کم خونی چیست؟

[پژواک]

کم خونی اختلال خونی شایعی است که در آن گلبولهای قرمز سالم، به تعداد کافی، برای حمل اکسیژن به بافتهای بدن وجود ندارد و موجب می‌شود که احساس خستگی ایجاد شود.

کم خونی انواع گوناگونی دارد که هر یک علت خاص خود را دارند. کم خونی می‌تواند موقتی و یا طولانی مدت بوده و از فرمهای خفیف تا شدید باشد. خطر ایجاد کم خونی در زنان و کسانی که بیماریهای مزمن دارند بیشتر است.

در صورت داشتن علائم کم خونی به پزشک مراجعه کنید.

کم خونی ممکن است با مصرف مکملها و یا با درمانهای تخصصی تر درمان شود. با خوردن غذاهای متنوع و سالم ممکن است بتوانید از بروز برخی انواع کم خونی پیشگیری کنید.

علائم کم خونی:

مهمترین علامت کم خونی احساس خستگی و فرسودگی است. علائم دیگر شامل این موارد است:

* ضعف

* رنگ پریدگی پوست

* ضربان نامنظم یا تند قلب

* کوتاهی نفس

* درد قفسه‌ی سینه

* احساس سبکی در سر و یا سرگیجه خفیف

* مشکلات شناختی

* بی حسی، کرختی یا سردی انتهای اندامها

* سردرد

ممکن است در ابتدا کم خونی آنقدر خفیف باشد که متوجه علائم آن نشوید. اما شدت علائم با پیشرفت کم خونی افزایش می‌یابند.

علل ایجاد کننده‌ی کم خونی کدامند؟

خون از سلولهای خونی و مایعی به نام پلاسما تشکیل شده است. سه نوع سلول خونی در پلاسما شناور هستند.

سلولهای خونی سفید (گلبولهای سفید): این سلولها با عفونتها مبارزه می‌کنند.

پلاکتها: این سلولها به لخته شدن خون پس از ایجاد جراحتها کمک می‌کنند.

سلولهای خونی قرمز (گلبولهای قرمز): این سلولها اکسیژن را از ریه ها به مغز، سایر ارگانهاو بافتها مختلف بدن حمل می‌کنند. بدن شما برای عملکردهای خود به خون حاوی اکسیژن احتیاج دارد.

خون اکسیژن دار کمک می‌کند تا انرژی لازم برای بدن تامین شود و گرمی‌ و رنگ پوست سالم را ایجاد می‌کند. گلبولهای قرمز محتوی هموگلوبین هستند. هموگلوبین یک پروتین حاوی آهن است که عامل ایجاد رنگ قرمز خون است. این ماده عامل اصلی انتقال اکسیژن از ریه ها به سایر نقاط بدن است و دی اکسید کربن را نیز از بافتهای بدن به ریه ها منتقل می‌کند تا در ریه ها از طریق بازدم دفع شوند.

بسیاری از سلولهای خونی از جمله گلبولهای قرمز به صورت مداوم در مغز استخوان تولید می‌شوند. مغز استخوان یک ماده‌ی اسفنجی شکل قرمز رنگ است که درون برخی از استخوانهای بدن وجود دارد.

برای تولید گلبولهای قرمز و هموگلوبین، بدن شما به پروتئین، ویتامینها و آهن نیاز دارد. این مواد از غذایی که می‌خورید تامین می‌شوند.


کم خونی حالتی است که در آن تعداد گلبولهای قرمز و یا میزان هموگلوبین آنها کمتر از میزان طبیعی است. وقتی شما کم خونی دارید گلبولهای قرمز سریعتر از معمول تخریب می‌شوند و گلبولهای جدید نمی‌توانند با این سرعت جایگزین شوند.به همین دلیل خون شما گلبول قرمز کمتری خواهد داشت و در نتیجه میزان حمل اکسیژن به بافتهای بدن کاهش یافته و احساس خستگی ایجاد می‌شود.

[پژواک]

انواع کم خونی بر اساس علت ایجاد کننده شامل این موارد است:

کم خونی ناشی از فقر آهن:

شایعترین نوع کم خونی که تقریبا یک پنجم زنان، نیمی‌از زنان باردار و سه درصد مردان را درگیر می‌کند کم خونی ناشی از فقر آهن است.

علت اصلی این نوع کم خونی، کمبود آهن در بدن است. مغز استخوان شما برای ساختن هموگلوبین به آهن نیاز دارد. بدون آهن کافی بدن شما نمی‌تواند هموگلوبین مورد نیاز گلبولهای قرمز را بسازد. به همین دلیل بدن دچار کم خونی فقر آهن می‌شود.

وقتی عمر گلبولهای قرمز تمام می‌شود آهنی که در آنها به کار رفته‌است برای ساختن سلولهای جدید استفاده‌می‌شود. بنابرین اگر خون از دست بدهید در واقع آهن از دست داده اید.

زنانی که در دوره‌های ماهیانه خون زیادی از دست می‌دهند در خطر کم خونی فقر آهن هستند. از دست رفتن خون به صورت مزمن و آهسته از نقطه‌ای از بدن مانند زخمهای گوارشی، پولیپ روده‌ی بزرگ و حتی سرطان روده‌ی بزرگ می‌تواند به کم خونی فقر آهن منجر شود.

بدن شما از غذایی که می‌خورید آهن به دست می‌آورد. رژیم غذایی که آهن کمی‌دارد نیز موجب کم خونی می‌شود.

در زنان باردار، جنین در حال رشد به آهن نیاز دارد و می‌تواند باعث تخلیه‌ی ذخایر آهن بدن مادر گردد. این فرایند باعث ایجاد کم خونی می‌شود.

کم خونی ناشی از کمبود ویتامین:

برای تولید گلبولهای سالم بدن علاوه بر آهن به فولات و ویتامین ب12 نیز نیاز دارد. رژیم غذایی که ویتامینها و مواد مغذی کافی را نداشته باشد، می‌تواند موجب کاهش تولید گلبولهای قرمز شود. افرادی که مشکلات روده‌ای دارند و جذب مواد غذایی در آنها اختلال دارد مستعد ابتلا به این نوع کم خونی هستند.

برخی افراد به علل مختلف قادر به جذب ویتامین ب12 نیستند و دچار کم خونی ناشی از کمبود ویتامین ب12 می‌شوند. در این نوع کم خونی مغز استخوان گلبولهای بزرگ و غیر طبیعی می‌سازد.

کم خونی ناشی از بیماریهای مزمن:

برخی از بیماریهای مزمن مانند سرطان، آرتریت روماتویید، بیماری کرون و سایر بیماریهای مزمن التهابی می‌تواند در تولید گلبولهای قرمز اختلال ایجاد کند و باعث ایجاد کم خونی شود. نارسایی کلیه هم می‌تواند علت کم خونی باشد. کلیه‌ها هورمونی به نام اریتروپویتین می‌سازند که مغز استخوان را تحریک می‌کند تا گلبول قرمز تولید کند. نارسایی کلیه و یا شیمی‌درمانی موجب کم شدن تولید این هورمون می‌شود. کمبود این هورمون نیز منجر به کم شدن تعداد گلبولهای قرمز می‌شود.

کم خونی ناشی از ساخته نشدن سلول خونی :

این کم خونی ناشی از ساخته نشدن سلولهای خونی است. این نوع کم خونی تهدید کننده‌ی حیات است و در اثر کاهش توانایی مغز استخوان در تولید همه‌ی انواع سلولهای خونی شامل گلبولهای قرمز گلبولهای سفید و پلاکتها ایجاد می‌شود. بیشتر اوقات علت بیماری ناشناخته است. برخی مواقع علت این بیماری سیستم ایمنی بدن فرد است که به دلایلی بر علیه مغز استخوان وارد عمل می‌شود. عوامل دیگری که ممکن است مسئول ایجاد این نوع کم خونی باشند شامل شیمی‌درمانی، پرتو درمانی، سموم محیطی، حاملگی و بیماری لوپوس هستند.

کم خونی مرتبط با بیماری مغز استخوان:

بیماریهایی مانند سرطان خون می‌تواند منجر به اختلال در تولید گلبولها شده و کم خونی ایجاد کند.

انواع دیگری از کم خونی نیز وجود دارند مانند کم خونی همولیتیک، کم خونی سلول داسی شکل و سایر کم خونیها مانند تالاسمی ‌و. . . .

اما در واقع همانطور که گفتیم شایعترین نوع کم خونی در اثر فقر آهن ایجاد می‌شود.

عوامل مستعد کننده کم خونی کدامند؟

رژیم غذایی:

اگر رژیم غذایی هر فردی در هر سنی که باشد از آهن و ویتامین کمی‌برخوردار باشد خصوصاً اگر فولات کمی‌داشته باشد در خطر ابتلا به کم خونی است. بدن شما برای اینکه گلبولهای قرمز سالم و به تعداد کافی تولید کند به آهن، پروتئین و ویتامینها نیاز دارد.

اختلالات روده‌ای:

اختلالات روده‌ای مانند بیماری کرون و سلیاک که جذب روده‌ی کوچک را تحت تاثیر قرار می‌دهند، فرد را در خطر ابتلا به کم خونی قرار می‌دهند. برداشتن کامل و یا قسمتی از روده در جراحی نیز با کاهش جذب مواد مغذی می‌تواند به کمبودهای تغذیه‌ای و کم خونی منجر شود.

قاعدگی:

به طور کلی زنان بیشتر از مردان مستعد ابتلا به کم خونی هستند زیرا زنان خون از دست می‌دهند و در نتیجه هر ماه مقداری آهن را از این طریق از دست می‌دهند.

بارداری:

در بارداری حجم خون مادر افزایش می‌یابد. ذخیره‌ی آهن در زنان باردار صرف افزایش حجم خون طی بارداری می‌شود. به علاوه آهن مورد نیاز برای رشد جنین نیز از طریق همین ذخایر تامین می‌شود. بنابرین زنان باردار نیز در خطر ابتلا به کم خونی قرار دارند.

بیماریهای مزمن:

بیماریهایی مانند نارسایی کبد، نارسایی کلیه، سرطان و یا بیماریهای مزمن دیگر ممکن است منجر به ایجاد کم خونی شوند. علت ایجاد این وضعیت ممکن است اختلال در تولید گلبول قرمز باشد و یا اینکه خون از طریق یک زخم و یا از منبع دیگری به صورت مزمن از بدن دفع شود. به این طریق آهن بدن از دست می‌رود و فرد مستعد کم خونی فقر آهن می‌شود.

علل دیگر:

برخی عفونتهای خاص، بیماریهای خونی، بیماریهای خود ایمنی، مواجهه با برخی مواد شیمیایی سمی ‌و مصرف برخی داروها با ایجاد اختلال در تولید گلبولهای قرمز می‌تواند منجر به ایجاد کم خونی شود. کسانی که به دیابت مبتلا هستند و افراد وابسته به الکل نیز مستعد ابتلا به کم خونی هستند. افرادی که رژیمهای گیاهخواری دارند ممکن است نتوانند به میزان کافی آهن و ویتامین ب12 دریافت کنند.

[پژواک]

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورتی که احساس کوفتگی، خستگی و فرسودگی می‌کنید و علتی برای آن پیدا نمی‌کنید به پزشک مراجعه کنید.خصوصاً اگر جزء افراد مستعد ابتلا به کم‌خونی هستید.البته ممکن است احساس خستگی شما به دلیل کم‌خونی نباشد.احساس فرسودگی و خستگی می‌تواند علل دیگری غیر از کم‌خونی نیز داشته باشد.
برخی افراد هنگامی ‌که برای اهداء خون مراجعه می‌کنند در آزمایشات متوجه هموگلوبین پایین خود می‌شوند که نشان دهنده‌ی کم‌خونی است.اما این هموگلوبین پایین ممکن است موقتی باشد و با مصرف غذاهای غنی از آهن و یا مصرف مولتی ویتامین‌های آهن‌دار برطرف شود.
اگر چه ممکن است همین علامت نشان دهنده‌ی این باشد که بدن شما خون از دست می‌دهد و موجب کم‌خونی شده است.اگر به شما گفته شده که به دلیل هموگلوبین پایین مجاز به اهداء خون نیستید می‌توانید با پزشک خود مشورت کنید تا نگرانی شما برطرف شود.
اگر سابقه‌ی کم‌خونی ارثی مانند کم‌خونی سلول داسی شکل در خانواده‌ی شما وجود دارد بهتر است با پزشک و یا مشاور ژنتیکی در‌باره‌ی خطر ابتلاء خود و یا احتمال درگیری فرزندانتان مشورت کنید.

کم‌خونی چگونه تشخیص داده می‌شود؟
پزشکان با استفاده از شرح حال، معاینه و آزمایش خون کم‌خونی را تشخیص می‌دهند.آزمایشها میزان گلبولهای قرمز و هموگلوبین خون را نشان می‌دهند.رنگ، شکل و اندازه‌ی برخی از گلبولهای قرمز با بررسی میکروسکوپی مشخص می‌شود که به تشخیص بیماری کمک می‌کند.برای مثال در کم‌خونی فقر آهن گلبولهای قرمز کوچکتر و رنگ پریده‌تر از حالت عادی هستند و یا در کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین، گلبولهای قرمز بزرگتر هستند و تعدادشان کمتر از حالت طبیعی می‌شود. اگر برای شما تشخیص کم‌خونی داده شود ممکن است آزمایشات اضافی برای تعیین علت زمینه ای بیماری مورد نیاز باشد.
برای مثال در کم‌خونی ناشی از فقر آهن به دنبال منبعی برای از دست رفتن خون در بدن هستند. مثلا ممکن است زخمهای شناخته شده و یا ناشناخته‌ی گوارشی، پولیپ‌های روده‌ی بزرگ، سرطان روده‌ی بزرگ و یا نارسایی کلیوی علت اصلی باشند.پزشک ممکن است این موارد و یا علتهای دیگر را با آزمایشات لازم مورد بررسی قرار دهد. در موارد نادری ممکن است بررسی نمونه‌ی مغز استخوان لازم باشد.

عوارض کم‌خونی کدامند؟
اگر کم‌خونی شدید باشد ممکن است توانایی شما را کاهش دهد و فعالیتهای روزانه نیز برای شما مشکل شود. ممکن است خیلی زود از کار کردن و فعالیت خسته شوید. در بسیاری از مواردکم‌خونی قابل درمان است اما ممکن است درمان، چندین هفته تا چند ماه به طول بیانجامد تا گلبولهای قرمز به حالت طبیعی خود باز گردند. برای اینکه از مدت زمان درمان و انتظاری که باید از روند درمان داشته باشید آگاه شوید با پزشک خود مشورت کنید.
اگر تشخیص داده شده است که شما مبتلا به کم‌خونی هستید و آزمایشات معمول برای شما انجام شده است، در صورت نیاز پزشک برای شما درمان کم‌خونی را در نظر می‌گیرد. توجه داشته باشید که باید درمان را کامل کنید زیرا ممکن است با شروع درمان احساس بهبود کنید و تصور کنید که مشکل شما برطرف شده است. عدم پیگیری و درمان کم‌خونی می‌تواند منجر به نا منظم شدن ضربان قلب و یا تند شدن ضربان قلب شود. زیرا در کم‌خونی، قلب برای تامین اکسیژن مورد نیاز بافتها باید میزان خون بیشتری را پمپ کند. این عمل قلب ممکن است در دراز مدت منجر به ایجاد نارسایی قلبی شود.
کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامینb12 نیز ممکن است منجر به تخریب اعصاب و کاهش عملکردهای مغزی شود. زیرا این ویتامین علاوه بر اینکه در سلامت گلبولهای قرمز موثر است در عملکرد اعصاب و مغز نیز نقش دارد.برخی کم‌خونیهای ارثی نیز هستند که عوارض جدی و خطرناکی دارند و تهدید کننده ی حیات فرد می‌باشند. از دست رفتن سریع خون در وضعیتهای حاد، منجر به ایجاد کم‌خونی شدید می‌شود و می‌تواند کشنده باشد.

درمان کم‌خونی چیست؟
درمان کم‌خونی بسته به علت ایجاد کننده ی آن متفاوت است.

کم‌خونی ناشی از فقر آهن
درمان کم‌خونی ناشی از فقر آهن با مکملها و یا قرصهای حاوی آهن صورت می‌گیرد. ممکن است لازم باشد که ماهها درمان را ادامه دهید. اگر کم‌خونی شما علتی غیر از خونریزیهای ماهیانه داشته باشد باید منبع از دست دادن خون پیدا شود و این فرایند متوقف گردد.

کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین:
برای درمان این کم‌خونی از مکملهای حاوی ویتامین b12یا اسید فولیک استفاده می‌شود.

کم‌خونی ناشی از بیماری مزمن:
درمان ویژه‌ای برا ی این نوع کم‌خونی وجود ندارد. درمان اصلی برطرف کردن علت زمینه‌ای کم‌خونی است که موجب بروز این مشکل شده است. مکملهای آهن و ویتامین کمک زیادی در درمان این نوع کم‌خونی نمی‌کند. اگر علائم بیماری شدید باشد ممکن است تزریق خون انجام شود و یا هورمون اریتروپوئیتین مصنوعی تجویز شود. این هورمون به صورت طبیعی توسط کلیه‌ها ساخته می‌شود و باعث تحریک ساخت گلبولهای قرمز می‌گردد.
برای درمان سایر انواع کم‌خونی که ناشایعترند بسته به علت ایجاد کننده درمانهای مختلفی صورت می‌گیرد مانند درمانهای دارویی ویژه، تزریق خون، برداشتن طحال، شیمی‌درمانی، پیوند مغز استخوان و....

چگونه از ایجاد کم‌خونی پیشگیری کنیم؟
بسیاری از کم‌خونیها قابل پیشگیری نیستند اما با داشتن یک رژیم غذایی سالم و متنوع که دارای آهن و ویتامینها باشد می‌توان از بروز کم‌خونی ناشی از فقر آهن و ویتامینها پیشگیری کرد.
بهترین منابع آهن، گوشت گوساله و سپس سایر گوشتها هستند. غلات غنی شده با آهن، سبزیجات تیره‌ی پر‌برگ، میوه‌های خشک، دانه‌ها و خشکبار حاوی آهن هستند.
اسید فولیک در مرکبات و میوه‌ها، سبزیجات تیره‌ی پر برگ، غلات غنی شده و منابع سنتتیک یافت می‌شود.
ویتامین b12 در گوشت و لبنیات وجود دارد. ویتامینc که در مرکبات یافت می‌شود به جذب آهن کمک می‌کند و باعث افزایش جذب آهن می‌شود.
مصرف غذاهای حاوی آهن در افرادی که نیاز به آهن در آنان افزایش می‌یابد اهمیت زیادی دارد. در بچه‌ها به دلیل اینکه در حال رشد هستند آهن مورد نیاز افزایش می‌یابد. همچنین زنان باردار و زنانی که دوره‌های ماهیانه خونریزی دارند نیز باید آهن بیشتری دریافت کنند. تامین آهن کافی در کودکان خردسال که زیر 7 سال هستند و در دوندگان حرفه‌ای که مسافتهای طولانی می‌دوند حیاتی است.
ممکن است پزشکان مکملهای آهن و یا مولتی ویتامین ب برای افرادی که نیاز بیشتری به آهن دارند تجویز کنند. اما این مکملها تنها در شرایطی که فرد نتواند آهن مورد نیاز را از طریق رژیم غذایی خود دریافت کند به کار می‌روند بنابراین از مصرف خودسرانه‌ی مکملها خودداری کنید زیرا مصرف بیش از حد آهن می‌تواند خطرناک باشد.


تهیه و ترجمه:گروه سلامت سیمرغ