parichehr
14th December 2010, 12:21 PM
http://bits.wikimedia.org/skins-1.5/common/images/magnify-clip.png (http://njavan.com/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Yalda_setting .jpg)
سفرهٔ شب یلدا
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Yalda_setting.jpg/220px-Yalda_setting.jpg (http://njavan.com/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Yalda_setting .jpg)
شب یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال (http://njavan.com/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%84) در نیم‌کره شمالی (http://njavan.com/wiki/%D9%86%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%DA%A9%D8%B1%D9%87_%D8% B4%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C)زمین (http://njavan.com/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86) است. این شب به هنگام غروب آفتاب از ۳۰ آذر (http://njavan.com/wiki/%DB%B3%DB%B0_%D8%A2%D8%B0%D8%B1) (آخرین روز پاییز (http://njavan.com/wiki/%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%B2)) تا طلوع آفتاب در ۱ دی (http://njavan.com/wiki/%DB%B1_%D8%AF%DB%8C) (نخستین روز زمستان (http://njavan.com/wiki/%D8%B2%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86)) اطلاق می‌شود. ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام آن را مبارک میدارند و این شب را جشن می‌گیرند.
این شب در نیم‌کره شمالی (http://njavan.com/wiki/%D9%86%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%DA%A9%D8%B1%D9%87_%D8% B4%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C) با انقلاب زمستانی (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D8%B2%D9%85% D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C) مصادف است و به همین دلیل از آن شب به بعد طول روز (http://njavan.com/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%B2) بیشتر و طول شب (http://njavan.com/wiki/%D8%B4%D8%A8) کوتاهتر می‌شود.
پیرامون واژه
واژه «یلدا» واژه ایست برگرفته از زبان سریانی (http://njavan.com/wiki/%D8%B3%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%DB%8C) (که از لهجه‌های متداول زبان «آرامی (http://njavan.com/wiki/%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%DB%8C)» است) به معنای تولد. زبان «آرامی» یکی از زبان‌های رایج در منطقه خاورمیانه بوده است. (برخی بر این عقیده اند که این واژه در زمان ساسانیان (http://njavan.com/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86) که خطوط الفبا از راست به چپ نوشته می‌شده، وارد زبان پارسی شده است).
واژه یلدا به معنای زایش زادروز و تولد است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر میشوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر (http://njavan.com/wiki/%D9%85%D9%87%D8%B1) یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی بر پا میکردند. و از این رو به ماه دهم دی (http://njavan.com/wiki/%D8%AF%DB%8C) (به معنای روز) میگفتند که ماه تولد خورشید بود.
پیشینهٔ جشن
یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم عهود دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل میداد و در طول سال با سپری شدن فصول و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان آشنایی یافته و کارها و فعالیتهایشان را بر اثر آن تنظیم میکردند. آنان ملاحظه میکردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، آنان از روشنی و نور خورشید بیشتر میتوانستند استفاده کنند. این اعتقاد برایشان پیدا شد که نور و روشنایی و تابش خورشید مظاهر نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌اند. بدین سان مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شبها کوتاهتر میشوند، به همین جهت آنرا شب زایش خورشید نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند. به همین خاطر در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع میشد و در اوستا، واژه Sareda, Saredha «سَرِدَ» یا «سَرِذَ» که مفهوم «سال» را افاده میکند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%B2%D8%AF) بر اهریمن (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%86) و روشنی بر تاریکی است. در آثارالباقیه (http://njavan.com/wiki/%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D 9%82%DB%8C%D9%87)ابوریحان بیرونی (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86_% D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C) ، ص 255، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده است و در قانون مسعودی (http://njavan.com/w/index.php?title=%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D9 %85%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%DB%8C&action=edit&redlink=1) نسخه موزه بریتانی لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در بعضی مآخذ دیگر «خرم روز» نامیده شده است. در برهان قاطع (http://njavan.com/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%B7% D8%B9) ذیل واژه «یلدا» چنین آمده است:
«یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل میکند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک میباشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.»
تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی اهریمنی بیشتر می‌پاید، این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا میرسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند، مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفتگو به سر می‌آوردند و خوانی ویژه میگستردند، هرآنچه میوه تازه فصل که نگاهداری شده بود و میوه‌های خشک در سفره مینهادند. سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار میشد. در آیین‌های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی میگستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده‌ها و فرآورده‌های خوردنی فصل و خوراک‌های گوناگون، خوراک مقدس مانند «میزد» نیز نهاده میشد.
ایرانیان گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنهٔ کوه‌های البرز (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%B2) به انتظار باززاییده‌شدن خورشید می‌نشستند. برخی در مهرابه‌ها (http://njavan.com/wiki/%D9%85%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%A8) (نیایشگاه‌های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول می‌شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند و شبهنگام دعایی به نام «نی ید» را می‌خوانند که دعای شکرانه نعمت بوده‌است. روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خورروز (روز خورشید) و دی گان؛ می‌خواندند و به استراحت می‌پرداختند و تعطیل عمومی بود (خرمدینان، این روز را خرم روز یا خره روز می‌نامیدند).خورروز (http://njavan.com/w/index.php?title=%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%B1%D9%88%D8% B2&action=edit&redlink=1) در ایران باستان روز برابری انسانها بود در این روز همگان از جمله شاه لباس ساده می پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت و کارها داوطلبانه انجام می گرفت نه تحت امر. در این روز جنگ کردن و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود این موضوع را نیروهای متخاصم ایرانیان نیز میدانستند و در جبهه‌ها رعایت می کردند و خونریزی موقتا قطع میشد و بسیار دیده سده که همین قطع موقت جنگ به صلح طولانی و صفا تبدیل شده است. در این روز عمدتاً به این لحاظ از کار دست می‌کشیدند که نمی‌خواستند احیاناً مرتکب بدی کردن شوند که آیین مهر ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می‌شمرد. ایرانیان به سرو (http://njavan.com/wiki/%D8%B3%D8%B1%D9%88) به چشم مظهر قدرت در برابر تاریکی و سرما می نگریستند و در خورروز (http://njavan.com/w/index.php?title=%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%B1%D9%88%D8% B2&action=edit&redlink=1) در برابر آن می ایستادند و عهد می کردند که تا سال بعد یک سرو (http://njavan.com/wiki/%D8%B3%D8%B1%D9%88) دیگر بکارند.
جشن یلدا و عادات مرسوم در ایران
ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز را که درازترین و تاریکترین شب در طول سال است تا سپیده دم بیدار می مانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم میدارند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیهٔ آنان را تضعیف نکند و با به روشنایی گراییدن آسمان به رخت خواب روند و لختی بیاسایند.
در آیین کهن، بنابر یک سنت دیرینه آیین مهر شاهان ایرانی در روز اول دی‌ماه تاج و تخت شاهی را بر زمین می‌گذاشتند و با جامه‌ای سپید به صحرا می‌رفتند و بر فرشی سپید می‌نشستند. دربان‌ها و نگهبانان کاخ شاهی و همهٔ برده‌ها و خدمت‌کاران در سطح شهر آزاد شده و به‌سان دیگران زندگی میکردند. رئیس و مرئوس، پادشاه و آحاد مردم همگی یکسان بودند(صحت این امر موکد نیست، شاید تنها افسانه باشد). ایرانیان در این شب باقی مانده میوه هایی را که انبار کرده بودند به همراه خشکبار و تنقلات می خوردند و دور هم گرد هیزم افروخته می نشستند تا سپیده دم بشارت روشنایی دهد زیرا به زعم آنان در این شب تاریکی و سیاهی در اوج خود است. جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. متل گویی که نوعی شعرخوانی و داستان خوانی است در قدیم اجرا می‌شده‌است به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد می‌آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف میکردند. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند، این میوه‌ها که اکثراً کثیر الدانه هستند، نوعی جادوی سرایتی محسوب میشوند که انسانها با توسل به برکت خیزی و پر دانه بودن آنها، خودشان را نیز مانند آنها برکت خیز می‌کنند و نیروی باروی را در خویش افزایش می‌دهند و همچنین انار و هندوانه با رنگ سرخشان نمایندگانی از خورشیدند در شب. در این شب هم مثل جشن تیرگان (http://njavan.com/wiki/%D8%AC%D8%B4%D9%86_%D8%AA%DB%8C%D8%B1%DA%AF%D8%A7% D9%86)، فال گرفتن از کتاب حافظ (http://njavan.com/wiki/%D8%AD%D8%A7%D9%81%D8%B8) مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پُری آن، آینده‌گویی (http://njavan.com/w/index.php?title=%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87%E2% 80%8C%DA%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C&action=edit&redlink=1) می‌کنند.
در خطهٔ شمال و آذربایجان (http://njavan.com/wiki/%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D 9%86) رسم بر این است که در این شب خوانچه‌ای تزیین شده به خانهٔ تازه‌عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه‌ها را تزئین می‌کنند و شال‌های قرمزی را اطرافش می‌گذارند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین می‌کنند و به خانهٔ عروس می‌برند.
سفرهٔ مردم شیراز (http://njavan.com/wiki/%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2) مثل سفرهٔ نوروز رنگین است. مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج‌ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج‌ها موجود است. حافظ‌خوانی (http://njavan.com/wiki/%D8%AD%D8%A7%D9%81%D8%B8) جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی‌هاست. البته خواندن حافظ در این شب نه تنها در شیراز مرسوم است، بلکه رسم کلی چله‌نشینان شده‌است.
همدانی‌ها (http://njavan.com/wiki/%D9%87%D9%85%D8%AF%D8%A7%D9%86) فالی می‌گیرند با نام فال سوزن. همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آن منطقه‌است در این شب خورده می‌شود. در تویسرکان (http://njavan.com/wiki/%D8%AA%D9%88%DB%8C%D8%B3%D8%B1%DA%A9%D8%A7%D9%86) و ملایر (http://njavan.com/wiki/%D9%85%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%B1)، گردو و کشمش و مِیز نیز خورده می‌شود که از معمولترین خوراکی‌های موجود در ابن استان هاست.
در شهرهای خراسان (http://njavan.com/wiki/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86) خواندن شاهنامهٔ فردوسی در این شب مرسوم است.
در اردبیل (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D9%84) رسم است که مردم، چله بزرگ را قسم می‌دهند که زیاد سخت نگیرد و معمولاً گندم برشته (قورقا) و هندوانه و سبزه و مغز گردو و نخودچی و کشمش می‌خورند.
در گیلان (http://njavan.com/wiki/%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86) هندوانه را حتماً فراهم می‌کنند و معتقدند که هر کس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. «آوکونوس» یکی دیگر از خوردنی هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می‌شود. در فصل پاییز، ازگیل (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D8%B2%DA%AF%DB%8C%D9%84) خام را در خمره می‌ریزند، خمره را پر از آب می‌کنند و کمی نمک هم به آن می‌افزایند و در خم را می‌بندند و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اطاق می‌گذارند. ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می‌شود. آوکونوس در اغلب خانه‌های گیلان تا بهار آینده یافت می‌شود و هر وقت هوس کنند ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می‌آورند و آن را با گلپر و نمک در سینه کش آفتاب می‌خورند.(آو= آب و کونوس = ازگیل)
مردم کرمان (http://njavan.com/wiki/%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86) تا سحر انتظار می‌کشند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند. قارون در لباس هیزم شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل میشوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند.
سفرهٔ شب یلدا
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/Yalda_setting.jpg/220px-Yalda_setting.jpg (http://njavan.com/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Yalda_setting .jpg)
شب یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال (http://njavan.com/wiki/%D8%B3%D8%A7%D9%84) در نیم‌کره شمالی (http://njavan.com/wiki/%D9%86%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%DA%A9%D8%B1%D9%87_%D8% B4%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C)زمین (http://njavan.com/wiki/%D8%B2%D9%85%DB%8C%D9%86) است. این شب به هنگام غروب آفتاب از ۳۰ آذر (http://njavan.com/wiki/%DB%B3%DB%B0_%D8%A2%D8%B0%D8%B1) (آخرین روز پاییز (http://njavan.com/wiki/%D9%BE%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%B2)) تا طلوع آفتاب در ۱ دی (http://njavan.com/wiki/%DB%B1_%D8%AF%DB%8C) (نخستین روز زمستان (http://njavan.com/wiki/%D8%B2%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86)) اطلاق می‌شود. ایرانیان و بسیاری از دیگر اقوام آن را مبارک میدارند و این شب را جشن می‌گیرند.
این شب در نیم‌کره شمالی (http://njavan.com/wiki/%D9%86%DB%8C%D9%85%E2%80%8C%DA%A9%D8%B1%D9%87_%D8% B4%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C) با انقلاب زمستانی (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8_%D8%B2%D9%85% D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C) مصادف است و به همین دلیل از آن شب به بعد طول روز (http://njavan.com/wiki/%D8%B1%D9%88%D8%B2) بیشتر و طول شب (http://njavan.com/wiki/%D8%B4%D8%A8) کوتاهتر می‌شود.
پیرامون واژه
واژه «یلدا» واژه ایست برگرفته از زبان سریانی (http://njavan.com/wiki/%D8%B3%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86%DB%8C) (که از لهجه‌های متداول زبان «آرامی (http://njavan.com/wiki/%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%DB%8C)» است) به معنای تولد. زبان «آرامی» یکی از زبان‌های رایج در منطقه خاورمیانه بوده است. (برخی بر این عقیده اند که این واژه در زمان ساسانیان (http://njavan.com/wiki/%D8%B3%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86) که خطوط الفبا از راست به چپ نوشته می‌شده، وارد زبان پارسی شده است).
واژه یلدا به معنای زایش زادروز و تولد است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر میشوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر (http://njavan.com/wiki/%D9%85%D9%87%D8%B1) یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی بر پا میکردند. و از این رو به ماه دهم دی (http://njavan.com/wiki/%D8%AF%DB%8C) (به معنای روز) میگفتند که ماه تولد خورشید بود.
پیشینهٔ جشن
یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم عهود دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل میداد و در طول سال با سپری شدن فصول و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان آشنایی یافته و کارها و فعالیتهایشان را بر اثر آن تنظیم میکردند. آنان ملاحظه میکردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند می‌شود و در نتیجه در آن روزها، آنان از روشنی و نور خورشید بیشتر میتوانستند استفاده کنند. این اعتقاد برایشان پیدا شد که نور و روشنایی و تابش خورشید مظاهر نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش‌اند. بدین سان مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی، دریافتند که کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شبها کوتاهتر میشوند، به همین جهت آنرا شب زایش خورشید نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند. به همین خاطر در دوران کهن فرهنگ اوستایی، سال با فصل سرد شروع میشد و در اوستا، واژه Sareda, Saredha «سَرِدَ» یا «سَرِذَ» که مفهوم «سال» را افاده میکند، خود به معنای «سرد» است و این به معنی بشارت پیروزی اورمزد (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B1%D9%85%D8%B2%D8%AF) بر اهریمن (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D9%87%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%86) و روشنی بر تاریکی است. در آثارالباقیه (http://njavan.com/wiki/%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D 9%82%DB%8C%D9%87)ابوریحان بیرونی (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%AD%D8%A7%D9%86_% D8%A8%DB%8C%D8%B1%D9%88%D9%86%DB%8C) ، ص 255، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده است و در قانون مسعودی (http://njavan.com/w/index.php?title=%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D9 %85%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%DB%8C&action=edit&redlink=1) نسخه موزه بریتانی لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در بعضی مآخذ دیگر «خرم روز» نامیده شده است. در برهان قاطع (http://njavan.com/wiki/%D8%A8%D8%B1%D9%87%D8%A7%D9%86_%D9%82%D8%A7%D8%B7% D8%B9) ذیل واژه «یلدا» چنین آمده است:
«یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل میکند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک میباشد و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است.»
تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی اهریمنی بیشتر می‌پاید، این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا میرسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند، مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفتگو به سر می‌آوردند و خوانی ویژه میگستردند، هرآنچه میوه تازه فصل که نگاهداری شده بود و میوه‌های خشک در سفره مینهادند. سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار میشد. در آیین‌های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی میگستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده‌ها و فرآورده‌های خوردنی فصل و خوراک‌های گوناگون، خوراک مقدس مانند «میزد» نیز نهاده میشد.
ایرانیان گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنهٔ کوه‌های البرز (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%B1%D8%B2) به انتظار باززاییده‌شدن خورشید می‌نشستند. برخی در مهرابه‌ها (http://njavan.com/wiki/%D9%85%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%A8) (نیایشگاه‌های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول می‌شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند و شبهنگام دعایی به نام «نی ید» را می‌خوانند که دعای شکرانه نعمت بوده‌است. روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را خورروز (روز خورشید) و دی گان؛ می‌خواندند و به استراحت می‌پرداختند و تعطیل عمومی بود (خرمدینان، این روز را خرم روز یا خره روز می‌نامیدند).خورروز (http://njavan.com/w/index.php?title=%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%B1%D9%88%D8% B2&action=edit&redlink=1) در ایران باستان روز برابری انسانها بود در این روز همگان از جمله شاه لباس ساده می پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت و کارها داوطلبانه انجام می گرفت نه تحت امر. در این روز جنگ کردن و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود این موضوع را نیروهای متخاصم ایرانیان نیز میدانستند و در جبهه‌ها رعایت می کردند و خونریزی موقتا قطع میشد و بسیار دیده سده که همین قطع موقت جنگ به صلح طولانی و صفا تبدیل شده است. در این روز عمدتاً به این لحاظ از کار دست می‌کشیدند که نمی‌خواستند احیاناً مرتکب بدی کردن شوند که آیین مهر ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می‌شمرد. ایرانیان به سرو (http://njavan.com/wiki/%D8%B3%D8%B1%D9%88) به چشم مظهر قدرت در برابر تاریکی و سرما می نگریستند و در خورروز (http://njavan.com/w/index.php?title=%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%B1%D9%88%D8% B2&action=edit&redlink=1) در برابر آن می ایستادند و عهد می کردند که تا سال بعد یک سرو (http://njavan.com/wiki/%D8%B3%D8%B1%D9%88) دیگر بکارند.
جشن یلدا و عادات مرسوم در ایران
ایرانیان نزدیک به چند هزار سال است که شب یلدا آخرین شب پاییز را که درازترین و تاریکترین شب در طول سال است تا سپیده دم بیدار می مانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم میدارند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی و سردی روحیهٔ آنان را تضعیف نکند و با به روشنایی گراییدن آسمان به رخت خواب روند و لختی بیاسایند.
در آیین کهن، بنابر یک سنت دیرینه آیین مهر شاهان ایرانی در روز اول دی‌ماه تاج و تخت شاهی را بر زمین می‌گذاشتند و با جامه‌ای سپید به صحرا می‌رفتند و بر فرشی سپید می‌نشستند. دربان‌ها و نگهبانان کاخ شاهی و همهٔ برده‌ها و خدمت‌کاران در سطح شهر آزاد شده و به‌سان دیگران زندگی میکردند. رئیس و مرئوس، پادشاه و آحاد مردم همگی یکسان بودند(صحت این امر موکد نیست، شاید تنها افسانه باشد). ایرانیان در این شب باقی مانده میوه هایی را که انبار کرده بودند به همراه خشکبار و تنقلات می خوردند و دور هم گرد هیزم افروخته می نشستند تا سپیده دم بشارت روشنایی دهد زیرا به زعم آنان در این شب تاریکی و سیاهی در اوج خود است. جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می‌شود. متل گویی که نوعی شعرخوانی و داستان خوانی است در قدیم اجرا می‌شده‌است به این صورت که خانواده‌ها در این شب گرد می‌آمدند و پیرترها برای همه قصه تعریف میکردند. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند، این میوه‌ها که اکثراً کثیر الدانه هستند، نوعی جادوی سرایتی محسوب میشوند که انسانها با توسل به برکت خیزی و پر دانه بودن آنها، خودشان را نیز مانند آنها برکت خیز می‌کنند و نیروی باروی را در خویش افزایش می‌دهند و همچنین انار و هندوانه با رنگ سرخشان نمایندگانی از خورشیدند در شب. در این شب هم مثل جشن تیرگان (http://njavan.com/wiki/%D8%AC%D8%B4%D9%86_%D8%AA%DB%8C%D8%B1%DA%AF%D8%A7% D9%86)، فال گرفتن از کتاب حافظ (http://njavan.com/wiki/%D8%AD%D8%A7%D9%81%D8%B8) مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پُری آن، آینده‌گویی (http://njavan.com/w/index.php?title=%D8%A2%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87%E2% 80%8C%DA%AF%D9%88%DB%8C%DB%8C&action=edit&redlink=1) می‌کنند.
در خطهٔ شمال و آذربایجان (http://njavan.com/wiki/%D8%A2%D8%B0%D8%B1%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D 9%86) رسم بر این است که در این شب خوانچه‌ای تزیین شده به خانهٔ تازه‌عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه‌ها را تزئین می‌کنند و شال‌های قرمزی را اطرافش می‌گذارند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین می‌کنند و به خانهٔ عروس می‌برند.
سفرهٔ مردم شیراز (http://njavan.com/wiki/%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2) مثل سفرهٔ نوروز رنگین است. مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج‌ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج‌ها موجود است. حافظ‌خوانی (http://njavan.com/wiki/%D8%AD%D8%A7%D9%81%D8%B8) جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی‌هاست. البته خواندن حافظ در این شب نه تنها در شیراز مرسوم است، بلکه رسم کلی چله‌نشینان شده‌است.
همدانی‌ها (http://njavan.com/wiki/%D9%87%D9%85%D8%AF%D8%A7%D9%86) فالی می‌گیرند با نام فال سوزن. همه دور تا دور اتاق می‌نشینند و پیرزنی به طور پیاپی شعر می‌خواند. دختر بچه‌ای پس از اتمام هر شعر بر یک پارچه نبریده و آب ندیده سوزن می‌زند و مهمان‌ها بنا به ترتیبی که نشسته‌اند شعرهای پیرزن را فال خود می‌دانند. همچنین در مناطق دیگر همدان تنقلاتی که مناسب با آب و هوای آن منطقه‌است در این شب خورده می‌شود. در تویسرکان (http://njavan.com/wiki/%D8%AA%D9%88%DB%8C%D8%B3%D8%B1%DA%A9%D8%A7%D9%86) و ملایر (http://njavan.com/wiki/%D9%85%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%B1)، گردو و کشمش و مِیز نیز خورده می‌شود که از معمولترین خوراکی‌های موجود در ابن استان هاست.
در شهرهای خراسان (http://njavan.com/wiki/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86) خواندن شاهنامهٔ فردوسی در این شب مرسوم است.
در اردبیل (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D9%84) رسم است که مردم، چله بزرگ را قسم می‌دهند که زیاد سخت نگیرد و معمولاً گندم برشته (قورقا) و هندوانه و سبزه و مغز گردو و نخودچی و کشمش می‌خورند.
در گیلان (http://njavan.com/wiki/%DA%AF%DB%8C%D9%84%D8%A7%D9%86) هندوانه را حتماً فراهم می‌کنند و معتقدند که هر کس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. «آوکونوس» یکی دیگر از خوردنی هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می‌شود. در فصل پاییز، ازگیل (http://njavan.com/wiki/%D8%A7%D8%B2%DA%AF%DB%8C%D9%84) خام را در خمره می‌ریزند، خمره را پر از آب می‌کنند و کمی نمک هم به آن می‌افزایند و در خم را می‌بندند و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اطاق می‌گذارند. ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می‌شود. آوکونوس در اغلب خانه‌های گیلان تا بهار آینده یافت می‌شود و هر وقت هوس کنند ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می‌آورند و آن را با گلپر و نمک در سینه کش آفتاب می‌خورند.(آو= آب و کونوس = ازگیل)
مردم کرمان (http://njavan.com/wiki/%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86) تا سحر انتظار می‌کشند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند. قارون در لباس هیزم شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل میشوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند.