MR_Jentelman
30th November 2010, 07:23 AM
5کيلومتر دورتر از تخت جمشيد بناي شگفت انگيزي قرار دارد که بيش از دوهزار سال قبل دقيق ترين تقويم خورشيدي جهان به شمار مي رفت. تقويمي سنگي به نام نقش رستم که آنقدر در ميان ايرانيان باستان قداست داشت که هر سلسله اي، از ايلاميان و هخامنشيان گرفته تا ساسانيان مهم ترين يادگاري حکومتش را در آن به جا گذاشت تا امروز نقش رستم، آلبومي سنگي از نقش برجسته هاي پادشاهان مختلف باشد.
ظاهرا از زمان حمله اعراب به ايران، نقش رستم به اشتباه به «كعبه زرتشت» معروف شد و دليل اين اشتباه آن بود که اعراب كاربرد واقعي اين بنا را نمي دانستند و تصور مي کردند نقش رستم مرکز عبادتگاه هاي زرتشتيان است. در حالي که اين نام به مجموعه مقبره هايي تعلق دارد که رو به روي گاهشمار سنگي نقش رستم ساخته شده است.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854390_dsc00492.jpg
اولين بار، داريوش هخامنشي مقبره خود را در دل صخره اي كند که با اقامتگاه او و خانواده اش، يعني تخت جمشيد فاصله کمي داشت و با اصول معماري شبيه به آن ساخته شده بود. به تدريج پادشاهان ديگر، يعني خشيارشاه، اردشير اول و داريوش دوم هم به فکر افتادند تا کاري شبيه داريوش کرده و سه مقبره ديگر براي خود در كنار مقبره او بسازند و به اين ترتيب مجموعه اين مقبره به نام کعبه زرتشت معروف شد.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854562_dsc00522.jpg
از آتشکده تا کتابخانه
کاربرد گاه شمار سنگي نقش رستم سال ها زير سوال بود. عده اي از باستان شناسان تصور مي کردند که اين بنا صرفا محلي براي نگهداري از آثار مكتوب زرتشتيان است و عده اي ديگر آن را آتشکده اي قديمي مي دانستند که در آن آتش مقدس نگهداري مي شد.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854875_qzpqsa1238994256.jpg
تا اين که پژوهشگر ايراني، رضا مرادي غياث‌آبادي كه تحقيقات فراواني در زمينه ايران باستان داشته است، در کتاب «نظام گاه شماري در چارطاقي‌هاي ايران» نتايج سال ها تحقيق خود را روي اين بنا نوشت و اعلام کرد که اگرچه تا امروز تصور مي شد كاربرد اين بنا، محلي براي نگهداري كتاب اوستا و اسناد حكومتي يا محل گنجينه دربار و يا آتشكده بوده باشد، اما اين بنا در مقايسه با تمام بناهاي گاهشماري آفتابي در سراسر جهان، پيشرفته‌ترين، دقيق‌ترين، و بهترين بناي گاهشماري آفتابي است.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854687_naqsh-e_rostam.jpg
تمام بناهاي گاهشمار آفتابي در جهان فقط مي‌توانند روزهاي خاصي از سال (مانند روزهاي سرفصل) را مشخص كنند و حتي با سال خورشيدي هم تنظيم نيستند. اما اين بنا مي تواند جزئيات روزهاي مختلف سال و ماه‌ها را هم مشخص كند.
باستان شناسان معتقدند که ظرافت اين گاهشمار تمام سنگي به اندازه اي است که بدون شک سازندگان آن از مسائل دقيق و پيشرفته نجومي، سال كبيسه، انحراف كره زمين نسبت به مدار خورشيد، کروي بودن زمين، تفاوت قطب مغناطيسي با قطب جغرافيايي، مسير گردش زمين به دور خورشيد و... آگاه بوده اند.
درجه هاي سنگي
بناي نقش رستم برج مکعب مستطيل شکلي است با قاعده مربع که چيزي حدود 5/12 متر بلندي دارد و طول هر ضلع آن به 5/3 متر ني رسد. در ساختمان اين برج تنها از سنگ آهک سفيد و خاکستري استفاده شده که به طرزي بسيار ماهرانه صيقل ديده اند و چنان دقيق روي هم قرار گرفته‌اند که احتياج به ملات هم نداشته‌اند. سقف اين بنا تنها از 4قطعه سنگ ساخته شده که طرز تراش آنها شکل هرم کوتاهي را به وجود آورده است.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854218_att5389412.jpg
هر يک از اضلاع بناي نقش رستم با چهار جهت اصلي 15 درجه غربي انحراف دارد. اگر اين بنا با زاويه‌اي غير از اين ساخته مي‌شد، هيچ يک از محاسبه‌هاي خورشيدي ياد شده در اينجا قابل انجام نمي‌بود.
بر هر يک از سه ضلع شرقي، غربي و جنوبي بنا 6 شاخص خورشيدي يا آفتاب سنج به شکل پنجره ديده مي‌شود که از سنگ هاي خاکستري رنگ ساخته شده اند و بررسي ها نشان مي دهد که تغييرات زاويه بين گوشه‌هاي آفتاب سنج هايي که در سه سوي بنا کار گذاشته شده است با تغييرات زاويه طلوع خورشيد در ماههاي گوناگون سال برابر است.
در آفتاب سنجهاي رديف دوم ساز و کاري انديشيده شده است که به وسيله آن مي‌توان نزديک شدن سال نو را هفته به هفته تشخيص داد و اين در حالي است که ضلع هاي عمقي آفتاب سنج ها بر اضلاع ديگر آن کاملا عمود نيستند، بلکه به ميزان کمي انحراف دارند تا سايه گوشه‌هاي دروني منطبق شود. اگر اين انحراف ناچيز وجود ن‌داشت چنين سايه‌هايي تشکيل نمي‌شد.
ساختمان گاهشمار در فاصله و تناسبي از کوه قرار دارد که طلوع خورشيد در زمان انقلاب تابستاني بلافاصله در کنار لبه شرقي کوه و غروب خورشيد در زمان اعتدال بهاري و پائيزي در لبه غربي کوه ديده مي‌شد. هر چهار گوشه بنا به شکلي ساخته شده که سايه آن بر روي زمين به شکل فلش و عقربه اندازه گيري در مي‌آيد.
لبه بام بنا هم کلا صاف و بدون هر گونه برآمدگي يا فرو رفتگي است، تا در ايجاد سايه‌هاي تشکيل شده بر پله‌ها اشکالي پيش نيايد.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854312_dsc00473.jpg
در قسمت شمالي بنا، پله‌هايي ديده مي شود که مطالعات نجومي نشان مي دهد به عنوان درجه‌هاي يک صفحه مدرج استفاده مي شدند و وظيفه محاسبه زمان از راه ارتفاع خورشيد را داشته اند. به همين دليل زاويه شيب آنها نسبت به سطح زمين دقيقا برابر با زاويه بين بالاترين و پايين‌ترين حد ارتفاع خورشيد در ظهر خورشيد يعني 47 درجه است!
اين پله‌ها همچنين وضعيتي دارند که سايه لبه عمودي بنا در هنگام طلوع خورشيد در هر يک از ماههاي سال به ترتيبي خاص بر روي آنها مي‌افتد و در آنها ترتيبي اتخاذ شده که مي‌توان نزديک شدن آغاز سال هخامنشي را روز به روز تشخيص داد.
منبع:تبيان
ظاهرا از زمان حمله اعراب به ايران، نقش رستم به اشتباه به «كعبه زرتشت» معروف شد و دليل اين اشتباه آن بود که اعراب كاربرد واقعي اين بنا را نمي دانستند و تصور مي کردند نقش رستم مرکز عبادتگاه هاي زرتشتيان است. در حالي که اين نام به مجموعه مقبره هايي تعلق دارد که رو به روي گاهشمار سنگي نقش رستم ساخته شده است.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854390_dsc00492.jpg
اولين بار، داريوش هخامنشي مقبره خود را در دل صخره اي كند که با اقامتگاه او و خانواده اش، يعني تخت جمشيد فاصله کمي داشت و با اصول معماري شبيه به آن ساخته شده بود. به تدريج پادشاهان ديگر، يعني خشيارشاه، اردشير اول و داريوش دوم هم به فکر افتادند تا کاري شبيه داريوش کرده و سه مقبره ديگر براي خود در كنار مقبره او بسازند و به اين ترتيب مجموعه اين مقبره به نام کعبه زرتشت معروف شد.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854562_dsc00522.jpg
از آتشکده تا کتابخانه
کاربرد گاه شمار سنگي نقش رستم سال ها زير سوال بود. عده اي از باستان شناسان تصور مي کردند که اين بنا صرفا محلي براي نگهداري از آثار مكتوب زرتشتيان است و عده اي ديگر آن را آتشکده اي قديمي مي دانستند که در آن آتش مقدس نگهداري مي شد.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854875_qzpqsa1238994256.jpg
تا اين که پژوهشگر ايراني، رضا مرادي غياث‌آبادي كه تحقيقات فراواني در زمينه ايران باستان داشته است، در کتاب «نظام گاه شماري در چارطاقي‌هاي ايران» نتايج سال ها تحقيق خود را روي اين بنا نوشت و اعلام کرد که اگرچه تا امروز تصور مي شد كاربرد اين بنا، محلي براي نگهداري كتاب اوستا و اسناد حكومتي يا محل گنجينه دربار و يا آتشكده بوده باشد، اما اين بنا در مقايسه با تمام بناهاي گاهشماري آفتابي در سراسر جهان، پيشرفته‌ترين، دقيق‌ترين، و بهترين بناي گاهشماري آفتابي است.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854687_naqsh-e_rostam.jpg
تمام بناهاي گاهشمار آفتابي در جهان فقط مي‌توانند روزهاي خاصي از سال (مانند روزهاي سرفصل) را مشخص كنند و حتي با سال خورشيدي هم تنظيم نيستند. اما اين بنا مي تواند جزئيات روزهاي مختلف سال و ماه‌ها را هم مشخص كند.
باستان شناسان معتقدند که ظرافت اين گاهشمار تمام سنگي به اندازه اي است که بدون شک سازندگان آن از مسائل دقيق و پيشرفته نجومي، سال كبيسه، انحراف كره زمين نسبت به مدار خورشيد، کروي بودن زمين، تفاوت قطب مغناطيسي با قطب جغرافيايي، مسير گردش زمين به دور خورشيد و... آگاه بوده اند.
درجه هاي سنگي
بناي نقش رستم برج مکعب مستطيل شکلي است با قاعده مربع که چيزي حدود 5/12 متر بلندي دارد و طول هر ضلع آن به 5/3 متر ني رسد. در ساختمان اين برج تنها از سنگ آهک سفيد و خاکستري استفاده شده که به طرزي بسيار ماهرانه صيقل ديده اند و چنان دقيق روي هم قرار گرفته‌اند که احتياج به ملات هم نداشته‌اند. سقف اين بنا تنها از 4قطعه سنگ ساخته شده که طرز تراش آنها شکل هرم کوتاهي را به وجود آورده است.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854218_att5389412.jpg
هر يک از اضلاع بناي نقش رستم با چهار جهت اصلي 15 درجه غربي انحراف دارد. اگر اين بنا با زاويه‌اي غير از اين ساخته مي‌شد، هيچ يک از محاسبه‌هاي خورشيدي ياد شده در اينجا قابل انجام نمي‌بود.
بر هر يک از سه ضلع شرقي، غربي و جنوبي بنا 6 شاخص خورشيدي يا آفتاب سنج به شکل پنجره ديده مي‌شود که از سنگ هاي خاکستري رنگ ساخته شده اند و بررسي ها نشان مي دهد که تغييرات زاويه بين گوشه‌هاي آفتاب سنج هايي که در سه سوي بنا کار گذاشته شده است با تغييرات زاويه طلوع خورشيد در ماههاي گوناگون سال برابر است.
در آفتاب سنجهاي رديف دوم ساز و کاري انديشيده شده است که به وسيله آن مي‌توان نزديک شدن سال نو را هفته به هفته تشخيص داد و اين در حالي است که ضلع هاي عمقي آفتاب سنج ها بر اضلاع ديگر آن کاملا عمود نيستند، بلکه به ميزان کمي انحراف دارند تا سايه گوشه‌هاي دروني منطبق شود. اگر اين انحراف ناچيز وجود ن‌داشت چنين سايه‌هايي تشکيل نمي‌شد.
ساختمان گاهشمار در فاصله و تناسبي از کوه قرار دارد که طلوع خورشيد در زمان انقلاب تابستاني بلافاصله در کنار لبه شرقي کوه و غروب خورشيد در زمان اعتدال بهاري و پائيزي در لبه غربي کوه ديده مي‌شد. هر چهار گوشه بنا به شکلي ساخته شده که سايه آن بر روي زمين به شکل فلش و عقربه اندازه گيري در مي‌آيد.
لبه بام بنا هم کلا صاف و بدون هر گونه برآمدگي يا فرو رفتگي است، تا در ايجاد سايه‌هاي تشکيل شده بر پله‌ها اشکالي پيش نيايد.
http://img.tebyan.net/big/1389/09/20101128165854312_dsc00473.jpg
در قسمت شمالي بنا، پله‌هايي ديده مي شود که مطالعات نجومي نشان مي دهد به عنوان درجه‌هاي يک صفحه مدرج استفاده مي شدند و وظيفه محاسبه زمان از راه ارتفاع خورشيد را داشته اند. به همين دليل زاويه شيب آنها نسبت به سطح زمين دقيقا برابر با زاويه بين بالاترين و پايين‌ترين حد ارتفاع خورشيد در ظهر خورشيد يعني 47 درجه است!
اين پله‌ها همچنين وضعيتي دارند که سايه لبه عمودي بنا در هنگام طلوع خورشيد در هر يک از ماههاي سال به ترتيبي خاص بر روي آنها مي‌افتد و در آنها ترتيبي اتخاذ شده که مي‌توان نزديک شدن آغاز سال هخامنشي را روز به روز تشخيص داد.
منبع:تبيان