غذايی و دارويی، صنايع سلولزی، صنايع معدنی، صنايع توليد انرژی استخدام می شوند.
تقريباً سه چهارم مهندسين شيمی در صنايع توليدی کار می کنند و بقيه توسط مراکز دانشگاهی، طراحی و مهندسی استخدام می شوند و يا بطور شخصی مشغول به کار هستند.
خصوصيات شخصيتی
علاقه عميق به رياضی، فيزيک و شيمی برای موفقيت در اين رشته ضروری است. چون مهندسي شيمی بر پايه اين سه علم بنا شده است. در نتيجه تفکر تحليل گرانه و سيستماتيک، حل مسايل و داشتن ابتکار ضروری است. (http://www.irche.com/Software_Education.asp)

[Bad Sector]

رشته مهندسي شيمي با 8 گرايش صنايع غذايي، صنايع شيميايي معدني، صنايع گاز ، صنايع پتروشيمي ، صنايع پليمر، طراحي فرآيندهاي صنايع نفت، صنايع پالايش و شيميايي سلولزي؛ يكي از رشته‌هاي گسترده دانشگاهي است. (http://www.irche.com/)

البته در دوره كارشناسي هر يك از گرايشهاي فوق، تنها 12 يا 13 واحد تخصصي دارند و بيشتر واحدهايشان مشترك است. چرا كه اصول مهندسي در صنايع بسيار متنوع و گسترده شيميايي، يكسان مي‌باشد.

صنايع شيميايي معدني
گرايش صنايع شيميايي معدني، مواد معدني و غيرآلي را به فرآورده‌هايي مثل سيمان، لعاب، آجرهاي نسوز و ... تبديل مي‌كند.

اكتشاف و استخراج مواد معدني به رشته معدن باز مي‌گردد، اما فرآورده‌هاي مواد معدني در حيطه مهندسي شيمي گرايش شيميايي معدني قرار دارد.

هر كارخانه توليد مواد غيرآلي مثل سيمان، گچ، شيشه نسوز و ديرگداز داراي يك فرآيند است. يعني از زماني كه مواد اوليه وارد كارخانه مي‌شود تا زماني كه محصول خارج مي‌گردد، فرآيندي روي آن انجام مي‌گيرد كه طراحي اين فرآيند بر عهده مهندس شيمي صنايع شيميايي معدني مي‌باشد. همچنين توليد هر ماده معدني مثل كودهاي شيميايي معدني، حشره‌كشها، نمك‌ها ، رنگ‌هاي معدني و حتي لعاب روي كاشي‌ها در حيطه كار مهندسي شيمي گرايش شيميايي معدني قرار دارد.

صنايع پتروشيمي
پس از اكتشاف نفت، به تدريج مواد شيميايي مختلفي از آن به دست آمد و صنعت جديدي به نام صنعت پتروشيمي بنيان گذاشته شد. صنعتي كه ماده اوليه آن مشتقات نفت و گاز است يعني با انجام واكنش‌هاي فيزيكي و شيميايي در هيدروكربن‌هاي مايع و گاز مي‌توان به فرآورده‌هاي پتروشيمي دست پيدا كرد. فرآورده‌هايي كه داراي ارزش افزوده بسياري است . چون هر يك دلار نفتي كه به فرآورده‌هاي پتروشيمي تبديل مي‌شود، ارزش افزوده آن حدود صد دلار خواهد شد. اما متاسفانه در كشور ما ميليونها تن از اين ماده گرانقدر بدون اين كه ارزش افزوده‌اي به آن اضافه شود، صادر مي‌گردد و گاه همين ماده با مختصر عملياتي، با قيمت صدها برابر وارد كشور مي‌گردد.

از همين‌جا مي‌توان به اهميت مهندسي شيمي گرايش پتروشيمي پي‌برد چون وظيفه مهندسي پتروشيمي طراحي دستگاهها و فرآيند توليد مواد مختلف از جمله كودهاي شيميايي، شوينده‌ها و فرآورده‌هاي پليمري (مواد اوليه پلاستيك‌ها ، لاستيك‌ها و الياف مصنوعي) و مواد شيميايي (اسيدها ، حلالها) از نفت و برشهاي نفتي است.

گفتني است كه دروس تخصصي دانشجويان اين رشته بيشتر در مورد كاتاليزورهاي صنعتي است كه در رآكتورها به كار مي‌رود.

صنايع گاز
مهندسي شيمي گرايش گاز شامل تمام فرآيندهايي است كه بر روي گاز انجام مي‌شود، تا اين ماده قابل مصرف گردد.

براي مثال عمق چاهي كه براي استخراج گاز زده مي‌شود، قطر لوله‌اي كه گاز را از چاه به پالايشگاه و يا از پالايشگاه به شبكه‌هاي شهري منتقل مي‌كند، نحوه انتقال گاز از چاه به پالايشگاه، نحوه گرفتن گاز دي‌اكسيد كربن از اين ماده (براي جلوگيري از خورده شدن لوله‌ها) ، نحوه شيرين كردن گاز (به گاز اوليه كه از چاه استخراج مي‌شود، گاز ترش مي‌گويند كه قابل مصرف نيست و بايد طي فرآيندهايي آن را به گاز شيرين كه قابل استفاده در مصارف شهري و ... است تبديل كرد) همه در حيطه فعاليت يك مهندس شيمي گرايش گاز قرار دارد. (http://www.irche.com/che.asp)

صنايع پليمر
مهندس پليمر وظيفه ساخت فرآورده‌هاي پليمري مصنوعي از جمله رنگهاي شيميايي، پوشش كابلها، لاستيك‌ها و پلاستيك‌ها را از مواد نفتي برعهده دارد. اين رشته كه تا سال 1362 يكي از گرايشهاي مهندسي شيمي بود، در حال حاضر به عنوان يك رشته مستقل با دو گرايش صنايع پليمر و تكنولوژي و علوم رنگ در دانشگاهها و مراكز آموزش عالي ارائه مي‌شود. اما با اين وجود هنوز در تعداد محدودي از دانشگاههاي كشور، مهندسي پليمر يك رشته مستقل نيست بلكه يكي از گرايشهاي مهندسي شيمي مي‌باشد.

يك مهندس پليمر حداقل 12 يا 13 درس تخصصي در زمينه گرايش ?صنايع پليمر? و يا ?تكنولوژي و علوم رنگ? گذرانده است و در نهايت نيز كارشناس در يكي از دو گرايش فوق مي‌شود. اما مهندسي شيمي گرايش صنايع پليمر بيشتر دروسي كه مي‌خواند با مهندسي شيمي در مفهوم عام آن ارتباط دارد و در نهايت در يكي از زمينه‌هاي پليمر مثل فرآيند شكل‌دهي پليمر يا طراحي واحدهاي صنعتي توليد پليمر، تبحر پيدا مي‌كند.

شيميايي سلولزي
با وجود اين كه قرن حاضر ، دوران رشد روزافزون تكنولوژي كامپيوتر و فرآورده‌هاي آن است، اما هنوز فرهنگ، تمدن و دانش بشري نيازمند يك وسيله ابتدايي انتقال دانش يعني كاغذ مي‌باشد و براي دست‌يابي به اين فرآورده مهم بايد مجهز به دانشي گردد كه در رشته مهندسي شيمي گرايش شيميايي سلولزي مي‌توان به آن دست يافت. چون يك مهندس شيمي گرايش شيميايي سلولزي در زمينه تبديل چوب به كاغذ تخصص دارد و دروس تخصصي آن بيشتر در مورد خميرگيري و يا تبديل چوب به كاغذ مي‌باشد. به همين‌دليل نيز تحصيل دانشجويان اين رشته در دانشكده فني پرديس واقع در استان گيلان ? رضوان‌شهر (چوكا)‌مي‌باشد.

همچنين اين گرايش داراي كاربردهاي جديدي در صنعت امروز مي‌باشد. (http://www.irche.com/article/Che_work.asp)

همان طور كه مي‌دانيم قسمت عمده چوب از سلولز تشكيل شده است. همچنين ضايعات كشاورزي مثل پوست برنج و يا سبوس برنج و ضايعات برگ درختان داراي مقادير قابل توجهي سلولز است كه اين ضايعات در بسياري از نقاط به عنوان يك عنصر مزاحم سوزانده شده و باعث آلودگي محيط زيست مي‌شود. اما امروزه در كشوري مثل آمريكا از همين ضايعات براي توليد يك نوع سوخت به نام ?اتانول? كه در تركيب با بنزين، سوخت بسيار خوبي است؛ استفاده مي‌شود. و در اين فرآيند مهندسين شيميايي سلولزي نقش بسيار مهمي را بر عهده دارند.

صنايع غذايي
يكي از كاربردهاي مهندسي شيمي در توليد مواد غذايي و بخش‌هاي صنايع غذايي مانند ميكروبيولوژي غذا، شيمي غذا و كنترل كيفي صنايع غذايي است. براي مثال در سوپرماركت‌ها و فروشگاهها، موادغذايي بيشتر به حالت كنسرو وجود دارد كه تهيه اين كنسروها با حفظ اصول ايمني و بهداشتي نياز به يكسري محاسبات دارد كه اين محاسبات توسط يك مهندس شيمي صنايع غذايي انجام مي‌گيرد. (http://www.irche.com/che.asp)

همچنين طراحي دستگاههايي كه فرآيند خشك كردن را انجام مي‌دهند مثل غذاهاي بچه كه به صورت پودر تهيه مي‌شود و طراحي دستگاههاي استريليزه، پاستوريزه و يا منجمد كننده بر عهده متخصصين همين رشته مي‌باشد.

در كل اگر كسي دوست دارد بداند كه غذاهاي كنسرو شده، منجمد شده و ... چگونه تهيه مي‌شود و يا چه مواد باارزشي در غذاها هست و كدام غذاها براي سلامت بدن خوب است، مي‌تواند وارد رشته صنايع غذايي بشود.

پالايش
دانشجوي گرايش پالايش در پالايشگاههاي كشور كه نفت خام را به فرآورده‌هاي نفتي تبديل مي‌كنند، مشغول به كار شده و در اصل وظيفه طراحي پالايشگاهها را بر عهده دارد.

گرايش پالايش به طراحي پالايشگاهها باز مي‌گردد. يعني دانشجوي اين گرايش شيوه طراحي دستگاههايي مثل برجهاي تقطير، دستگاههاي جداكننده مايعات از مايعات و گازها از مايعات را مي‌آموزد. دستگاههايي كه مشتقات ئيدروكربني مثل بنزين و گازوئيل و مواد سنگين‌تر مثل قير و شوينده‌ها را از نفت خام جدا ساخته و به دست مي‌آورند. (http://blog.irche.com/)

طراحي فرآيندهاي صنايع نفت
فرآيند يعني عملكرد با روش و طريقي كه بتوان به ياري آن ماده‌اي را از حالتي به حالت ديگر تغيير شكل داد و منظور از مهندس طراحي فرآيندهاي صنايع نفت يعني فردي كه روش اين تغيير و تحول را طراحي كند چون براي تبديل يك ماده از حالت اوليه به حالتي خاص لازم است كه دستگاههايي طراحي شده و محاسباتي انجام بگيرد تا بتوان به نتيجه مطلوب دست يافت.

طراحي صنايعي كه بطور مستقيم يا غير مستقيم وابسته به نفت خام يا فرآورده‌هاي پالايشگاه و يا صنايع پتروشيمي است به مهندس شيمي گرايش طراحي فرآيندها مربوط مي‌شود.

همان‌طور كه مي‌دانيد گرايشها در سطح ليسانس تفاوتي با هم ندارند و حتي نمي‌توان بين بعضي از گرايشها مرز مشخصي قائل شد. اما در كل مي‌توان گفت كه گرايش پالايش صرفا به پالايش نفت و گاز بر مي‌گردد همچنين گرايش پتروشيمي فقط در زمينه توليد مواد پتروشيمي است در حالي كه گرايش طراحي فرآيندها در كليه امور از جمله نفت و گاز و مواد پتروشيمي دخالت دارد همچنين تهيه بعضي مواد منحصرا متعلق به اين گرايش مي‌باشد مثل تركيب دو ماده پارافين و كلر و ايجاد يك محصول جديد به نام پارافين كلره كه به عنوان يك ماده خاموش كننده حريق مورد استفاده قرار مي‌گيرد و توليد آن نيز به گرايش پالايش و يا پتروشيمي باز نمي‌گردد.

يك مهندس شيمي گرايش طراحي فرآيندهاي صنايع نفت، واكنش‌هاي خاصي را از شيميست‌ها مي‌گيرد و با توجه به شرايط محيطي ، اقتصادي و ... بهترين روش توليد مواد شيميايي و خالص‌سازي آنها را پيدا كرده و پياده مي‌كند، كه البته در اين راه بايد عوامل مهمي مثل انتقال جرم، انتقال حرارت و روابط ترموديناميكي را محاسبه كرده و به طراحي راكتور و مبدلهاي حرارتي بپردازد.

وضعيت ادامه تحصيل در مقاطع بالاتر
امكان ادامه تحصيل در مقاطع كارشناسي ارشد و دكترا ميسر است.


رشته‌هاي مشابه و نزديك به اين رشته
بيشتر دروس مهندسي شيمي با رشته‌هاي مهندسي ديگر، بخصوص مهندسي مكانيك گرايش حرارت و سيالات مشترك است. (http://www.irche.com/)

[Bad Sector]

هدف
مهندسي شيمي رشته گسترده‌اي است كه در دوره كارشناسي آن با استفاده از اصول مهندسي به همراه مباني رياضيات و شيمي و فيزيك، زمينه‌هاي لازم براي طراحي و بهره‌برداري از صنايع متنوعي به دانشجويان آموزش داده مي‌شود. نظر به اينكه اصول مهندسي در مورد صنايع بسيار متنوع و گسترده شيميايي يكسان است، مهندسان شيمي از انعطاف فوق‌العاده‌اي در انتخاب شغل برخوردارند پس از فراگيري فيزيك، شيمي و بخصوص رياضيات و همچنين دروس اصلي اين رشته مانند موازنه انرژي و مواد، ترموديناميك، مكانيك سيالات، انتقال حرارت، انتقال جرم، عمليات واحدهاي صنعتي، طراحي راكتورهاي شيميايي، كنترل فرآيندها و اقتصاد و طراحي مهندسي مطرح مي‌شوند. (http://www.irche.com/che.asp)

به علاوه ، دروس ديگري در مهندسي عمومي نظير مباني برق، استاتيك و مقاومت مصالح، مهندسي محيط زيست، رسم فني و كارگاهها، براي تكميل اطلاعات مهندسي دانشجويان آموزش داده مي‌شوند. در دوه كارشناسي مهندسي شيمي علاوه بر دروس فوق چند درس ديگر در زمينه‌هاي تخصصي نظير صنايع نفت و گاز و پتروشيمي ، صنايع غذايي، صنايع معدني و طراحي فرآيند ، به مدت حدود يك نيمسال تحصيلي ارائه مي‌شوند كه دانشجويان بر حسب علاقه خود و يا زمينه كاري موجود در صنايع مختلف، آنها را انتخاب مي‌كنند. ارائه اين تخصصها در دانشگاههاي مختلف بستگي به علاقه و توان آموزشي هر دانشگاه دارد.

توانايي‌هاي عمومي مورد نياز و قابل توصيه

يك دانشجوي مهندسي شيمي در درجه اول بايد در دروس رياضي قوي باشد و دو درس فيزيك و شيمي در مراحل بعدي قرار دارد.

فردي كه رشته مهندسي شيمي را انتخاب مي‌كند بايد در رياضيات و فيزيك قوي باشد. البته در اين رشته، درس شيمي نيز اهميت دارد اما رياضيات و فيزيك از اهميت بيشتري برخوردار است. همچنين داوطلبان آزمون سراسري بايد بدانند كه رشته مهندسي شيمي رشته آساني نيست، پس اگر داوطلبي به تحقيق و مطالعه مستمر علاقه زيادي ندارد، بهتر است كه وارد اين رشته نشود.

دانشجويان مهندسي شيمي نسبت به دانشجويان رشته‌هاي مهندسي ديگر تنها 9 واحد بيشتر شيمي مي‌خوانند . يعني علاوه بر شيمي عمومي 1 كه در اكثر رشته‌هاي مهندسي ارائه مي‌شود، شيمي عمومي 2 ، شيمي آلي و شيمي تجزيه نيز مطالعه مي‌كنند. در مقابل، رياضي در اين رشته بسيار اهميت دارد چون يك مهندس شيمي براي طراحي راكتور ، برج و مبدل نياز به دانش رياضي دارد. (http://www.irche.com/che.asp)

علاوه بر رياضي و فيزيك، تسلط بر زبان انگليسي نيز در اين رشته بسيار مهم است چون اكثر كتب تخصصي اين رشته به زبان انگليسي مي‌باشد. همچنين دانشجوي اين رشته بايد داراي دقت نظر خوبي باشد براي آن كه در مهندسي شيمي علاوه بر آزمايشهايي در مقياس بزرگ، آزمايشهايي در مقياس كوچك نيز وجود دارد. براي مثال ما در شيمي تجزيه بعضي آزمايش‌هايمان در حد ميليونيم P.P.M است و بدون شك در چنين آزمايشي اگر يك صدم گرم نيز اشتباه بشود، همه آزمايش به هم مي‌ريزد.

صنايع شيميايي كشور ما بسيار بكر و دست‌نخورده است و ما تا كنون از امكاناتمان بخوبي بهره‌برداري نكرده‌ايم براي مثال بسياري از فرآورده‌هاي شيميايي مثل مواد اوليه دارويي، بهداشتي و آرايشي را كه توليدشان نيز نسبتا راحت است از خارج از كشور وارد مي‌كنيم و يا در خيلي از كاتاليزورهاي صنعت نفت جا براي فعاليت افراد خلاق و نوآوري كه كوشا و فعال باشند، وجود دارد. (http://www.irche.com/article/Che_work.asp)

توانايي هاي فارغ‌التحصيلان

صنايع گاز
فارغ‌التحصيلان اين رشته مي‌توانند پس از پايان تحصيلات و كسب تجربه لازم ، امور متفاوتي را از نظر طراحي ، ساخت ، اجرا و نظارت بر اجراي طرحهاي مختلف به عهده گيرند كه در زير به برخي از آنها اشاره مي‌شود:

1-طراحي ، محاسبه و ساخت واحدهاي نم‌زدايي و شيرين‌سازي گاز طبيعي .
2-طراحي ، محاسبه و ساخت واحدهاي تفكيك كننده اجزاي گاز طبيعي .
3-طراحي خطوط لوله انتقال گاز طبيعي از مخازن گاز به پالايشگاهها.
4-راهبري و نظارت بر عملكرد پالايشگاههاي گاز طبيعي.
5-انجام كليه محاسبات مربوط به گاز طبيعي از قبيل محاسبات مربوط به تشكيل هيدراتهاي گازي و غيره.
6-طراحي و نظارت بر عملكرد خطوط لوله گاز طبيعي از پالايشگاهها به مراكز مصرف .
7-طراحي شبكه‌هاي توزيع گاز طبيعي در شهرها.
8-طراحي و ساخت دستگاههاي جداساز گاز- مايع ، گاز-جامد و مايع-جامد.

صنايع غذايي

- رفع اشكال و حل مشكلات مربوط به اين تخصص.
- تطبيق شرايط كمي و كيفي توليد با تقاضا.
- توسعه و انتقال فن‌آوري به منظور بهبود شرايط توليد در صنايع غذايي. (http://www.irche.com/che.asp)
- برنامه‌ريزي فعاليتهاي توليد در صنايع غذايي.
- طراحي و نظارت بر ساخت دستگاهها و شبكه‌هاي مورد نياز در صنايع غذايي مانند راكتورها و برجهاي جذب و دفع .
- نظارت بر نصب و راه‌اندازي سيستمها .
- بهره‌برداري از صنايع به نحو مطلوب (از لحاظ فني و اقتصادي).

طراحي فرآيندهاي صنايع نفت
فارغ‌التحصيلان اين دوره توانايي كافي در احراز مشاغل و ايفاي وظايف زير را دارند: انجام محاسبات و تعيين مشخصات وسايل، دستگاهها و فرآيندهاي شيميايي كه در صنايع نفت مورد استفاده قرار مي‌گيرد. منظور از طراحي فرآيند در صنايع نفت، استفاده از داده‌هاي موجود به منظور محاسبه و تعيين مشخصات فني يك دستگاه ، يك واحد و يا يك كارخانه تا حد تشكيل نمودار جرياني كامل است.

پالايش
فارغ‌التحصيلان اين رشته داراي تواناييهاي زير هستند:

فعاليت در پالايشگاههاي نفت و گاز، كارخانه‌ها و مجتمع هاي پتروشيمي، كارخانه‌هاي تصفيه روغن ، امور انتقال فرآورده‌ها و واحدهاي توليد مواد شيميايي و ... . همكاري با مراكز علمي و صنعتي كشور در زمينه برنامه ريزي و گسترش اين صنايع و ... .

صنايع پتروشيمي
فارغ‌التحصيلان اين رشته داراي تواناييهاي زير هستند:

فعاليت در پالايشگاههاي نفت و گاز ، كارخانه‌ها و مجتمعهاي پتروشيمي، كارخانه‌هاي تصفيه روغن ، امور انتقال فرآورده‌ها و واحدهاي توليد مواد شيميايي و همچنين همكاري با مراكز علمي و صنعتي كشور در زمينه برنامه‌ريزي و گسترش اين صنايع . (http://blog.irche.com/)

رابطه مهندسي شيمي با علم شيمي
آيا مي‌دانيد كه دانشجويان گرايشهاي مختلف رشته مهندسي شيمي تنها 12 واحد شيمي مي‌گذرانند كه از اين 12 واحد نيز 3 واحد در اكثر رشته‌هاي مهندسي ارائه مي‌شود؟
و آيا مي‌دانيد كه بيشتر دروس مهندسي شيمي با رشته‌هاي مهندسي ديگر ، بخصوص مهندسي مكانيك گرايش حرارت و سيالات مشترك است؟
حتما مي‌پرسيد پس چرا عنوان اين رشته مهندسي شيمي است؟

عنوان كامل اين رشته، مهندسي صنايع شيمي است. يعني همان‌طور كه ما مهندسيني در صنايع الكترونيك و مكانيك داريم، در صنايع شيمي نيز داريم. اما به مرور كلمه صنعت از عنوان يك رشته حذف شده و به همين دليل داوطلبان آزمون سراسري فكر مي‌كنند كه مهندسي شيمي شبيه به رشته شيمي است. در حاليكه نسبت بين مهندسي شيمي و شيمي مثل نسبت بين مهندسي برق و فيزيك مي‌باشد. (http://www.irche.com/)

به دست آوردن مواد شيميايي در آزمايشگاه به علم شيمي باز مي‌گردد. يعني وقتي كه ما در آزمايشگاه ماده A را با B تركيب مي‌كنيم و ماده C به دست مي‌آيد از علم شيمي استفاده كرده‌ايم اما اين كه از چه طريقي از A و B به C مي‌رسيم در حيطه مهندسي شيمي قرار دارد. از سوي ديگر يك شيميست در آزمايشگاه فعاليت مي‌كند در حاليكه يك مهندس در مقياس صنعتي كار مي‌كند و براي رسيدن به هدف خود از دروس مهندسي مثل انتقال حرارت، انتقال جرم، مكانيك سيالات ، طراحي رآكتورها و يا ترموديناميك ياري مي‌گيرد. به عبارت ديگر در مهندسي شيمي فقط از علم شيمي به عنوان يك پايه استفاده مي‌شود و سپس به سراغ دروسي مي‌رويم كه محاسباتي و مهندسي هستند.

تفاوت عمده مهندسي شيمي با شيمي در اين است كه مهندس كارش طراحي است در حالي كه شيميست‌ها با كارهاي آزمايشگاهي روبرو هستند. البته در اين رشته دروس شيمي نيز وجود دارد اما شباهت اين رشته به ساير رشته‌هاي مهندسي ، بخصوص مهندسي مكانيك گرايش حرارت و سيالات بييشتر از شباهت اين رشته به شيمي است. در حقيقت يك مهندس شيمي به عنوان حد واسط بين آزمايشگاه و مصرف‌كننده، از اطلاعات شيميست‌ها استفاده كرده و مواد شيميايي را به توليد صنعتي مي‌رساند.

براي يك شيميست تنها توليد ماده مهم است؛ اين كه وقتي دو ماده با هم تركيب مي‌شود، چه ماده‌اي به وجود مي‌آيد. اما يك مهندس شيمي به طراحي دستگاههايي مي‌پردازد كه ماده فوق را به كيفيت بالايي مي‌رساند.

نكات تكميلي
رشته مهندسي شيمي نسبت به رشته‌هاي مهندسي ديگر جديد است، چرا كه اين رشته زاييده ضرورت و نياز صنعت مكانيك، الكترونيك و عمران مي‌باشد.

براي مثال به مرور زمان صنعت به مهندس مكانيكي احتياج پيدا كرد كه از تحولات و فرآيندهاي شيميايي اطلاع داشته باشد و بتواند دستگاههايي را طراحي كند كه در آنها فرآيندهاي شيميايي اتفاق مي‌افتد. در نتيجه شروع به تربيت مهندسين مكانيكي كرد كه بيش از معمول تحصيل‌كردگان اين رشته از علم شيمي مطلع باشند و اين دسته از متخصصان همان مهندسين شيمي هستند. (http://www.irche.com/)

در يك پروژه كه با حضور مهندسين رشته‌هاي مختلف انجام مي‌گيرد، مهندس شيمي كار اوليه را بر عهده دارد. براي مثال اگر قرار باشد يك برج براي تقطير ماده‌اي ساخته شود؛ كار طراحي اين برج، تعيين ارتفاع، قطر و نوع موادي كه بايد در ساخت آن به كار برده شود و همچنين تعيين درجه دما و فشار آن بر عهده مهندس شيمي است.

[Bad Sector]

صنايع گاز
فارغ‌التحصيلان رشته مهندسي شيمي ? صنايع گاز پس از پايان تحصيلات مي‌توانند در پالايشگاههاي گاز كشور و يا در ديگر صنايع مربوط به اين رشته مشغول به كار شوند. در حال حاضر زمينه كار براي فارغ‌التحصيلان به دليل ملي بودن صنعت نفت و گاز، بيشتر در بخش دولتي است ولي برخي شركتهاي مشاوره‌اي و پيمانكاري كه در اين زمينه فعاليت مي‌كنند، فارغ‌التحصيلان اين رشته را جذب مي‌كنند. با توجه به نياز كشور به انرژي براي راه‌اندازي بخش صنعت و حمل و نقل و همچنين استفاده از گاز طبيعي به عنوان ماده اوليه در برخي از صنايع ، لازم است ميدانهاي گاز توسعه يابند و پالايشگاههاي جديد گاز نيز احداث شوند.

بنابراين مهندسان شيمي متخصص در صنايع گاز مي‌توانند نقش مهمي را در پيشرفت كشور به عهده داشته باشند. (http://www.irche.com/)

صنايع غذايي
فارغ‌التحصيلان اين دوره مي‌توانند در كارخانه‌هاي قند، روغنهاي نباتي، كنسروسازي ، لبنيات پاستوريزه، آماده‌سازي مواد گوشتي، صنايع نوشابه‌سازي، صنايع استخراج اسانس، چاي، سردخانه‌ها و واحدهاي نگهداري از مواد غذايي كار كنند.

طراحي فرآيندهاي صنايع نفت
فارغ‌التحصيلان رشته مهندسي شيمي ? طراحي فرآيندهاي صنايع نفت پس از پايان تحصيلات مي‌توانند در پالايشگاههاي نفت كشور و يا در ديگر صنايع مربوط به اين رشته مشغول به كار شوند . در حال حاضر زمينه كار براي فارغ‌التحصيلان به دليل ملي بودن صنايع نفت و گاز ، بيشتر در بخش دولتي است ولي برخي شركتهاي مشاوره‌اي و پيمانكاري كه در اين زمينه فعاليت مي‌كنند، فارغ‌التحصيلان اين رشته را جذب مي‌كنند.

پالايش
فارغ‌التحصيلان رشته مهندسي شيمي ? صنايع پالايش پس از پايان تحصيلات مي‌توانند در پالايشگاههاي كشور و يا در ديگر صنايع مربوط به اين رشته مشغول به كار شوند. در حال حاضر زمينه كار براي فارغ‌التحصيلان به دليل ملي بودن صنعت نفت و گاز، در بخش دولتي مهياست. برخي شركتهاي مشاوره‌اي و پيمانكاري نيز كه در اين زمينه فعاليت مي‌كنند، فارغ‌التحصيلان اين رشته را مي‌توانند جذب كنند. (http://www.irche.com/Energy.asp)

صنايع پتروشيمي
فارغ‌التحصيلان رشته مهندسي شيمي ? صنايع پالايش پس از پايان تحصيلات مي‌توانند در پالايشگاههاي كشور و يا در ديگر صنايع مربوط به اين رشته مشغول به كار شوند. در حال حاضر زمينه كار براي فارغ‌التحصيلان به دليل ملي بودن صنعت نفت و گاز، در بخش دولتي فراهم است. برخي شركتهاي مشاوره‌اي و پيمانكاري نيز كه در اين زمينه فعاليت مي‌كنند، فارغ‌التحصيلان اين رشته را مي‌توانند جذب كنند.

وضعيت نياز كشور به اين رشته در حال حاضر
هر كارخانه توليدي اعم از كوچك يا بزرگ نياز به يك مهندس شيمي دارد. چرا كه تقريبا در تمام فرآيندهاي نوين از مواد شيميايي استفاده مي‌كنند و در حقيقت رشد شگرف صنعت در قرن گذشته تا حدود زيادي مديون مهندسي شيمي بوده است. به همين دليل در كشورهاي صنعتي اين رشته اهميت ويژه‌اي دارد. تا جايي كه ميزان توليد و مصرف اسيد سولفوريك يك كشور را ، شاخص گستردگي صنايع آن كشور مي‌دانند. چون اسيد سولفوريك در صنايع شيميايي كار برد بسياري دارد و مصرف آن در هر كشور نشانگر گستردگي صنايع شيميايي و در نهايت كل صنعت آن كشور است. (http://www.irche.com/che.asp)

رشته مهندسي شيمي در كشور ما نيز يكي از رشته‌هاي مهم و پركاربرد مي‌باشد. چرا كه ما به عنوان يك كشور نفت‌خيز براي استخراج، پالايش ، انتقال نفت و همچنين براي تبديل نفت به فرآورده‌هاي شيميايي كه داراي ارزش افزوده بسيار زيادي هستند، نياز به تخصص مهندسين شيمي داريم.

فعاليت در دو بخش مهم صنعت تنها منحصر به مهندسين شيمي مي‌شود. يعني تنها يك مهندس شيمي مي‌تواند در يكي از اين دو بخش فعاليت داشته باشد كه اين دو بخش عبارتند از:

الف ) طراحي راكتورها ؛ به عبارت ديگر دستگاههايي كه در آنها واكنش‌هاي شيميايي اتفاق مي‌افتد. مثل راكتورهاي صنعت پتروشيمي كه در آنها از تركيب دو يا چند ماده ، ماده جديد به وجود مي‌آيد.

ب ) طراحي دستگاههايي كه به جداسازي مواد مي‌پردازند. براي مثال نفت خام، مخلوط پيچيده‌اي است كه از تركيب مواد بسياري تشكيل شده است و به همين دليل به صورت اوليه قابل استفاده نمي‌باشد. بلكه بايد تجزيه شده و از آن نفت سفيد، گازوئيل، بنزين، مازوت و ... به دست بيايد. كار فوق توسط دستگاه تقطير انجام مي‌گيرد كه طراحي آن بر عهده مهندسين شيمي است. البته فرآيند جداسازي منحصر به تقطير نيست بلكه انواع و اقسام تحولات را داريم كه در آن تحولات، جداسازي مواد انجام مي‌گيرد مثل استخراج مايع از مايع ،‌دستگاه جذب سطحي ، ليچينگ و موارد متعدد ديگر.

به عبارت ديگر مهندس شيمي دستگاههايي را طراحي مي‌كند كه در آنها واكنش‌هاي شيميايي و يا فرآيند جداسازي انجام مي‌گيرد كه البته محصول هر يك از دستگاههاي فوق ارزش افزوده بسيار زيادي دارد.

صنايع شيميايي نه تنها باعث افزايش سرمايه و بهبود وضعيت اقتصادي يك كشور مي‌شود بلكه در ايجاد بازار كار نيز بسيار موثر است. براي مثال با ايجاد هر شغلي در صنعت پتروشيمي حدود بيست شغل در صنايع پايين‌دستي و وابسته به وجود مي‌آيد. در اين ميان مهندسين شيمي به عنوان گردانندگان اين صنايع نقش بسيار مهمي دارند. در واقع اگر در كشور ما سرمايه‌گذاري صنعتي زياد شود، جامعه به شدت نياز به مهندس شيمي دارد، چون علاوه بر صنايع نفت و گاز و پتروشيمي ، همه كارخانه‌ها از جمله كارخانه‌هاي سيمان، سراميك، صنايع غذايي و حتي نيروگاهها به مهندس شيمي نياز دارند. (http://www.irche.com/)

[Bad Sector]

مطالعه دانش شيمي در تاريخ علم به اندازه وسعت بي كران اين علم، پيشينه بلند مدت و گسترده اي دارد به گونه اي كه اگر براي بررسي و تحليل تحولات و پيشرفت آن، از نوعي تقسيم بندي جغرافيايي سود برده شود، نتيجه بهتري بدست مي آيد.
ترديدي نيست كه در ميان تمدنهاي گذشته، در علم شيمي، مانند علومي همچون نجوم و ستاره شناسي، فلزكاري و توليد آلياژها و شيشه گري و ساير صنايع،‌ دانشمندان ايراني از پيشگامان بوده اند. اما جالب اينكه شيمي دانها و كيمياگران ايراني با استفاده از ابتدايي ترين ابزارهايي كه خود ابداع كرده بودند، مانند قرع و انبيق و غيره، آنچنان در شناخت مواد و مخلوط و تغليظ و تقطير كردن آنها- به نسبت هاي معين- با آزمايشهاي مكرر پيشرفته بودند كه فرمولهاي اوليه شيمي را پديد آوردند و با مكتوب كردن تجربيات خود اساس علم شيمي را بنا نهادند. اينان كه به كيمياگر شهرت يافته بودند، در واقع نخستين شيمي دانان تاريخ بشمار مي آيند. (http://www.irche.com/che.asp)

به نوشته تاريخ علم، از جابربن حيان(800-775 ميلادي) در كتابخانه هاي اروپايي،22 رساله به زبان عربي فهرست شده كه تعدادي از آنها در علم كيميا (شيمي) است. همچنين است آثار باقي مانده از زكرياي رازي كه نام وي به عنوان نخستين كاشف الكل به ثبت رسيده است.
اين دو دانشمند و در طول قرنها، همگنان و شاگردانشان، فرهيختگاني بوده اند كه از طريق آزمايش و كار در آزمايشگاههاي ابتدايي كه خود مبتكر و به وجود آوردنده ابزارهاي آن بودند، به فرمولهاي شيميايي دست يافتند و آنرا همراه با چگونگي روش هاي دست يابي به مواد جديد مكتوب و يا به نسل هاي معاصر خود آموختند. بنابراين با توجه به اينكه از ابتدا، علم شيمي مكتوب نبوده، مي توان پذيرفت آنچه ابتدا شكل گرفت، كه به صورت علم كيميا (شيمي) مكتوب شد و قرنها بعد اروپائيان از آن بهره گرفتند. (http://www.irche.com/oddments/company.asp)

در مطالعه تاريخچه علم شيمي از زبان خود مورخان اروپايي و به نقل از مضمون مي خوانيم؛ اهالي مغرب زمين در سده دوازدهم ميلادي كتاب هاي نوشته شده به زبان عربي را به سرعت ترجمه كردند و در نيمه دوم همين سده رسالات بديعي نوشتند كه نماينده ارزش هاي زيادي است كه در آن هنگام براي فرايند تقطير قايل مي شدند.
آنها در بخش توليد رنگ، براي بدست آوردن رنگ آبي از سنگ لاجورد (كه از خارج وارد مي شد) به همان شيوه اي كه قبلاً در ايران و مشرق زمين وجود داشت سود مي جستند و اين در حالي بود كه ايرانيان از مواد طبيعي متنوعي مانند روناس، پوست انار، ريشه و پوست سبز گردو و دهها ماده طبيعي ديگر انواع رنگهاي با ثبات و چشم نواز را توليد مي كردند. (http://www.irche.com/oddments/jobs.asp)

در بخش توليد روغن هاي طبيعي و روانكارهاي گياهي نيز مهندسان گمنام شيمي از دانه هاي بَزرك و خشخاش و خردل و كلم روغني و زيتون و ساير خشكبار مانند بادام و گردو و بلوط، انواع روغنها را بدست مي آوردند كه شرح مصارف و كاربرد آن در اين مختصر نمي گنجد.
با چنين پيشينه اي كه با اختصار بسيار، وجود دانش شيمي و علم آن را از هزاران سال پيش در ايران مورد تاكيد قرار مي دهد، به هيچ وجه دور از انتظار نخواهد بود كه نسل جوان كنوني كشورمان، با روي آوردن روزافزون به دانش شيمي و با كار و كوشش و تجربه و دانش اندوزي به روز، سهم واقعي خود را در دانش امروزي شيمي و توليد علم در اين راه بدست آورند. (http://blog.irche.com/)

[Bad Sector]

پيشرفت دانش و فناوري روانكارها، تحولات مهندسي شيمي در ايران، بهره مند شدن از نسل نخبگان و فارغ التحصيلان ممتاز دانشگاهها و نيروي انساني كارآمد، سهم ايران در توليد علم و ارتباط ميان صنعت و دانشگاه، سرفصل بخشي از مباحثي است كه در گفتگو با دكترعلي وطني مطرح شد. دكتر علي وطني استاد دانشگاه، مشاور وزير علوم و مديركل دفتر هيات امنا و هيات مميزه مركزي وزارت علوم است. (http://www.irche.com/)
خاطره بسيار ارزشمند من از شركت نفت پارس اين است كه در دوران دانشجويي (مقطع كارشناسي) اولين دوره كارآموزي ام را در پالايشگاه نفت پارس گذرانيده ام. دكتر وطني را در بعدازظهر يكي از روزهاي پاياني فصل پاييز در دفتر كارش ملاقات مي كنيم. هر چند پس از چند جلسه فشرده كاري در اين مصاحبه حضور يافته، ليكن با چهره اي گشاده و بشاش صحبت هاي خود را شروع مي كند. چون سئوال از پيش تعيين شده اي وجود ندارد، رشته سخن را به او مي سپاريم تا ابتدا در زمينه پيشرفت هاي مهندسي شيمي در كشور برايمان صحبت كند. دكتر وطني، خود فارغ التحصيل دكتري مهندسي شيمي (گرايش مهندسي پتروشيمي) از دانشگاه ليدز انگلستان است و در اين زمينه علاوه بر تدريس در دانشگاهها، پژوهش هاي متعددي دارد. سخنانش را چنين آغاز مي كند: در بحث شيمي، دو مقوله جدا وجود دارد كه بايد سعي كنيم آنها را با هم تركيب نكنيم. يكي از اين دو مقوله، علم شيمي و ديگري به كارگيري علم شيمي است كه به طور عمده با مهندسي شيمي شناخته مي شود.

خوشبختانه در مقوله شيمي در ايران بعد از رشته پزشكي بالاترين و بيشترين سهم توليد علم در كشور مربوط به علم شيمي است. انديشمندان مبرز و تحصيل كرده اي در داخل كشور داريم كه نمونه هستند. به طور مثال نفر اول در رشته شيمي در جهان اسلام يك ايراني است. تعداد دانشمندان ايراني در بخش مهندسي شيمي بيشتر از شيميدانان هستند و مهندسي شيمي از پايگاههاي مهم توليد علم در ايران بشمار مي رود.
در تعريف اين دو شاخص مي توان گفت، شيمي توليد علم مي كند. اما ماندگاري اين علم زماني محقق خواهد شد كه مهندسي شيمي آن را به دانش فني تبديل كند. در سالهاي اخير جامعه مهندسي شيمي ايران با تشكيل انجمن مهندسي شيمي ايران، انجمن مهندسي شيمي و نفت ايران، انجمن مهندسي شيمي وگاز ايران گامهاي بلندي در اين زمينه برداشته است و در آينده نزديك نيز انجمن مهندسي شيمي و پتروشيمي تشكيل خواهد شد. با تشكيل اين انجمن ها كه اعضاي آن متخصصان و مهندسان برجسته شيمي هستند،‌ همه توليدات علمي شيمي كه در صنعت كاربرد دارد مدون مي شود كه دو هدف اصلي، شامل اشتغال و خوداتكايي و عدم وابستگي به كشورهاي غربي را در پي خواهد داشت. (http://www.irche.com/article/chemical_eng_base_science.asp)
از ديدگاه شما نظام مهندسي شيمي ايران چگونه فعال تر خواهد شد؟
بايد توجه داشته باشيم كه بزرگترين صنايع كشورهاي پيشرفته و در حال پيشرفت دنيا از جمله ايران، صنايع شيميايي است. پيشرفت هاي ما در بخش مهندسي شيمي ايران روند مثبت و رو به توسعه اي را نشان مي دهد. معتقدم نظام مهندسي شيمي ايران و نظامهاي مهندسي نفت، گاز و پتروشيمي بايد به عنوان نظام هاي نظارتي در قانونگذاري و برنامه ريزي هاي دولت و مجلس شوراي اسلامي فعال شوند. اين فعاليت نيز در هر بخش به صورت تشكيلات غير دولتي « NGO » باشد. در اين صورت فعاليت شيمي دانها و عملياتي شدن كار آنها موجب بهينه سازي مهندسي شيمي و به روز شدن اين فناوري در كارخانه هاي صنعتي مي شود. از لحاظ اقتصادي نيز هزينه هاي صنعت به واسطه بازسازي هرم نيروي انساني و اصلاح قوانين و مقررات شركت هاي دولتي و غيردولتي كاهش خواهد يافت. يكي از هدف هاي انجمن هاي مهندسين شيمي در بخش هاي متفاوت برگزاري سمينارهاي علمي و پژوهشي است كه پژوهشگران و متخصصان رشته هاي مختلف را گردهم مي آورد. در اين گردهمايي ها، يافته هاي علمي مطرح مي شود و به اين شكل به پژوهشگران جوان و دانشجويان و فعالان در رشته هاي مختلف منتقل مي شود. نكته ديگر، انتشار خبرنامه ها و مجله هاي علمي، ترويجي و پژوهشي است كه علاوه بر افزايش سطح علمي و دانشِ اعضا، يافته هاي متخصصان و دانشمندان را منعكس و منتقل مي كند. (http://www.irche.com/che.asp)

به طور خاص سهم ما در توليد علم (بخش شيمي) و به طور كلي سهم ايران در توليد علم، در منطقه و جهان را چگونه ارزيابي مي كنيد؟
توليد علم براساس شاخصه هاي جهاني تعيين مي شود و يكي از اين شاخصه ها انتشار مقاله هاي علمي و پژوهشي جديد در نشريات معتبر و شناخته شده بين المللي است. در ارتباط با شيمي، اگر آن بخش از مقالات كه به زبان فارسي منتشر مي شود، امكان انتشار در نشريات علمي بين المللي را داشت، سهم ما بيشتر از آنچه بود كه امروز هست. ثبت اكتشافات و نوآوريهاي نوين نيز يكي ديگر از شاخصه هاي سنجش علم در كشورهاي گوناگون است. در حال حاضر مي توان با قاطعيت گفت كه موتور توليد علم در كشور ما هدفمند و با شتاب بسيار خوب به حركت درآمده است.

امروزه براي حمايت از توليد علم در كشورهاي مختلف، قوانين و تمهيدات موثري به كار گرفته مي شود. مثلاً با حمايت ها و ترفندهاي متعدد، كشوري مانند آمريكا حدود30 درصد از توليد علم را به خود اختصاص داده است. البته توليد علم را با افراد عادي و معمولي نمي توان گسترش داد، بلكه بايد از وجود نخبگان استفاده كرد. توليد علم در بيشتر كشورهاي پيشرفته توسط نخبگان داخلي آنها ميسر نمي شود، زيرا نخبگان بومي پاسخگوي نيازمنديهاي آنان نيستند بنابراين به گردآوري نخبگان ساير كشورهاي جهان از جمله ايران روي مي آورند.

براي مثال بيشترين تعداد دكتراهاي مهندسي نفت دنيا، ايراني ها هستند كه شايد بيش از95 درصد آنها در امريكا زندگي مي كنند، در حاليكه تعداد دكتراي نفت در كشور، بيش از تعداد انگشتان دست نيست. بنابراين مي توانيم نتيجه گيري كنيم كه در زمينه نيروي انساني در بخش نفت، گاز و پتروشيمي، مهمترين كار سرمايه گذاري براي جذب نيروي متخصص و نخبه است و اين همان نيرويي است كه سهم توليد علمِ كشور را در جهان بالا مي برد.
در رابطه با توليد علم در ايران، در ده سال گذشته2 كشور ايران و عراق رتبه55 دنيا را (هر دو با هم) در توليد علم داشته اند. اما از10 سال گذشته تاكنون توليد علم در ايران6 برابر شده است. ايران در سال2004(1383 هجري شمسي) از نظر رشد توليد علمي در جهان مقام اول را (از لحاظ ميزان رشد و نه از لحاظ سرانه) داشته است. به گونه اي در سال ياد شده تنها تركيه در ميان كشورهاي اسلامي سهمي بيشتر از ايران داشته و با توجه به پيشرفت هاي جاري، انتظار مي رود در آمار و ارقام سال2005 كه هنوز منتشر نشده، ايران مقام اول را در ميان كشورهاي اسلامي و منطقه كسب كند. (http://www.irche.com/)

مسئله جذب نخبگان به ويژه جوانان نخبه را كه مهاجرت آنها به كشورهاي جذب كننده اندك نيست، چگونه مي توان حل كرد؟
يا حداقل از مهاجرت ها كاست. جوانان جاذبه هاي گوناگوني در ذهن خود مي پرورانند كه پس از رسيدن به بلوغ علمي، اين جاذبه ها براي آنها ارزش محسوب نمي شود. از طرفي اگر يك سلسه جاذبه هاي واقعي در بخش پژوهش، كار و صنعت در داخل كشور براي آنها فراهم شود، انگيزه عمده اي براي رفتن (به خارج از كشور) و نيامدن نخواهند داشت. بعضي از رفتن ها در رابطه با مهاجرت مغزها، براي رفتن و ماندن است ولي شمار بسياري، رفتن را به منظور برگشت و خدمت بيشتر انجام مي دهند. بايد ببينيم نسل نخبه نسبت به چه پارامترها و شاخصه هايي حساسيت دارد. اين نسل علاقمند است كه به ايده و نظرياتش در داخل كشور بها داده شود. امكان و فرصت براي رشد ايده اش فراهم شود و اگر به ثمر رسيد، از نتيجه اش بهره مند شود.
يكي از راهكارهاي حفظ نيروهاي متخصص نخبه و حمايت و هدايت آنها، اين است كه به گفته ها و خواسته ها و يك سري از ارزشهاي علمي كه اين جوانان به آنها حساسيت دارند توجه كنيم. خواسته هاي اين قبيل جوانان تحصيل كرده مثبت است و در مجموع تقاضاهاي دست نيافتني هم ندارند و مي توان گفت، سطح توقعاتشان حداقل است. اين حداقل ها به طور عمده اين است كه امكانات پژوهش و تحقيق در اختيارشان قرار گيرد، دسترسي به منابع علمي برايشان فراهم شود و حداقل اعتباري نيز براي پژوهش ها و امرار معاش آنها در نظر گرفته شود. به نظر من اين خواسته هاي نخبگان و پژوهشگران جوان خواسته هاي بزرگي نيست. همه اينها بايد قانونمند شود و قانون مربوط به آن به تصويب برسد. هنوز براي نخبگان كشور قانون مدوني به تصويب نرسيده تا بتوان سرمايه هاي انساني و فكري جامعه را حفظ كرد.

علاوه بر تدوين قانون، چه ترفندهاي ديگري براي حفظ نخبگان وجود دارد؟
الان خانواده ها نمي توانند پاسخگوي تقاضاي فرزندانشان باشند، از طرفي دسترسي به مراكز اطلاع رساني از طريق شبكه هاي جهاني (اينترنت) به راحتي امكان جذب نخبگان را در سراسر دنيا فراهم مي كند.
به عبارت ديگر كليد جذب نخبگان در بيخ گوش خانواده هاست كه از طريق اينترنت تا درون خانه ها آمده است. شبكه هاي جذب، با تضمين هاي متعددي از جمله ايجاد شغل، سرمايه هاي علمي را از سراسر دنيا جذب مي كند، اما تمهيدي براي حفظ اين نيروها در داخل نيست. كشورهاي ديگر دو برنامه براي اين كار دارند، ابتدا شناسايي و جذب نخبگان علمي دنيا و بعد برنامه ريزي براي حفظ آنها، ما در حال حاضر نيازي به جذب نداريم و50 درصد قضيه را داريم و تنها بايد براي حفظ اين نيروها برنامه ريزي كنيم. اين برنامه ريزي موكول به توجه به خواسته هاي حداقل و معقولي است كه به آن اشاره شد، ليكن حمايت ها بايد داراي پشتوانه قانوني باشد. مثلاً رفتن يا نرفتن يك نفر نخبه علمي به سربازي يك مورد مثال خوب مي تواند باشد. چنين فردي اگر به سربازي برود، بايد دو سال از عمرش را در حصارهاي پادگان از دست بدهد. به همين دليل است كه اين قبيل نخبگان پيش از رسيدن به سن سربازي كشور را ترك مي كنند. طي دو سالي كه فرد نخبه در پادگان است توليد علم در جهان به چند برابر خواهد رسيد و اين چيزي نيست كه بتوان آن را متوقف كرد. نكته ديگر اينكه تنها با دادن امكانات و تجهيزات نمي توان اميدي به ماندگار شدن آنها داشت. نخبه پژوهشگر، هنگامي از كار خود احساس رضايت مي كند كه حاصل و نتيجه پژوهش، ابتكار و اكتشافش را ببيند.
اگر پژوهشگر احساس كند كه نتيجه كارش به بايگاني كتابخانه فرستاده مي شود و در عمل مورد استفاده قرار نمي گيرد دلسرد مي شود. چنان پژوهشگري مي خواهد با اجراي دست آوردهاي پژوهشي خود منشا تحول در داخل كشور و يا حتي در سطح جهان باشد. (http://www.irche.com/)

تا اينجاي بحث مي توان نتيجه گيري كرد كه حاصل جذب نخبگان، مجموعه دستاوردها يي است كه استفاده از آن به طبع صنعت را رونق مي بخشد. از طرفي استفاده از مهندسي شيمي باز هم برمي گردد به ارتباط صنعت و دانشگاه، براي ارتباط تنگاتنگ و موثرتر اين دو بخش چه روش هايي را مي توان الگو قرار داد؟
به طوركلي هيچ صنعتي وجود ندارد كه توليدات آن از مباني تئوري هاي علمي برخوردار نباشد. توليدات هر مجموعه صنعتي نيز نتيجه كاربردي يك سلسه دانش هاي تخصصي- فني است وبه روز نگهداشتن آن مستلزم استفاده از فناوري هاي نوين است. هيچ فناوري نويني هم بدون اتكا به تحقيق و پژوهش پديد نمي آيد.
دانشگاههاي معتبر از مراجع اصلي پژوهشگران و متخصصان برجسته هستند كه ارتباط آنها با صنعت، به شكوفايي صنايع گوناگون مي انجامد. در سال هاي اخير، ارتباط متخصصان دانشگاهها براي اجراي پروژه هاي تعريف شده در صنايع به نحو چشمگيري افزايش يافته و در رابطه با صنايع شيميايي از جمله روانكارها نيز مي توان گفت جاي كار بسياري وجود دارد. ارتقاي ارتباط دانشگاه و صنعت نيز تابع الگوهاي تخصصي و علمي است و از اين لحاظ تجربيات خوبي در كشور به ثبت رسيده است. از طرفي ارتباط قوي ميان دانشگاه و صنعت موجب تامين نيازهاي صنعت مي شود و حاصل آن فناوري هاي نوين و توسعه پايدار صنعت و اقتصاد كشور خواهد بود.

از ديدگاه شما صنعت روانكار در كشور ما تا رسيدن به جايگاه اصلي خود چقدر فاصله دارد؟
به نظر من پيشرفت ها موفقيت آميز بوده و مي توان از موفقيت بيشتري نيز برخوردار شد. البته منظورم از موفقيت، با دانش روز پيش رفتن و حضور موثر رقابت در بازارهاي جهاني است. اين رقابت بوجود نمي آيد مگر اينكه در فناوري روانكارها سرآمد شويم.
زماني كه در شركت نفت پارس، روانكارهايي توليد مي شود كه با برندهاي معروف دنيا به چندين برابر قيمت بفروش مي رسد، يعني اينكه ما به مرزهاي رقابت رسيده ايم و مي توانيم از آن عبور كنيم. مطالبي را كه در ارتباط با استفاده از فناوري روز در ارتباط با توليد روانكارها در پالايشگاه نفت پارس مي دانم در ماهنامه نفت پارس مطالعه كرده ام. ضمن اينكه خاطره بسيار ارزشمند من از شركت نفت پارس اين است كه در دوران دانشجويي (مقطع كارشناسي) اولين دوره كارآموزي ام را در پالايشگاه نفت پارس گذرانيده ام

خلاصه كارنامه
علي وطني،
متولد1331- گلستان

تحصيلات:
مهندسي شيمي- گرايش پالايش نفت، دانشگاه تهران1362
فوق ليسانس مهندسي شيمي- گرايش مهندسي گاز، دانشگاه تهران1365
دكتراي مهندسي شيمي- گرايش مهندسي پتروشيمي، دانشگاه ليدز انگلستان1376

سمت ها و مسئوليت ها:
مدير بخش طرحها و تحقيقات دفتر مركزي جهاد دانشگاهي
رئيس اداره مهندسي و طرحهاي شركت ملي گاز ايران
مدرس و رئيس دانشكده نفت آبادان (http://blog.irche.com/)
مديركل دفتر امور پژوهشي وزارت فرهنگ و آموزش عالي
مدير كل دفتر ارتباط با صنعت دانشگاه تهران استاد دانشگاه تهران، دانشكده مهندسي نفت اهواز، دانشكده مهندسي شيمي و نفت دانشگاه صنعتي شريف، دانشگاه فردوسي مشهد و دانشگاه اراك در مقاطع كارشناسي، كارشناسي ارشد و دكتري.

سمت كنوني:
مشاور وزير علوم و مديركل دفتر هيات امنا و هيات مميزه مركزي وزارت علوم

خدمات و فعاليتها:
اخذ مجوز تاسيس دوره كارشناسي ارشد مهندسي مخازن هيدروكربوري دانشكده نفت آبادان اخذ مجوز تاسيس دانشگاه صنعت نفت راه اندازي ساختار تشكيلاتي پژوهش در شركت هاي نفت، گاز، پالايش و پخش فراورده هاي نفتي و پتروشيمي
بنيانگذار انجمن هاي علمي و مهندسي نفت و مهندسي گاز ايران
مدير مسئول نشريه علمي مهندسي نفت ايران
عضويت در هيات امناي حدود30 مركز آموزشي، (http://www.irche.com/About_us.asp) دانشكده، دانشگاه و مراكز علمي و فرهنگي گوناگون

كتاب و مقاله ها:
تاليف كتاب اصول طراحي هيدروليكي خطوط لوله انتقال و جريانهاي دو فازي با همكاري مهندس سعيد مخاطب و36 مقاله علمي منتشر شده در نشريات معتبر علمي داخلي و خارجي

[Bad Sector]

در سال 1881 اولين درس در زمينه مهندسی شيمی در انيستيتو تکنولوژی ماساچوست امريکا (mit)توسط پروفسور نورتون در دانشکدهءمکانيک تدريس شد.وی استاد درس شيمی صنعتي بود.علت ارائهء چنين درسی افزايش روزافزون صنايع شيميايی بود و بايد تعيين فرايند ساخت و چگونگی بهره برداری به نحوی رضايت بخش صورت می‌گرفت.ساخت چنين صنايعی بايد به دست مهندسانی که اطلاعات کافی دربارهء فرايندهای شيميايی داشتند صورت می گرفت.درآن زمان طراحی و نظارت بر ساخت اين قبيل صنايع به دو صورت انجام پذير بود

الف) به کمک شيمی دان ها که از تئوريهای آزمايشگاهی مطلع بوده ولی اطلاعات مهندسی وتجارب آنها کافی نبود
ب) توسط مهندسان مکانيک که تجربهء طراحی داشتند ولی از کم وکيف تئوری فرايند مطلع نبودند

در نتيجه هر حوزه به تنهايی درک و برداشت کاملی از طراحی و فرايند صنايع شيميايی نداشتند و به ناچار از هر دو حوزه استفاده می شد تا با تبادل اطلاعات وهمکاری بين آنها طراحی و ساخت واحد شيميايی صورت پذيرد.چنين وضعی يعنی استفاده از شيمی دان ها ومهندسان مکانيک در طراحی و ساخت واحد توليدی در آلمان مورد توجه بوده است.يعنی اين که برای ساخت و يا طراحی يک فرايند شيميايی بخشهای مهندسی مکانيک و علوم شيمی در کنار يکديگر قرار می گرفتند.از شواهد چنين بر می آيد که برای هماهنگ و يکنواخت کردن طراحی و ساخت لازم بود که از اين دو حرفه (شيمی و مهندسی مکانيک) در يک مجموعه ترکيب شود. فارغ التحصيلان چنين رشته ای که اطلاعات مربوط به فرآيندهای شيميايی و طراحی را با هم دارند قادر به طراحی ساخت و نظارت بر یک فرایند شیمیایی خواهند بود.بر اساس اين ايده بود که درس شيمی صنعتی و بعضی از تجربه های آزمايشگاهی ارائه گرديد.در اين مقطع متخصصانی در دانشگاه آموزش می دیدند که تحت عنوان شیمی صنعتی یا صنایع شیمیایی فعالیت میکردند.به تدریج که صنایع شیمیایی پیشرفت کردنیاز به متخصصانی که به هر دو حوزه تسلط داشته باشند بیشتر شده و مطالعه دروسی که بتواند نیاز صنایع شیمیایی را برآورده کند در دستور کار استادان دانشگاه ها قرار گرفت و دوره ها یی با نام "مهندسی شیمی مدرن"تاسیس شد.
توسعه روز به روز صنایع شیمیایی و احساس نیاز مبرم به مهندسان شیمی دانشگاهها را بر آن داشت تا اقدام به تاسیس دانشکده های مهندسی شیمی مستقل از دانشکده های مکانیک کنند.

برای مثال پیشرفت صنایع شیمیایی در امریکا به حدی بودکه در سال 1910 تولید مواد شیمیایی در این کشور بیشتر از مجموع تولیدات مواد شیمیایی در آلمان و انگلیس شد که این پیشرفت سریع را مدیون توجه حاضر محافل علمی امریکا به حرفهء مهندسی شیمی می دانند.در این میان در ایران اولین بخش مهندسی شیمی در سال 1325 در دانشکده فنی دانشگاه تهران شروع به کار کرد.امروزه دامنه رشته مهندسی شیمی بسیار وسعت یافته است.شاخه هایی در بیو تکنولوژی که هم اکنون در دنیا به عنوان یک"" فناوری برتر""مطرح شده است.مثل کاربرد آنزیمها در بهبود فرایندو....مهندسی پزشکی در مهندسی شیمی.تصفیهءپسابها کنترل فرایندهاو..... از زیر شاخه های مهندسی شیمی محسوب می شوند.گسترش و پیشرفت این قبیل شاخه ها نشان دهندهء آن است که مهندسی شیمی دیگر نه تنها تخصصی در شیمی و مکانیک نیست بلکه دامنه اش بسیار فراتر از این رشته ها می باشد.







منابع اين تاپيك :


ماهنامه نفت پارس
ويكي پديا

فراخبر (ویژه نامه دانشکده مهندسی شیمی دانشگاه صنعتی شریف)