فرآوری گیاهان دارویی

[omega]

تاریخچه

مسلماً اطلاعات مربوط به اثرات و خواص دارویی گیاهان از زمان های بسیار دور به تدریج به دست آمده و سینه به سینه منتقل گشته است . بر طبق سنگ نوشته ها و شواهد دیگر به نظر می رسد مصریان و چینیان در زمره اولین جمعیت های بشری بوده اند که فراتر از 27 قرن قبل از میلاد مسیح از گیاهان به عنوان دارو استفاده می کردند .

مردم یونان باستان خواص دارویی گیاهان را به خوبی می دانستند . بقراط حکیم بنیانگذار طب یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو برای استفاده از گیاه در درمان بیماری ها ارزش زیادی قائل بودند . آنها علاوه بر استفاده از گیاهان یونان از گیاهان کشورهای دیگر نیز استفاده می کردند . بعد از اینان یکی از شاگردان ارسطو به نام تئوفراست مکتب درمان با گیاه را بنیانگذاری کرد . یعنی در درمان بیماری ها فقط از گیاهان استفاده می نمود. پس از آن دیوسکورید در قرن اول میلادی مجموعه ای از 600 گیاه دارویی با ذکر خواص درمانی هر یک را تهیه و به شکل کتابی درآورد که این کتاب بعدها سرآغاز بسیاری از مطالعات علمی در زمینه گیاهان مذکور گردید بطوریکه مثلاً جالینوس پزشک معروف یونانی در کارهای خود از کتاب دیوسکورید استفاده کرد .

در قرون هشتم تا دهم میلادی دانشمندان ایرانی ، ابوعلی سینا ، محمد زکریای رازی و دیگران به دانش درمان با گیاه رونق زیادی دادند و کتابهای چون قانون و الحادی را به رشته تحریر درآوردند . در قرن سیزدهم ابن بیطار مطالعات فراوانی در مورد خواص دارویی گیاهان انجام داد و خصوصیات بیش از 1400 گیاه دارویی را در کتابی که از خود به جای گذاشته یادآور شد .

پیشرفت اروپائیان در استفاده از گیاهان دارویی در قرن هفده و هجده ابعاد وسیعی یافت و از قرن نوزدهم کوشش های همه جانبه جهت استخراج مواد مؤثره از گیاهان دارویی ، تعیین معیار معین برای تجویز و مصرف آن شروع شد . و اکنون با در دست داشتن نتایج آزمایش ها و تحقیقات بسیار با کمال اطمینان می توان به تشریح علمی مزایای موجود در مواد مؤثره گیاهان دارویی در رابطه با انسان و حیوانات پرداخت.

جمع آوری و محصول برداری گیاهان دارویی

نکات لازم در بهره برداری گیاهان دارویی

تعداد گیاهانی که امروزه به عنوان گیاه دارویی مورد استفاده قرار می گیرد بسیار زیاد است ولی تنها عده ای از این گیاهان در فارماکوپه ها و کتب دارویی به عنوان گونه دارویی یا افیسینال ( officinal) قلمداد می شود و در بین این تعداد تنها گیاهانی که دارای اثر درمانی مهم هستند و یا مواد مؤثره خاصی دارند به علت مصارف زیادی که دارند بطور انبوه پرورش داده می شوند.

پرورش گونه های دیگر از این گیاهان که دارویی نیستند، چون در طب عوام مورد توجه است معمول می‌باشد .

بهره برداری از گیاهان دارویی خودرو و همچنین پرورش آنها بایستی متناسب با میزان احتیاجات سالانه یک ناحیه صورت گیرد، زیرا اگر بیش از حد مورد نیاز بهره برداری یا کشت شود، باعث می شود به علت عدم مصرف در انبارها باقی بماند و در نتیجه غالب آنها که حاوی اسانس می باشند، خواص درمانی خود را به خاطر از دست دادن اسانس از دست می دهند و تنها مخارج بیهوده ای صرف تهیه آنها می‌گردد.

بطور کلی در بهره برداری از گیاهان خودرو این نکات باید مورد توجه قرار گیرد :

الف ـ مطابق قوانین حفظ محیط زیست از هر گونه گیاهی باید در هر منطقه تعداد قابل ملاحظه و مشخصی موجود باشد. یعنی اگر تعداد پایه های یک گیاه در ناحیه ای کم باشد با جمع آوری آن جز زیان نتیجه ای حاصل نخواهد شد و از گسترش آن جلوگیری خواهد شد.

ب ـ اگر مکان وسیع و مجهزی برای خشک کردن گیاهان دارویی موجود نباشد هرگز نباید اقدام به جمع آوری مقدار زیادی از گیاهان گردد زیرا همیشه بعد از جمع آوری باید مقدمات خشک کردن فراهم شود تا حداکثر استفاده را از گیاهان به عمل آورد .

2 – بررسی و مطالعه گیاهان منطقه بهره برداری

منظور از بررسی گیاهان یک منطقه این نیست که تمامی گونه های گیاهی موجود در آن ناحیه مورد مطالعه قرار بگیرد زیرا این عمل مستلزم وقت زیاد و دانش گیاهشناسی است که تنها از عهدة عده محدودی از گیاهشناسان مجرب برمی آید.

بنابراین اطلاعات گیاهشناسی متخصصین مذکور باید در حدی باشد که تشخیص انواع دارویی از غیر دارویی برای آنها میسر باشد. در غیر اینصورت ممکن است به جای جمع آوری یک گونه دارویی گونه مشابه آن که فاقد اثر درمانی است یا حتی حاوی مواد سمی است جمع آوری شود
نکات فنی در جمع آوری و محصول برداری گیاهان دارویی
مواد متشکله اندامهای یک گیاه بسیار متفاوت است و تنها قسمتهای بخصوصی از گیاه برای تهیه دارو مورد استفاده قرار می گیرد. باید توجه داشت که میزان مواد مؤثر در اندامهای گیاه ثابت نیست و متناسب با کیفیت رشد گیاه تغییر می کند.. عوامل مهمی که در میزان مواد مؤثره و جمع آوری اندام دارویی مؤثر است عبارتند از:

1-3 ) زمان جمع آوری

جمع آوری گیاهان دارویی در زمانی که گیاه دارای حداکثر میزان مواد مؤثره است باید انجام گیرد زیرا میزان مواد مؤثره گیاه در طول سال و حتی در ساعات یک روز متغیر است.

به عنوان مثال کورم سورنجان در پاییز فاقد مواد تلخ و عاری از کلشی سین است و در عوض دارای مقادیر زیادی نشاسته می باشد، در صورتی که در فصل بهار و اوایل تابستان کورم گیاه دارای مزه تلخ و حداکثر مقدار ماده مؤثره کلشی سین بوده و جهت رفع نقرس جمع آوری می شود و یا در گیاه بذر البنج میزان آلکالوئید آن در فصل زمستان کمتر از تابستان می باشد و میوه شوکران که دارای 3 درصد آلکالوئید کونی این می باشد که در هنگام رسیدن میوه مقدارآن به 1 درصد می رسد.

در مورد اهمیت ساعات مختلف روز در امر جمع آوری گیاه، می توان برگهای گل انگشتانه را در نظر گرفت که مقدار گلیکوزید آن در بعدازظهر بیشتر از صبح می باشد و یا برگهای بید که میزان گلیکوزیدهای آن در روز بیشتر از ساعات شب می باشد. مثال قابل توجه دیگر در مورد خانواده سیب زمینی است که میزان آلکالوئیدهای آنها در هنگام صبح بیش از بعدازظهر است.

نکته مهم در مورد گیاهان اسانس دار این است که برداشت آنها باید در صبح زود انجام گیرد یعنی درست در زمانی که خورشید از روی برگها شبنم ها را خشک می‌کند چون در این زمان میزان اسانس بالا می باشد. در صورتیکه در طی روز بر اثر نور خورشید واکنش های شیمیایی در گیاه انجام می گیرد و مقدار اسانس کم خواهد شد.

علاوه بر این باید سعی شود که محصول برداری در یک روز صاف انجام گیرد
زمان برداشت اندامهای مختلف گیاهان داروئی
معمولاً به استثنای عده ای از گیاهان که محصول برداری آنها تابع شرایط خاصی می باشد، بقیه اندام ها را در مواقع زیر بهره برداری می نمایند :

a ) ریشه

اندامهای زیرزمینی به خصوص ریشه و ریزوم ها را بطور کلی در اوخر پائیز (زمان استراحت گیاه) محصول برداری می نمایند. ولی باید توجه داشت بهره برداری ریشه ها بر حسب گیاه یکساله، دو ساله و چند ساله فرق می‌کند:

ریشه و ریزوم گیاهان یکساله : قبل از گل دادن گیاه

ریشه و ریزوم گیاهان دو ساله : بعد از پایان رشد و نمو سال اول (در پائیز و اواخر زمستان)

ریشه و ریزوم گیاهان چند ساله یا دائمی هم در بهار قبل از رشد و نمو گیاه و هم در پاییز بعد از پایان رشد و نمو گیاه (در سال دوم به بعد)

در بهره برداری از ریشه گیاهان همواره باید توجه داشت که انواع سخت و چوبی شده یا تیره رنگ و فاسد و توخالی جمع آوری نشود.

ریشه درختان و درختچه های دارویی را در پاییز یا زمستان از زمین خارج می سازند.

معمولاً ریشه هایی که پوست آنها مصرف دارویی دارد باید زمانی که قسمت مرکزی ریشه رشد کرده و سخت شده است بهره برداری شود. بعلاوه بایستی ریشه گیاه در مرحله ای باشد که پوست آن رشد قابل ملاحظه ای پیدا نموده باشد تا جداکردن آن از قسمت سخت و چوبی شده به راحتی مقدور گردد.

بنابراین اگر برداشت ریشه ها و ریزوم ها زودتر از موعد انجام گیرد ریشه ها و ریزوم ها، گوشتی و اسفنجی شکل بوده و در اثر خشک شدن به سرعت خرد شده و کیفیت خود را از دست می دهند و اگر دیرتر جمع آوری شوند سخت و غیر قابل استفاده خواهند شد.

b ) پوست

پوست گیاهان دارویی را هم در بهار (قبل از شروع فعالیتهای گیاهی) و هم در پائیز برداشت می‌کنند. معمولاً پوست ریشه و ساقه های نسبتاً مسن ارزش بیشتری دارند.

پوست ریشه و ساقه گیاهان دارویی اگر دارای مواد رزینی باشد باید در بهار (یعنی هنگام شروع جریان شیره گیاهی) از قسمت میانی (چوبی) جداسازی شوند.

C ) پیاز

پیازها را در پائیز کمی پس از خاتمه گل دادن و ظاهر شدن میوه جمع آوری می‌نمایند.

d ) برگ

برگهای گیاهان علفی و یکساله را باید خیلی زود و قبل از اینکه برگهای آن پیر شود چید.

برگهای گیاهان دو ساله باید در سال دوم برداشت شود.

باید توجه کرد که محصول برداری باید در صبح و در هوای خشک و بدون شبنم انجام گیرد.

برگ درختان دارویی را از زمان ظاهر شدن گلها تا رسیدن کامل میوه بایستی چید.

برگ گیاهان اسانس دار در زمان گل دادن چیده می شود.

ساقه برگ دار گیاهان علفی پس از رشد کامل برگها و کمی قبل از شکفته شدن گلها چیده می‌شود.

برگهای بدون اسانس در صورتیکه دارای پهنک و برگ باشند را کمی قبل از ظاهر شدن گلها می‌چینند.

در مورد گیاهانی که در طول زمستان هم رشد می‌کنند می‌توان دو مرتبه محصول برداری کرد.

نکته مهم در مورد بعضی گیاهان یکساله مثل ریحان و گاوزبان اینکه نباید برگهای آن را تا نزدیک زمین محصول برداری نمود چون برگهای پایین مجدداً رشد نموده لذا می‌توان عمل محصول برداری را در طول تابستان چندین بار تکرار نمود.

e ) گل

قبل از باز شدن یعنی در زمانیکه عمل آمیزش در شرف انجام شدن است یا بلافاصله بعد از باز شدن در هنگام صبح بعد از تبخیر شبنم چیده می شود.

چند استثناء :

1 – بنفشه سه رنگ و بنفشه معطر باید پس از شکفتن کامل گل و درشرایط خاص محصول برداری شود.

2 – در برخی گیاهان مثل گل سرخ ، افسنطین ، انواع تمشک ، زالزالک به صورت غنچه یا شکفته برداشت می شوند.

3 – سر شاخه گلدار برخی گیاهان معطر و اسانس دار مثل آویشن، زوفا و ریحان وقتی گل در شرف شکفته شدن کامل می باشد برداشت می شود.

f ) میوه

میوه به دو صورت وجود دارد :

1 – آبدار : اگر به حالت تازه مصرف داشته باشد باید بعد از رسیدن کامل برداشت شود.

2 – خشک : قبل از خارج شدن دانه برداشت می شود.
و میوه های اسانس دار (رازیانه ، انیسون ، زیره و …) باید در پائیز به صورت کاملاً خشک برداشت شود به اینصورت که سر شاخه میوه دار را قطع کرده و بر روی پارچه تمیزی تکان می دهیم.

پرتال تخصصی گیاهان دارویی